Ағаш шеберінің (плотник) оқуын да түгестік. Кәдімгідей балға, балта, атауыз, арба, егеу, қашау, бұрғы, сүргі қатарлы құралдардың, ысқыш, желім, сыр, шеге сықылды жабдықтардың қайсы бірін де іске қоса алатын қолы епсекті маман куәлігін алым. Оқып жүргенде жасап үйренген бұйымдарымыз дөрекілеу болса да стол, верстак, табуретка, скамейка, есік, терезе жақтаулары, газет, нан дүкеншіктері болатын.
Қызық-ай!.. Біреулер мені «ағаш ісмері (столяр) бола аласың!» деп мақтаған еді. Онысы өтірік дәріптеу екен. Өйткені, мен де кейбір шебер әріптестерімше кебеже, жастық ағаш жасап көріп едім. Заказ берген қазақ әйелі оларымды ұнатпай, айнып кетті. Степендияға қосымша табыс кіргіземін деп жүргенде бекер арам тер болыппын. Аядай бөлменің ішін жаңқаға толтырып ат-көпір еткем. Мамам байғүстан-ақ үят болды… Рас, өзіме домбыра жасап ала алдым: шанағы үш бұрышты демесеңіз, әжептәуір үні бартұғын.
Бұрың бәрі оқып жүргендегі әрекеттерім дедім ғой. Ал, оқуды бітірген соң ше?.. Неге екені белгісіз, мамаңдығымыз бойынша жұмыс берілгенге дейін бірнеше ай бойы кемеге теңіз жағасынан құрылысқа керекті тас тиейтін жүкші (грузчик) болады екенбіз – үлкендер арасыңда қабырғасы қатпаған маған ғана бұл жұмыс ауыр тиді.
ФЗУ-дағы жағдай мұнда жоқ. «Жоғалттым ара, балтамды, бұлғақтар қағып алды қалтамды» деп, жұртты ду күлдіріп отыратын күңдер қайда?!. Немесе, қазақ аулыңдағы «Деңгенеде»:
Күлгенде Ақ Жәкіштің демі қандай!..
Ғашық боп ауырғанның емі қандай?!. – деп
шалқитын, Сейтектің «Заман-айы» мен Әлкейдің «Қоңыр-ала» күйін күңіренте тартқан күңдер көзден бір-бір ұшты. Алғашқы апта жүзі аумай-ақ Нысан деген бір ағай:
– Қарағым-ай, – деді – қай қатын-балаңды асырай алмай қан-сорпа болып жүрсің?..
– Ол не дегеніңіз, аға, түсінбедім?..
– Түсінбейтін несі бар?.. Мына қалт-құлт еткен түріңмен бір күні жүк астында майып боласың ғой. Одан да оқымайсың ба?.. Оқытушы болмайсың ба?.. Бізге әжептәуір хат танытқаңда мұғалім болатыңдай көрініп ең. Өзің өлең шығарып айта алушы ең. Кім біледі, бәлкім, тіпті әртіс боп шығарсың.
Өзім де оқысам деуші едім, Мына кісі сол ойымның дәл үстінен түсіп тұр. Жалғыз-ақ… Шешем… Шешемді кім асырайды?..
Күйеулері тәп-тәуір қызмет істейтін өзім мен бірге туған екі апам бар. Ұсақ балалары көп молотобойчик Әмір ағайдың кемпірге қарасуға шамасы келмесе де, осы екі қызда мүмкіндік бар емес пе?.. Осылар сырттан болса да ептеп қараспай ма?..
Араға екі күн салдым да, «қой, бұл жүруім болмайды екен…» – деген тоқтамға келдім. Стройконтор дейтінмен есеп айырыстым. Сол күні салып отырып ГорОНО бардым. Бастығы Оспанбай Елубаев дейтін әдеміше ақ-сары жігіт екен. Жаны да жайсаң көрінді. Ол аз ойланып:
– Осында Орал пединститутының жанындағы рабфакқа бала алынып жатыр. Барасың ба –деді. ‘
– Барамын.
– Онда соған емтихан тапсырып көр.
Емтихан дегені бала қабылдаушы өкілдің абитуриентпен жәй әншейін ауыз-екі сөйлесуі екен. Менің білімім рабфактың даярлық курсына дәл келді – алыңдым. Стройконтордан алған тиын-тебенім, пароходтың билетіне де, жол азыққа да жетіп жығылды. Кіші апам Мәну де аздап көмектесті.
– Жайыққа шомылам деп суға кетті деп жүрер, тәулік жүзі ауғаннан кейін менің Оралға кеткенімді, соңда оқитын болғанымды мамама түсіңдіріп айтарсыз.
Кетерде көрші кемпірден өтінгенім осы ғана. Ал, өзім бір киер бірдеңелерімді ішіме тығып алдым да, Талқайраң жақтағы бір жолдасыма барып, ертең не кешке қарай ораламын деп алдап кеттім.
Бұл сапарға бет алғанда жасым да он жетіге толған-ды.
«Чапаев» пароходы Оралмен екі аралықта бірнеше күн жүреді екен. Екі жағы тепе-тең, тура жарты жолдағы қазақтар князь деп атайтын Калмыковаға келгенде мен бір түрлі алабұртып мұңлы ойлардан арыла алмадым. Оған екі түрлі себеп бар еді. Біріншісі: осы жерден тоқсан шақырым шығысга Қойыс әкесі Қалдыбайдың моласы жатқанын білетінмін.
Сонда Сыла екі баласымен осы өңірден босқан ғой? Осынау арғы ата қонысымыз Гурьев жеріне қарағанда артықша жасаң екен ғой. Малдың мыңғырып өсетін жері-ау, шамасы» деп ойлаймын ішімнен. Осыдан келіп менің басымда екінші ой өрбиді. Ол мынадай:
Әкемнің кіші әйелімен, жігіт болған балаларымен жер ауып бара жатып, тура сол жерден Әмір ағайға хат жазып кеткені бар еді. Хаттың текстін сөзбе-сөз келтіре алмасам да, мазмұны есімде. Ол хатты өз көзіммен мен де оқыдым. Оңда былай делінген: Қалдыбай бейітінен үш шақырымдай жерде бір апта бойы кідіріс жасадық. Ертең Текеге қарай жылжимыз. Осы жерде Ауқат дейтін бай маған бір көкала ат мінгізді. Баска түліктерін қоспағанда өзінің бес мың жылқысы бар. Мен болсам бір үйір жылқы, көш көліктік түйе, бір табын сиыр, бір жарым қора қойға бола осындай сүргінге ұшырадым. Ал, Ауқат мұнша дәулетпен іргесі шайқалмай әлі отыр. Дауыл ұйтқып соқты да өтті. Енді бұл мықтағанда орташа қатарында малын заготскотқа өткізеді де, өз елінің ортасында табан аудармай отыра береді. Не себепті?.. Бұл Ораз Исаев жолдастың өз ауылы, демек, Ауқат мырза оның өз ағайыны. Мен Үйшік жұртымен қоштасқан базардағы сөзімде «Үкімет саясаты дұрыс. Жойылсын жауыздық!.. Жасасын ғаділдік!» деген едім. Ғаділетсіздік әлі қанша жерге барарын кім білсін?!»
Қазақ жұртының жел айдаған каңбақтай тұрлаусыз, аянышты көне күндерін аңғартып жұртта қалған Қалдыбай моласы, араб әрпімен жазылған әлгі хаттағы ауыр нала біріне бірі тіркеліп, сол түнгі каютада маған ұйқы бермеді.
Жайықтың Чапаевты жұтқан жеріне таңға жақын жеткенбіз. Льбишенск ұйқыда болатын. Бұл уақыт сонау кайғылы қара түннен өзінше түйін жасатты.
Орыс тілінде жазылған шығарманы оқи алмайтын, оқысам да жөнді түсінбейтін кезім еді бұл. Фурманов романындағы оқиғаны Алпамыш Раисов деген жолдасымның ауызекі айтуы арқылы ғана білуші едім.
«Шіркін-ай, ақыры өлсең, Шапайша өлу керек қой!..»
«Қайран батыр казақ жерін, қазақ елін қасіреттен азат ету жолына өмірін қиды-ау!..»
«Шіркін-ай, осыны қазақ ақыны хисса қылып жазса ғой!..»
Бұлар менің аты шулы иінді көру үшін жұртпен бірге палубаға көтерілгеңде кеудемді кернеген ішкі тебіренсім еді. Күндердің күнінде сол дастанды өзі жазатынын бұл бала қайдан білсін- ау!..
Жә, енді Оралда өткерген жылдарымның жырларына біршама тоқталайын.
Рабфак (жұмысшы факультеті) дегеңініз есейіп калған мен секілді өңішең бір түбіт иек, одан ла үлкен жігіттер мен әбден бой жеткен қыздар, келіншектер оқитын жер екен. Даярлық курсты Шаған беттегі Некрасов көшесінде, төбесі нардың өркешіндей қызыл үйде бір кыс оқып түгестік. «Түгестік» деп айта салу оп-оңай. Ал, осы 1934-35 оқу жылы студенттерге өте ауыр тиді. Әсіресе, маған…
Айтулы карточная система кезі. Қара нан (400 гр.) болмай қалғаңда оның орнына толокно (талқан) дейтінді жейміз. Шынында ол нағыз дән талқаны емес, кенеусіз кебек ұнтағының қоспасы. Соған тоң май қатқан ашы капустаның сорпасы қосылады. Аздаған стипеңдиямызға базардан стакандап тары алып қаламыз. Бірақ, ол тез таусылады. Қар түскенге дейін пединституттың жаңадан салынып жатқан корпусына Жайық бойынан ат-арбамен құм, саз, әк тасып біраз табыс тапқан едік, қысқа қарай ол да тоқталып қалды.
Қиындық «әсіресе маған» деуімнің себебі бар. Біріншіден, менен басқа бәрінің дерлік арттарынан тары, бидай талқаны сарымай салынған посылка келеді. Егіні, малы жоқ Үйшіктегі үйлерде олар қайдан болсын?! Ең жаманы– себептің екіншісі. Күзде жабысқан безгек ауруы қыс бойы үстімнен түспей қойды. Мұғалімдер сабақта отырғанымда селкілдей бастасам-ақ, «Жатақханаңа барып жата ғой…» дейді. Барамын да, хининді аш қарынға ұрамын. Менсіз өткен сабақты жолдастарымнан көшіремін. Құдайға шүкір, сөйтіп жүріп ударниқ, кей тоқсанда тіпті отличник қатарында шығып жүрдім. «А» класында «Жас қалам» атты қабырға газетінің барлық материалын өз қолымнан өңдеп, көшіріп, соңына «редактор X. Ерғалиев» деп кол койып жүрдім.
Менің нашар жағдайымды жақсы білетін дирекция (Хасен Сатқанов ағай) аяды-ау деймін, ударник қатарына түсіп қалған тұсымда да маған отличниктермен бірге заттай, ақшалай сыйлық береді.
С. М. Кировтың қазасына байланысты өлең жаздым да, өзімнің газетіме жарияладым. Жоғарғы кластарға сабақ беру үшін келіп-кетіп жүретін пединститут мұғалімі Қажым Жұмалиев бірде кластарды аралап жүріп, менің өлеңімді көріпті.
Киров сыңды көсемді
Атып дұшпан тастаған,
Кайғысынан қамығып,
Жас балапан қақсаған.
Кісі мақтарлық еш қандай көркемдігі болмаса да, осындай шумақтар Қажекеңді елең еткізген көрінеді. Бір күні сабақ үстінде біреу есік ашты да, мұғалімге.
– Ерғалиевті директор шақырады – деді.
Отын үнемдеуден шығар, мұғалімдер бөлмесіндей емес, Сатқанов ағайдың кабинетінде пеш жағылып жарымайтын. Сондағы қара диванда сұлуша қоңыр жүзді, өткір көзді бір coque telephone avec cordondiscover morehttps://www.replicawatches.nu/product/rolex-datejust-41-126300-mens-blue-roman-numeral-dial-41mm-replica-watch/ жігіт сырт киіммен отыр екен. Құлақшыны, венгеркасы, тіпті етігінің қонышы да өңкей бір қара жалды торы құлынның терісінен тігіліпті.
Мен «Ассалау…» дей бергенімде, ол сәлемімді аяқтатпады, құдды менімен талайғы таныстай «Кел, Хамит!» деп, қасынан орын ұсынды. Сөйтті де:
– Ө-ө-зің, ақын екенсің ғой! – деп, алдыңғы сөзін шамадан тыс созды, қалғандарын бір-ақ төкті. Одан соңғы әңгіме ұзаққа бармады. Мұндағыдай институттың әдебиет үйірмесіне де қатысатын болдым.
Біздің көркем сөз дүниесіне етене енуіміз осыдан басталды да кетті.
1935 жылы мен безгектен құтылдым. Ел тоқшылыққа кенеле бастағаннан кейін мен де әлдендім. Жыл оқуын мақтау граммотасымен аяқтадым (Даярлық курста да сөйтіп бітіргем).
Каникул уақытында шешеме, Әмір ағайдың үйіші мен апаларыма барып, оларды жақсы оқуыммен, мұғалімдер, достар мақтаған өлеңдеріммен қуанттым. Ол кезде менің өлеңдерім пединституттың әдеби газетінде жарияланып жүрді. Олардың көпшілігі, әрине – мерекелік. Өзімше таптық көзқарасымды таныту үшін бұралаңсыз төте жол осында деп түсіндім. Ұлы Октябрь, Ленин күндері секілді, Бірінші май, Қызыл Әскер, әйел күндері секілді ірі мерекелерге байланысты өлең жазуды өзіме шарт санап алдым.
Бір қызығы, соларды Жұмәлиевше, өз оқытушым Оразақаевше нәшіне келтіріп сауық кештерде жатқа оқыдым. Бара-бара Сәкен, Сәбит, Ілияс, Асқар, Тайыр, Қажым шығармаларын өзімше «құйқылжытып, құбылтып оқу» арқылы үлкен репертуар жасап алдым. Осылар арқылы өрісімді кеңейттім. Өзімнің екі оқу орнынан сыртқары жатқан селхоз, пед. мед.техникумдарға, Сағынғали Сейітов досым оқитын «Водный рабфакқа» барып, кеш өткізетіндерді шығардым. Радиоға барып тақпақшы, әнші, спектакльдерде актер болдым. Облыстық олимпиада да бірінші жүлде алдым. Сөйтіп, қала масштабына танылып едім. Бір күні Облсовпроф мені жаңа ашылған театрға алғызбақ болып, одан әрең дегенде құтылдым. Бұл-алғашқы екі жыл ішіндегі әрекеттерім. Мен бұларды таратып айтпай-ақ қояйын. Өйткені, осылардың талайы «Өмір өрнегі» атты кітабымдағы Сәбит Мұқанов, Қасым Аманжолов, Сәттіғұл Жанғабылов туралы естеліктерімде, Сағынғали Сейітов туралы мақалада бір шама қамтылған.
1936 жылы менің өмірімде үш үлкен оқиға болды. Осы жылы менде төрттік баға болған жоқ. Тек қана – 5. Бірақ, бұл әлгі үш оқиғаға кірмейді. Үш оқиғаның екеуі бұрын талай жерде жазылғандықтан атүсті атап қана өтейін. Бұл жылы Орал облыстық «Екпінді құрылыс» газетінде Ұлы Октябрь жеңісіне арнаулы «Тұңғыш» атты өлеңім жариаланды. Менің творчестволық өмірбаянымда да осы өлең тура жиырма жасымда жарық көрген тұңғышым болып есептеледі. Бұл жарқ етіп шыға келгендегі қуанышымды аз сөзбен айтып жеткізе алмаймын. «Ұлы кек» дейтін үлкен сюжетті поэма (байларды тап ретінде жою хақында) жазып, оны Сәкен Сейфуллин қол қойып отырған «Әдебиет майданы» (бүгінгі «Жұлдыз») атты журналға жібердім. Басылған жоқ. Бірақ, «менің еңбегімді Сәкеннің өзі оқыды-ау?!» деп ойлаудың өзі мен үшін аз қуаныш емес еді.
Ал, үшінші оқиға нендей қуаныш еді дейсіз ғой?.. Әңгіменің ең бір сүбелісі, міне, осы үшіншіде жатыр.
Математикадан сабақ беретін мұғаліміміз Сұлтан Әбдірахманов деген жас жігіт рабфактың комсоргы болатын.
– Хамит-ау, бір әңгіме бар, кабинетке жүрші, – деді ол бірде кешқұрым. Екеу-ара әңгімеміздің тақырыбы менің комсомол қатарына алынуым хақында қозғалды. Сұлтанға «Атын жұрт танып калған ақынымыз, оқу отличнигі Ерғалиев осы күнге дейін неге комсомол емес» дегеңді партком секретары, тарихшы ағай Хасен Ерғалиев неше дүркін айтыпты. Тіпті Обком комсомолдың бірінші секретары Қожахметовтің өзі актив кезіңдегі бір үзілісте бұған осы сұрақты қойыпты. Ол осының бәрін айта келіп:
– ІІІынында да ырғалып-жырғалып жүріп алдың ғой. Неше мәрте айтқаныма құлақ аспай келесің. Екі арада мен кінәлі болуға айналдым, – деп реніш білдірді. Мен былайша жалтардым.
– Бір комсомол құрлым қоғам қызметін атқарып жүрмін. Профком мүшесімін. АСО мүшесімін. Құдайсыздар ұйымының мүшесімін. Әдебиет үйірмесін басқарамын. Драма, хор үйірмелеріне, домбыра оркестріне қатысып жүрмін. ГСО, ПВХО, Ворошилов атқышы нормаларын тапсырдым. Өлең жазамын. Өлең оқуға баратын жерлерім көбейіп кетті. Осының бәрі сізге аз ба? Осының бәрі сабағыма әсер ете ме деп те қорқамын… Мұрнымнан су кетіп жүр…
– Әлгі айтқан жұмыстарыңның бәрін атқара алғаның үшін де сенің комсомол мүшесі болуың шарт. Әлде сен комсомол болғың келмей ме?.. Әлде сен оны менсінбейсің бе?..
Байқаймын, жігіттің соңғы сөзінде зіл бар. Енді қайттім?.. Ойланып жауабын ертең беретін болдым.
…Менен бір курс жоғары оқитын Бижан Жұмағалиев профком председателі, физкультураның мұғалімімен кейінгі мықтысы: шаңғыдан норма қабылдайды. Мен оның нормасын тапсыра алмай, шаңғымның бауы үзіліп, «Ханская роща» жақта жаяу қалып қойғанда да ол көңілдестік қылып, норма тапсырғандар қатарына қосқан. Өзі сауық кештерде студенттерден мәнерлі пирамида жасайды. Ал, мен болсам «өнердің сегіз қырлы серісімін». Сондықтан басқалардай төрт, алты кісілік емес, екеуміз оңаша екі орындық бөлмеде жататынбыз.
Бижан ұйқыда. Мен көрер таңды көзбен аттырғалы жатырмын. Сондағы ұшы-қиыры жоқ ойларымның қысқаша мазмұны мыналар:
«Әкем ақылды кісі деп жүрсем, білімсіз бейшара екен. Қойы түскірді топырлатып өсіре берді. Ең ақырғы жылда ғана кісі жалдады. Солармен бірге жүріп те үй-ішіміз түгелдей мал соңында салпаңдадық. Мен екеш мен де қозы бақтым, бұзау бақтым. Соның кесірінен латыншаның 1, 2 кластарын оқымай, баяғы Сабырдан алты жасымда бір қыс алған жәдитше сабақ көмегімен, яки, өз тіршілігіммен, үшінші класқа есейгенде әрең түстім. Өзгелермен зорға дегенде теңелдім. Ел қатарлы шаруасын шағын ұстап отырса, аштан өлетін бе еді?..
Ал, жарайды, дәулеті өскен екен. Сол өскен дәулетті «бұл Лениннің малы, үкімет өзі алады» дегені қайда?.. Оньщ бәрі ұстағанның колында, тістегеннің аузында кетпеді ме? Осы малдан госхоз жасалық деп Крайкомға, ол тыңдамаса Сталинге неге телеграмма бермеді? 20-30 қойды қаржыға айналдырып алып, Сталиннің өзіне неге бармады!.. Ол патша емес, ходоктарды қабылдаған Лениннің шәкірті мұны да қабылдар еді. «Мынау ұсынысыңыз жөн екен. Мен Голощекинге айтайын, бара беріңіз» дер еді. Соңда жұрт кешегі 32-жылғы аштыққа ұшырамас еді. Өзі де бүгінгідей жер ауып жексұрын көрінбес еді. Егер ертең комсомолға шынымды айтсам, бекерден бекер төңірегіме мен де жексұрын көрінбеймін бе?..
Апыр-ау, бүкіл сурет галереясын ел игілігіне өткізген Третьяковты білмесе білмей-ақ қойсын, ал, Энгельсті қалайша білмеді?.. Ол кісі туралы Совет өкіметі орнағалы барша баспа жүзіңде айтылып келе жатыр емес пе?..
Бұл ойлардың іске асуы мүмкін бе еді, олай емес пе еді, – онда менің жұмысым болған жоқ, – әйтеуір, осы бір кияннан қиянға шығандап жатқан ойлар ұзақ түн бойы менің шақшадай басымды шарадай қылды.
Ақыры комсомолға арыз беретін болдым. Төңірегіме жексұрын көрінбеу үшін, енді ғана жарық көргелі тұрған жауқазын өнеріме кесірі тимеу үшін әзірше тегімді жасыра тұруым керек деп шештім. Ал, Совет үкіметіне, партияға жан-тәніммен берілгенімді, заман жаршысы бола алатынымды еңбегіммен дәлелдей алатын дәрежеге жеткеңде бәрібір шынымды айтамын, шынымды айтпай партияға өтпеймін деп түйдім. Бұл өзі менің сорыма қарай «Әкесі үшін баласы жауапты емес» деген жалғыз ауыз жылы сөз де айтыла қоймаған кез еді.
Өрті қаулап аты шулы 1937 жыл да келді. Халық жауы атанып Обкомның бірінші секретары Құрамысов, облыстық газет редакторы Иманқұлов, Обкомолдың біріншісі Қожахметов, «Комсомол ұрпағының» редакторы Қождуанов, тіпті республика комсомолының біріншісі Тәштитов та, тіпті менің тәңірім Сәкеннің өзі қамауға алыңды деп естідік.
Дәл осы тұста, менің үшінші курста жүрген кезімде, яғни, рабфакты бітіретін жылымның бас кезіңде комсомолдың есеп беру-сайлау жиналысы болды. Мен президиумдамын. Осы жолы рабфак комсомол комитетінің бюро мүшелігіне тағы да өтетінімді, қалалық конференцияға делегат боп сайланатынымды да (айтып қойған) біліп отырмын.
Шынымды айтамын деген межеге әлі де жете қоймаған едім. Орал, Гурьев газеттерінде талай өлеңім жарияланып үлгерсе де, ол еңбектерім өзіме әзірше тым қораш көрінетін. Бірақ, амал қайсы, мезгілдің мынадай ауыр тұсында ниеті қара әлдекімдерше қалай жасырынамын?.. Көп болса сайламай қояр. Әрі кеткенде комсомолдан шығарар. Сталиндік Конституция кеше ғана қабылданды. Сөзге, оқып білім алуға праволымын.
Осы байламға тоқтадым да, шешендер санатында сөз кезегі өзіме келгенде айтып-ақ жібердім. Әлгіде ғана менің кандидатурамды ду қол шапалақтап қуаттағандар әуелі сілтідей тына қалды. Ауыр тыныштық ұзаққа бармады.
– Міне, көрдіңдер ме, бөрінің бөлтірігі қайда жүреді?..
– Комсомолға еніп кету үшін әдейі белсенді болған…
– Әдейі сол ұшін жақсы оқыған…
– Біздің қырағылығымызды жою үшін, партия, Октябрь туралы өлеңдер жазған.
– Бұның тағы да істеген нелері бар екен, тексеру керек.
Бұдан кейін қайта-қайта дауысқа салып, президиумнен түсірді, жиналыстан шығарып жіберді. Сөйтіп, комсомолдың уставы да, тіпті Конституция да жайына қалды.
Сол күні түн ішінде жаңа сайланған бюро мәжілісін шақырып, мені комсомолдан шығарды. Ертеңіне оны төтенше жиналыс бекітті. Ол қаулыны ертеңіне қалалық Комитет бекітіп билетімді алды.
Оның ертеңіне-ше?.. Ой, сұмдық-ай!..
– Хамит, сені біз профсоюз қатарынан шығардық. Қайтесің… Бұған да көнесің-дағы…
Бижанның кешкісін бөлмеге кешігіңкіреп келгендегі хабары еді бұл. Осыны ол теріс айналып айтты, соған қарағаңда, сірә көзі жасаураған-ау деймін. Бұл барып тұрған асыра сілтеу екен, профсоюз менің стажыма тиіскен жоқ.
Актив санатындағы шын достарым Қайырғали Байғалиев, Тілекеш Рахымшиев, Ризхан Жапанов, тағы бір көңілдес жолдастар ел жатқан соң жасырынып келіп көңіл айтысты. Олар есітіп келген сұмдық жоғарыдағылардың көкесіндей.
Жолдастардың түнде айтқандарына нанар-нанбасымды білмей, сабақта отырғанымда дпректорға шақырылдым.
– Қарағым, рабфакта қала алмайтын болдың.
– Ау, менің оқып-білім алуға правом бар емес пе еді?
Қалған бір-ақ қыс ішінде мен оқыды екен деп осы рабфак өртеніп кете қоймас.
– Арыз бар, көп.
– Қандай?
– Сенен жеті қыз жәбір көріпті.
– Өздері жазған ба?
– Жоқ, білетін біреу жазып отыр.
– Өтірік қой?
– Қарағым-ай, өтірік болса да, сонікі рас. Сені қорғайтындай бізде шама қалып отыр ма?..
– Тағы не істеппін?
– Сәкен Сейфуллинмен байланысың болыпты ғой.
– Ондай байланыс бола алмай қалған еді ғой.
– Жазғаныңды жіберген екенсің – сол болды деген сөз. Сонымен, әкең-бай, табынғаның – халық жауы, жәбірлегенің – қазақтың сұқсырдай жеті қызы. Осынша айыптан кейін сені рабфакта қалдырсам, менін басым кетеді ғой.
– Ендеше басыңызды сақтаңыз, қайран ағайым. Мен сіздің қара басыңызға тіпті де ренжімеймін. Маған аш-жалаңаш кезімде талай көмек бергенсіз. Қош, сау болыңыз! – дедім. Бейшараны аяп кетгім. «Сатқанов Қасен ағай аса қайырымды кісі еді ғой!» деп, кейін менің талай жерде айтып отыратынымды ол бейшара күні бұрын білген болса да, оның осыдан басқаға шама-шарқы жоқ еді.
Міне, артынан рахатын керген комсомолым алғашында маған осындай драма теліген-ді.