«Бала кезімде мен де сондай ақын болсам-ау» деп армандадым» немесе «соған талпындым» деген секілді сөздерді осы күні кейбір ақындар ыңғайлы жерінде айтып қалып отырады. Өз басым ондай ынтығу кезеңін өтпедім. Бәлкім, оған біздің ауылда мені олайша еліктірердей ақын ұшыраспауы себеп болған шығар. Ал, кітаптағы хиссалар мен өз аталарымның бізге жеткен кейбір сөздерін мен тек жаттап алып айту үшін жасалған дүниелер деп ұқтым.
Бұған дейін талай жерде жазылған баяғы Смыдьяр нары бар емес пе?.. Сол ұры әкеткен нарға хиссалардағы жануарларша тіл бітірмек болғанда өлең жазып отырмын деп тіпті де ойлаған емеспін. «Осыдан бірдеңе шығады» деп, жұрт күңкілдесіп күлгеңде «бірдеңе» дегендері не нәрсе болды екен деп ойлайтын да қоятынмын.
Мені түзге шығаратын
Балқия дырау қатын.
немесе:
Үлкен мамамның асы
Қара өгіздің құйқасы. (Сәрби әжемді үлкен мама деуші едік)
Күтуші жеңгем, Сәлім әйелі Балқияның айтуынша, мұндай бірқақпайлар менде көп болулы. Осының соңғысы қай жылы айтылғанын білу оңай: Ашаршылық жылы үйтіп алған өгіз етінің соңы жұттан шыққан мал аузы көкке тигенше талшық болған көрінеді. Сонда бұл 1922 жылы, яғни менің алты жасқа аяқ басқа шағымда айтқан бірдеңе больш шығады.
Көкемнің Үйшікте Шадот (Федот не Федотов болу керек) дейтін тамыр орысы болды. Оның бізден не алатынын (бәлкім, мал шығар) білмеймін, әйтеуір біз үйіне барған сайын қалың сары қағазға орап, көкеме кісі бойындай бекіре сүрлеп беруші еді. Соның үйінде үкі, қарсақ, ақбөкен қатарлы бейтаныс бір тұлып (чучело) тұрды. Көкем маған оны құланның қодығы деп таныстырды.
Біздің үйде өлген ботаның тұлыбын бірінші мәрте көргенде мен оны «ботаның бодығы» деп атаппын. Бұны «тұлып» дейді деушілерге бой бермей, өзім қойған атауды айта беріппін, себебін сұрағандарға «құланның қодығы» болғаңда ботаның бодығы болмай ма, бұл ботаның өзі емес, бодығы деп жауап берулімін. Осындай ойдан шығарған екінші бір сөзімді білгізу үшін тағы бір эпизодты ұят та болса қағазға түсірейін (сәби сөзіне қашан да кешірім тиесі).
Сол жылдардың бір көктемінде қатты тасыған су Бақсай өзенінің екі бетінен еркін жайылып, қез келген ойпаң жер айырттан, тізеден келетін көлшікке айналды. Үлкендер тереңіректегі ірі сазандарды шанышқымен ауласа, кішкене балалар жағалаудағы шабақтарды жейде, орамалмен, тары елейтін елекпен де қармап жатты.
Тығыз отырған қанаттас ауылдардың барша баласы көл үстінде қара-құрым. Бөшік (Бақытжан) дейтін 14 жасар ағайыма ілесіп мен де барыппын. Ол менің бес не төрт жасар кезім.
Менің міндетім шабақ салынған шелек қасында тұрып соны қызықтау. Әйтсе де мен бір басқа қызықтың соңына түсіппін де, шелек жайына қалыпты. Ол былай:
Балық қызығына түскен балаларда ес жоқ. Суды шашырата жапатармағай жүгіріскен балалар ішінде бірді біреу біліп болмайды. Солардың біреуі – Бөшіктердей үлкен қыз шабақ қуалауға жалаң бұт кіріскен екен. Мен соған елеусіз ере беріппін, бұрын ешкімнен өзім көрмеген жерін ол еңкейген сайын қызықтай беріппін. Ал, қыз мені адам есебіне алмаған. Ақыры бір орайда байқап калып, төбемнен бір қойды да, ол менен құтылып кетті.
Бөшіктің айтуынша, мені жылатып кеткен сол сайтан Тоқпақ руынан Әзімбай деген шалдың қызы екен.
Балықтан түс ауа келсек, біздің үлкен үйдің сыртына ылғи бір ерттеулі бөтен аттар маталған. Бұл үйдің іші лықа толы қонақ деген сөз. Енді ойлап отырсам, тегінде солар шаруа жөнінде кеңескелі жиналған ауылнай, қощы ұйым бастығы, финагент секілді белсенділер мен ақсақалдар болу керек. Мұндайда Бөшіктер, ауылдың одан үлкендері де қонақ үстіне кірмейді Тіпті крайдан келген өкіл отырса да кимелеп кіре беретін жалғыз мен ғана болсам керек.
Мұнымды сүртуге де мұршам болмай, гу-гу әңгімесі қызған үлкендер үстіне ентіге кіре беріппін де:
– Көке, – деп даурығыппын,– тоқпақ Әзекеңнің қара қызының бұтында қыспақ болады екен, қыспақ!..
Есікке тақау жердегілер ауыздарын басқан күйі бір қырындап үйден шыға берулі де, аз-кем бөгеліп төмен қарасқан үлкендер жағы әңгімесін жалғастырған болыпты. Сол қатарда қыз әкесі Әзекең де отырған деседі.
Кісі кеткен соң шешем «ұялғаннан жерге кіре жаздағанын» айтса, әкем:
– Балам, сен әлгінде немене көрдім дедің? – деп, жаңағыны маған кайталатты. Сонсоң аз-кем езу тартқандай болды да:
– Өтірік сөйлемей, көргенін айтқанның айыбы жоқ. Бұған сол айтып келгені әлгі қыздан басқада жоқтай көрінген ғой. Гәп онда емес. Бұл өзі анада «бодық» дегенді айтып еді. Енді мынадай сөз ойлап шығарыпты… Сендер бұған күлмеңдер.
Жұрт күлсін-күлмесін, әйтеуір менің бір ғана сөзден құралған «шығармам» ауыл-аймакқа тез тарап кетті. Біреулер келіншектерімен әзілдескенде «Ғабдолхамит айтқан жағыңды қысып отыр!..» дейтінді шығарды.
Едәуір есейіп он жастан асқанда Есенжан ағайдын сүйген қызына арнаулы сөзін өлеңге айналдырған да бұдан бұрын әр түста жария болған-ды. Оллаһи, мен оны шашақты кәмпитке қызыққандықтан өйткен жоқпын, «сені ойласам бойыма ішкен асым тарамайды» деген сөзін естігенде шыныңда да бұл ас ішуден қалған екен деп ұғып, байғұс ағайымды аяп кеттім. «Өлмесін десең бір жолық» деген сөзді өз жанымнан қостым. Сөйткенде Есекең «ой, айналайын!» деп бетімнен сүйді. Міне, дәл осы тұста мен өзімше кәдімгідей әсерлі сөз жаза алдым-ау шамасы деп қалдым.
Енді осы арада бұрын айтылмаған, сол өлең хаттың өз сорыма шыққан бір зардабын айта кетейін. Өлең хатты алғаннан кейін қыз жолығысуға келісім берсе керек. Олай деуіме мынадай себеп бар.
Жер жасаң жылы маса бұлт боп буып тұрады. Сондайда жылқы шашаулап ит-кұсқа жем болмауы үшін, тым жырақ кетіп қолды болмауы үшін де оған күзет койылады. Есенжан бір жолы «түнгі күзетте ауыл-ауылдың жігіттері бас қосып түрліше ат ойынын көрсетеді, жаздағы қысқа таңның атқанын байқамай да қаласың!» деп қызықтырды да, мені бәсіре құнаныма мінгізіп, өзімен бірге түнгі күзетке ала кетті. Барғаннан кейін жылқыны қанаттас ауыл жігіттеріне табыстап, бір кұрбысымен екеуі мені басқа бір бағытқа жеке әкетсін. Ат ойыны сол жерде болатын шығар десем, олай емес екен. Бөтен ауыл сыртына жуықтай беріп, екі атты шылбырынан маған ұстатты да, өздері «казір келеміз» деп жаяу бір қырын кетті.
Сүттей жарық ай астында мен қалдым. Олар ұзақ уакыт келмей қойды. Маса тиген аттарда дегбір жоқ, тыпыршиды, пысқырады. Сөйтіп тұрғанда қой, түйе күзеткен келін-кепшіктер мені көріп қойса керек. Қотан төрінде масаға түтін салып жүрген солардың ішінен екі қатын үзіліп шықты да, менің қасыма жетіп келді. Менімен ісі жоқ, екеуі үңіліп-үңіліп, аттарға қарады, «Мына аттар дәл солардікі» десті. Сөйтті де бір атты менен еріксіз иемденіп өздеріне қолды қылды. Екінші аттың жүгенін, ер-тұрманын сыпырып алды да босатып жіберді. Енді мені қайтер екен деп қорқып тұрғанымда:
– Бар!.. Анау кеткен аттың соңынан ілесе берсең, жылқыңа адаспай жетесің, – деді біреуі.
– Бір иіс сабын мен бес аршын шытқа жарамаған жігітке осы керек, о несі-ай, өл де маған!.. – деді екіншісі. Енді ойласам, осылардың біреуі қызға хатты табыс етсе де жеңгетайлығын ала алмаған секілді.
Босанған ат ұстайды екен деп менен қашады, одан адасып қалмау үшін мен де көсілте шауып отырып, әп-сәтте жылқыма да жеттім-ау. Мен жапа шеккеніме онша ренжіген жоқпын. Бір жағынан бөтен ауылдың адамдары ағайымды сабап тастар ма деп қорықсам, екінші жағынан енді ағайымның ішкен асы бойына тарайтын шығар деп қуандым. Ауылға барған соң да оның бұл кұпия жорығын әшкере қылмадым. Міне, ол кезде махаббаттың осындай да машақаты болатұғын. Бәлкім ол сонысымен қызық, сонысымен беделді де болған шығар.
Базына дауы немен біткенін білмеймін, таң бозара екеуі бір атқа мінгесіп, арттағысы екінші ер-тұрманды арқасына таңған күйі ыржың-ыржың күлісіп, жылқыны ауылға беттеткен біздерге жанамадан қосылды.
Бізде Жем, әлде Сағыз бойынан келген бір адай жылқысы болды. Шабдар да, құла да емес, қоян жонды құрымсары, бітімі шағын бесті болатын. Жануар аламан бәйгеде алдына мал салмады. Бір жолы мен соның бағын байладым. Мен емес-ау, менен үш-төрт жасы үлкен, еркер балаша киінген қыздың қылған ісі еді ол.
Жиырма жеті аттың алдында талас келе жатқан екеуміз едік. Балалар ұран шақыратын межеге жеткенде мен де «Қара бура!.. Қойыс ата-а!..» деп, еппен тақымды іске қоса, тізгінді сәл босатып ем, ілгері ысырыла бердім.
– Көктемегір, көрейін озғаныңды!..
Шанқ еткен дауысқа қайырыла қарасам, менің бәлкім тартуға керек болар деген шылбырымның ұшы қыз қолына іліккен екен. Аттың көзін сүртуге әрі құлағының тұсынан желдете сілтеп отыру үшін берілген кішкене сапалағыммен қыздың қолына ұрғыласам да шылбырды одан ажыратып ала алмадым. Ызаға булығып жылап та жібердім. Сөйтіп келе жатқаңда не болды дейсіз ғой?..
Әкем Ерғалидың қызба мінезді Нұрғали дейтін ағасы (Есенжанның атасы, ат жаратушы да сол шал еді) Қара кер атпен жанай берді де, қызды желкесінен бүріп алып ат үстінен лақтырып жіберді. Әйтеуір құмдауыт жерге түскен қыз зақымдалмағаннан кейін, сарт-сұрт қамшыласып қалғандар да тез бітісті.
Атамды әлгі аяусыз қылығы үшін жек көріп кетсем керек, жанжал кезінде менен сұрағандарға: «ол бала менің шылбырыма жармасқан жоқ» – дедім. Сол үшін тентек шалдың төрт өрме қамшысы арқамды бір мәрте осып та кетті. Кейін атамды жамандап өлең жазайын деп едім, «Кісі атасын жамандамайды. Ал, өйтсең, сені өз әкең тағы да сабайды» деп, Есенжан жазғызбай қойды.
Осынау «Уыздық» бөліміне жататын жоғарыдағылардай қайсы біріне де менің сәбилігіммен жарыса жүріп отыратын, өзіме де мәлім емес «осыны айтпасаң болмайды» немесе «бұны дәл осылай деуің керек» деп тұратын бір шартты тұжырым, кесікті түрткі болған секілді. Ал, оған бұл шамаға келгеңде қандай да болса бір симптом тағайындау менің міндетіме кірмейді.
Осылайша өрбіген біздің балалық шақ, ерке дәурен он бір жасымда жалғасын таппай үзілді. Менімен ешкім асық та ойнамайтын болды. Әкем өзі айтқандай, жинаған малын үкіметке (мемлекетке – Е. X.) өткізген жоқ, оның барша дәулетін сол өңірдегі кедейлер бөлісіп алды да, өзі жер ауып кетті, өз аяғымен кетті. Бірақ, тағайындалған жерге тез барып жете коймағаны үшін жолшыбай қамауға алынып, Теке түрмесінде қайтыс болыпты. Заман ағымына ешқандай қарсы әрекет істемесе де, жалпы ел ішіндегі тап тартысы шегіне жеткенде оның өмірінің осылай аяқталмауы, бәлкім, мүмкін де болмаған шығар.
Анам заң жүзінде ажырасып, («Талақ қағаз» дейтінін алып) елде қалды, оның касында тек мен қалдым. Бірак, соның өзінде бесінші класты аяқтау қиынға соқты. Жан-жағымнан аяздай қарыған суық көздер арасында қалғым келмеді. Мектеп-интернат директоры Қожахметов Кенжеғали ағай:
– Қарағым, сен ешкімнің алдында кінәлі де, жауапты да емессің, тиісті паегыңды бізден алып, оқуыңды оқи бер. Балалардың білместіктен айтып қалатын сөздеріне бола налыма. Балалар саясатты білмейді. Оны мына коммунист мен білемін. Кеңес үкіметі сені сыртқа теппейді, сен болашақтың азаматысың, – деп, тағы осы сияқты алуан түрлі ұстаздық сөздерін айтып-ақ бақты. Бірақ мен тоғыз толғанып, он ойлансам да, өз байламымды бұза алмадым. Маған Үйшіктегі ФЗУ жылы құшағын ашатындай көрінді де тұрды. Мамаммен екі арадағы әңгіме қысқа болды.
– Кетеміз Үйшікке.
– Оқуынды қайтесің?
– Үйшікке барып оқимын.
…Мен қателеспеппін. Мені ФЗУ жанындағы үлкеңдер оқитын бөлім қабылдады. Болашақ ағаш шеберлерінің ішіңде ең кішкентай елгезегі де, еркесі де мен болдым. Сонда жүріп ФЗУ-дың өзінде оқитын жастармен тез табысып кеттім. Бұл жерде ешкімнен де салқын қабақ, суық көз көрінбеді. Тіпті ликбездегі аға, апалардың сауатын ашушылар қатарында қала шетіндегі қазақ ауыл дейтіннен өзім әжептәуір бедел жинадым.
Оқудан бос кезімде сол қазақ ауылдағы «Ұлт ойыны», «Деңгене» дегендерге қатысып жүрдім. «Ұлт ойыны» клуб, қызыл мүйістерде өтсе, «Деңгене» – жастардың өзара ақша жинап үйде өткізетін сауық кеші. Соған қарағанда бұл «Деңгене» деген атау орыстың «деньги» деген сөзінен шықса керек.
Жас жағынан тым шикі болсам да маған «Деңгенеде» қыз қасына отыратын жігіт орны да тиді. Осы «Деңгене» маған көбірек ұнады. Өйткені, қыз қасында тіпті мен секілді боқмұрынға да желік бітеді екен. Күй тарту, ән салу дегендерді мен соңда шығардым. Бәрінен бұрын қызға арнап өлең шығарып, оны альбомда көбейтуіме осы «Деңгене» көбірек себін тигізді.
Сөйтіп, мен уыз дәуренді «Астымда көк тайыммен зарлап шабам, сиынам әруағыңа Қойыс бабам!» деген удай ашы өлеңмен он бір жасымда аяқтап, бұла буын желігін мезгіліне жеткізбей жетекке алдым. Бірақ, не пайда, желкеден қысқан жетімдік күрмеуге келмейтін қысқа жіптің өзін қырқып тастап отырды.
