Қойыс баласы Жармұхамбет дау-шарға билік айтардай шешендігі, тапқырлығы бола тұра ақындық өнермен айналыспаған кісі екен. Ал, ақындық өнерге қояр талабы жоғары болған секілді. Оны Бағдагүлдің төмендегідей естелігінен аңғаруға болады. Ол былай дейтұғын:
– Кердері руынан шыққан Тәжі баласы Әбуғали дейтін кұда баламыз ауылда ақын атанып жүрді. Келін түсірген жерде өз жанынан бет-ашар айтып, куйеуі өлген жесірге жоқтау сөз жазып беретін, өлі тиген малға бәдік шығарғыш әжептеуір өнері бар жігіт секілді еді. Сол жігіт бір жылғы кұрбан айт күні біздің уйге келе қалды.
– Сені жұрт ақын болыпты ден жүр ғой, кәне, сөйлеп көрші – деді атам. Анау бейшара, кұлағына дейін қызарып, жаман қысылды /қалай дегенмен би алды қиын ғой/. Ақыры, атамның жоғарыдағы қасиеттеріне жомарттығын қоса жырлап, біршама сөйлеп шықты. Көзіне мақтағанды өлердей жек көретін, тіпті өлеңші атамның өзіне /Досжанның. Е.Х./ сол әдеті үшін қатты айтып тастап отыратын кісіге Әбу мадақтауы ұнамады ма, әлде сөзінің әсемдігі жетіспеді ме, – әйтеуір, кісі сөзін ұнатпағанда пысқырып қоятын дағдысына бағып, бір қолын жоғары көтерді.
– Жоқ, сен бұныңды қоя тұр. Мына қарапайым жұрттың білмейтін жерінен не білесің?
Әбуде үн жоқ.
– Түптеп келгенде, кердері Әубәкір сенің атаң ғой, сен сондай етіп тұсынды толғап, алдыңды болжап айта aлacың ба?
– Ой-ба-й. Жәке-ау, ол кайда бізге?!.
Сонда атам:
– Ендеше, сен ақын емес, әншейін ауыл арасындағы әлеулай екенсің. Ақын алысты қармайтын шежіре шешендігімен, сұңғылалығымен танылар болар – деп салды. Бұған қоса және бір айтқаны:
– Сөзіңе сай өзің де тым жуас екенсің. Қызулы ақын дегеніңіз кісі алдында қысылмас еді.
Әрине, Жәрекеңнің ақын білімді болу керек дегенін кұптай отырып, ол кісінің ауыл масштабын азырқануымен келіспеуге де болады. Өйткені, Қасым Аманжолов айтқандай, нағыз ақынның «бірден Пушкин болмай-ақ, Баймұқанша бастауы да» мүмкін ғой. Бәкеңнің айтуынша, от ауызды, орақ тілді үлкен беделдің әлгідей шамадан тыс қатал сынынан кейін Әбу өлең шығарғанды койып кетулі. Осындай ықпалды адамнан ығысып ауыз ашпай калғандар Жәрекеңнің өз балалары арасында да болды ма, әлде ақындық ГЕНА заңы бойынша араға буындар салды ма, кім білсін, – қайткенде де бергі жерде маған дейін ақындық өнермен айналысқан ешкім болған жоқ.
Өз әкем Ерғали жөнінде де айтылар сөз көп емес. Бұл кісі де ақын болмаған соң солай. Сөйте тұра, бұның әкесі Жәрекеңнен аздаған айырмасы барын, яғни, көркем сөзге жақынырақ жаратылысын аңғарта кету артық болмас.
Кешірерсіз, оған дейін де бірсыпыра білгізер жайлар бар екен ғой.
Бағдагүл он алты кұрсақ, он сегіз перзент көтерген. Мен солардың ең сонғысы, яғни сүт кенжесі екем. Жас жағынан алғанда осынау алшақтық пен әкеден тірідей екі жақтап, менің Ерекең табиғатын тaнып-бiлyiмe мүмкіндік бермеді. Мен бұл кісі жөнінде сөйлегенде, сәби шағымдағы кейбір нәрінжап, әлжуаз түйсігім мен кейінгілерден естігендеріме ғана сүйенемін.
Ұтыры келгенде аңғарта кетейін, мен бұла-шала күнімде әкенің кызығын емес, шыжығын бастан кешкен адаммын. Оны өз алдына бөлектеп айтпасам да. әңгіменің бағзы бір иіндері байқатып отырар.
… Қойыстың бір баласы Төлемістен Әбдірахман деген ағамыз болды. Оқымай-ақ тоқығаны көп, яки өз бетімен сауатын арттырған, тарихтың кайдағы-жайдағысын жатқа білетін феномен кісі еді. Бір нәрсені анык білмей өсіріп не өшіріп сөйлеуге Әбекең жанымен қас болатұғын. Мен әкем жайындағы мағлұматты шешем мен сол кісіден жинақтадым.
Ұлы Отан соғысынан ауыр жараланып Алматыға оралған соң «С.Қ.» редакциясында жұмыс атқарып жүріп. Гурьев облысындағы өзімнің Қамыс қалама /Новобогат/ бардым. Жұмағали есімді үлкен жездемнің үйіне Шүрегей дейтін қонысындағы Әбекеңді атарбамен алғыздым. «Ешбір қоспасы жоқ, тура шыны осы» деп мамам мақұлдаған сондағы Әбекең сөзі менің блокнотымда былай жазылыпты.
«Сенің әкең патша заманында Қойыстай старшына емес, аульный староста болды. Бұл лауазым – қазіргі ауыл советтің тұрақты комиссия мүшесі дәрежесінде /деңгейінде/. Совет Өкіметі жарияланғанда біздің ауылға Орда жағынан Бисен Жәнекешев келіп, Ерекең үйіне түсті. Түнгі әңгімеде Ерекең оған қатты ұнады: «Бізге осындай аузы дуалы кісі керек» деді. Ертеңіне Бисен Ерекеңді қисық қылышты милиционер жасады. Оған маңдайында кере қарыс қызыл шүберегі бар көк берік кигізді. «Қазір Қызыл әскерді басқарып жүрген бұрынғы үнтер офицердей болдыңыз да қалдыңыз!» – деп, Бисеннің жиналған жұртты бір ду күлдіргені есімде. Толстов құйыршықтарымен күрес тұсында Ерекең ат үстінен, түйе өркешінен түскен жоқ. Оның төмен шаруасы НЭП тұсында орта дәрежеге көтерілді. Кейін қойы мыңға жуықтағанда «Менің бағып отырғаным Лениннің малы. Бұны әлі-ақ үкімет өзі алады» деп отыратын Ерекең.
Ерғали өз бетімен орысша сауатын ашқан кісі. Лев Толстойды көп оқыған. «Лев Николаевичте бұл жөнінде былай делінген», деп, осы жазушыны аузынан тастамаушы еді. Әрегіректе «Вестникті», кейінгі кезде «Еңбекші қазақ», «Жұмыскер тілі» сияқты «Правданы», орысша бір журналды да алдырып, үзбей оқып отырушы еді. Карл Маркстың «Капиталынан» да хабардар болды-ау деймін. Өйткені, Ерекеңнің бір жолы: «Күндердің күнінде жерден Мади көктен Ғайса пайда болады деген сөз расқа сайып барады: Мәдиіңіз – подвалдан шыққан осы Маркс, мынау аэроплан көктен де осындай бір ғаламат кемеңгер адамды келтіреді» дегені есімде.
Әңгіменің осы жеріне келгенде мен Әбекең сөзін бөліп:
– Аға. осы кісінің ақындық өнерге көзқарасы жөнінде не айтар едіңіз? – дедім. Өйткені, біздің бағытымыздан басқа жаққа бұра тартып бара жатқан бұл әңгіменің жуық маңда түгесіле қоятын түрі байқалмады. Оның үстіне әлгі пайғамбарлармен параллель маған ұнаған жоқ.
Ұтыры келгенде аңғарта кетелік деген бөгде бұрылыс осы еді. Енді әлгі сұрағымызға қайтарылған жауапты оқылық:
– 1925, 26, 27-жылдары Ерекең калыңдығы үш елідей бірнеше папка толтырып кітап жазды. Бірақ, олар өлеңмен жазылған жоқ. Ол кітапта ішкі бөкейлік қазақ елінің шаруа тіршілігіндегі, тұрмыс салтындағы ерекшеліктер белгілі бір болған оқиғалар арқылы суреттеледі. Сіздерше айтқанда, сол беллетристика делінетін шығар. Бұнда көне заманғы әкімдер астамшылығы мен жала-пәле жапқыш арызқойлар, парақорлар сыналды. Сол жазбаның бір жерлерінде осы аталмыш аймақтан жиналған мақал-мәтел, нақыл сөздер тізілді. Бұған бет-ашар, жоқтау, бәдік, неке куәлігі, бақсының зікір салғаны секілді өлең сөздер де кірді. Бірақ, олар Ерекеңнің өзінікі емес, ел сөзі болатұғын. Осыны 1927 жылы тап қайда екенін білмеймін, әйтеуір Ақмешітке жіберген еді. Өзі осы елден кете-кеткенше содан жауап қайтпады. Ал, ауылда ақын кабылдап, өлең сөзге бәтуа-баға айтқан жерін көрген емеспін»
Mінe, Әбекеңнің әкем туралы маған берген мағлұматтары осылар ғана. Жеті-сегіз жacap кезімде әкемнің буда-буда кағаз шығындап, кауырсын каламмен ұшы-қиыр жоқ үлкен бір жазу жазғаны өзімнін де есімде. Ағаш тығыны мойнына байлаулы қызыл сия сауытын да білемін. Сол жазғандарын крайға /жоғары жақты солай деп атайтын/ жөнелтті дегенді де кұлағым шалғаны бар. «Еңбегінің барған жері тым кұрыса бір жапырақ қағазбен жауап та кайтармады» деп, берігіректе шешем де айтып отырушы еді. Қолжазба танысқан кісінің, талғамына татымай, тасталған шығар, немесе сол тұста малдануға оңай ондай адамның еңбегін бір пысық иемденген шығар – екеуінің қайсысы болганда да, ол енді жоқ қой дедім де, мен әкемнің қолжазбасын іздеуге әрекеттенбедім. Мүмкін, сол ақындық өнердің проза қалпына ауысқан түрін аңғартар ма еді, кім білсін…
Бала кезде бір мәрте естіген сөздің өзі ұмытылмак емес. Менің әкем аса әсерлі, таза, тұнық сөйлейтін кісі еді. Оның әркіммен әңгімесінде сирек қолданылатын соны сөздер жиі ұшырасады екен. Оны мен есейгеннен кейін байқадым. «Меғдар», «Кеңезе», «Аржайы» «Тәдбір», «Нәрінжап», «Қилап», «Сақи» «нәм» «уәж», «зіпір», «оспадар», «такрар» «талыс» деген секілді толып жатқан тың сөздерді мен сол әкемнен естігем. Ол кісінің сөз тіркестерінде «әліңе бақ», «көзіңе қара», «жетіп жығыл», «үдемей үнде», «шығыспай шене», «түбіне түсе бақ» секілді ылғи бір күрделі ұғымдар ұйысып жататын. Көкем маркұмның көзін көріп, әңгімесін естіген ел қарттары «ол кісінің кей сөздерінің мағынасын қасынан ұзай беріп кайтадан ойлап, кейін ұғынатынбыз» деп күні кешеге дейін айтатын. Бұл жағынан алғанда Әуезов пен Мүсіреповті нағыз ақын дейтінім сияқты өз әкеме де іштей ірілік телитінімді жасыра алмаймын.
Ақыры, әкем болмасы туралы әңгіме шеті көрінді ғой, соны толықтыра кетейін.
Осы кісіні жұрт сараң болған деседі. Соған сендіру үшін оның сараңдығына әкесі Жармұхамбеттің шамадан тыс сакилығын қарсы қояды. Маң даланы алдына салып, алыстағы елге жаяу беттеген адамды көзі шалса, соны бағытынан қайтартып алмай, соған аяқ aртap көлік жібермейтін Жәрекеңді менің шешем де мақтайтұғын. «Жарықтық атам» сен сөйтпейсің», таз нағашың Дүзбайға /баяғы Дүзбай ғой/ тартқан тар қолсың» деп, баласын бір жолы қатты жазғырған» дегенді, рас, Бәкең де айтатын.
– Әкем оған не деуші еді? – деймін мен қарап отырмай:
– Кісі әкесіне қарсы не деуші еді, үлкен үйден үндемей шығып кетті де, өз отауымызға келген соң: «Беталбатты шашыла берсең алған кісінің өзі де сені аса ақылды санамайды» – деді.
Тап осындай сөзді мен Мұхтар Әуезов аузынан да неше дүркін естідім. Мұхаң да таксидің шоферіне немесе даяшыға артық төлегенің өзіңді ақымақ сипатында танытады дейтұғын. Мәдениетті жұрттардың қайсы бірінде де той-томалаққа алтын жылтыратып немесе кілем арқалап апару болмағанын бір адам білсе, осы Мұхтар білді. Өзі ондай жиынға мықтағанда отыз сомдық құны бар сыйлық апарғанын қызы Ләйла да айтады. Кісіге көп сыйлықтан да көңіл бағалы деп білген ол. Бәсеке десе өршеленгіш өз басым осы жөнді сәл кейінірек ұғынғандаймын: Талай жерде өзіме сыйға тартылған кілемді бала бақшаға беріп кеттім.
Ерекеңде, яғни, біздің үйде овчарка тектес бір көк жал төбет болды. Аты «Қара ауыз» болатын. Соны қатты кыстың бір түнінде жарып өлтірген алты қасқырдың ізі қан сонарда жосылып жатты /басқа қазақы иттер қашып кеткенде болған іс қой/. Сол бейшараның жыртқыштарға жем болмай, ішегін сүйрете қашқан күйі, қыстау мыңына жетіп жығылғаны бар-ды.
– Бұл сорлы oсы мал үшін өліп кетті. Бұның азасына құнан қой сойыңдар да, етіне тойыңдар. Өзін қой қорасының төріне жерлеңдер!
Бұл ауыл жігіттеріне берілген Ерекең жарлығы. Орынды шығыннан қашпау дегеніңіз осы-ақ шығар. Ал, қазақта ит өліміне қай жомартыңыз малдан қан шығара қойды екен?.. Тіпті, осыны ит өлімі деп қараудың өзі надандық қой…
Ерекеңнің өз мезгіліне кереғар келетін де мінездері болған. Шешем бойындағы тақуалық ол кісіде жоқ еді. Қойыс зиратына барғанда ұзақ-ұзақ аят оқығаны болмаса, осы кісінің ораза ұстап, намазға жығылғанын да көрген емеспін. Біздің ауыл баланы сүндетке отырғызарда бұл кісі ауылда болмайды екен.
Шариғатта бар-жоғын білмеймін, әйтеуір Ерекеңнін айтуынша, баланың шүметейіне ұстара жүзін тигізіп-тигізіп қоя салса да, сол бола Мұхамбеттің сүндеті бола алады.
Осынау Ерекең ережесі мені бір пәледен құтқарған-ақ шығар деп, тоғыз жасыма дейін еркінсіп едім. Әкем ауылда жоқта алданып қалдым. Есейгендегі жарақат жаман екен. Соны айтқанымда әкемнің:
– Байғұс бала-ау, көнбе деп едім ғой!… – деп, теріс караған күйі, екі иығын бүлкілдете күлгенін байқағам.
Он жасымда әкеммен екеуден екеу жол шықтық. Ол кісімен сапарлас болуымның соңы да сол. Шетеннен тоқылған кузовы бар жеңіл тарантасқа жегулі кұла жорғаны сонаға тaлaтпау үшін Гурьевтен ауылға күн бата шыққанбыз. Ондай түнгі жүрісте құралпы баланың ұйықтайтыны заңды. Ал, мен ол жолы орындықта /сидение/ отырған әкемнің екі тақымының арасына жайлы орналасып алдым да, әншиін ұйықтаған баланың сыңайын ғана таныттым. Оған не себеп дейсіз ғой?.. Оған өмірімде әу деп ән салғанын естімеген әкемнің жақ жаппай, кұдды бір жырауларша қоңыр сазбен термелете сөйлегені себеп болды. Егер сол тебіреніс оның өзінікі болса, оны айтылмай кеткен ақын деп топшылар едім. Солай ма, солай емес пе – ол арасын ажырата алмағаннан кейін, бұған сүйеніп бірдеңе деу мүмкін емес. Қайткенде де, сол бір екіленіп ентікпейтін, тағдыр тауқыметіне наразыдай сабыр-салмағы налалы саз, сондағы қою түндей қошқыл, қоңыр саз менің құлағымда тұнған күйі тұрып қалды. Кейін шешеме бұл оқиғаны білгізгенімде:
– Жасырақ кезінде ән салғаны болмаса, оның ондайы жоқ еді ғой!.. – дегенді ғана айтты.
Ерғалиға тікелей қатысты әңгіме осымен тамам.