Қонаев адам құқы мен ардың ісіне қалай қарады?
Бұл сұрақтағы екі бірдей үлкен әңгіменің қайсы біріне де қатысы бар эпизодтар бұл күндері талай адамның зердесін түрткілеп, ойдағысын оятып жатқан шығар. Ел қатарлы менің де аз-кем көрген-білгендеріме қоса жеке субъект ретінде денеммен сезінген де жағдаятым бар. Соларды қарапайым қалпында хатқа түсірсем, азамат ердің аруағы алдында парызымнан арылатын секілдімін.
Кеңестік конституцияның көптеген баптары қағаз жүзінде ғана алтын әріппен жазылғаны рас. Біздің ұрпақ өмір кешкен қоғамдық жүйенің әрбір адамға жеке-жеке көзқарасында өзіндік өлшем болды. Ол баяғы сол таптық тұрғыдан енген өлшем ғой. Сол өлшем, басқаны қойып кейде тіпті компартияның өз ішінде де ішінара әсерін аңғартты. Өз тағдырым соның бірден бір айғағы боп тұрғанда дәлелді алыстан арбалап қайтем?! Ұлы Отан соғысының ұрыс даласында өз отанына шексіз берілгендігін жас қыршын жанымен, төккен қанымен беркітіп, жарылып жатқан жау снарядының астында партия қатарына қабылданған эскадрон командирі Ерғалиевтің шыққан «сенімсіз тегі» майданда есепке алынбаса да, жаумен бетпе-бет келгенде өзінен басқа 182 адамның тағдыры сеніп тапсырылса да, ауыр жарақат алып елге оралған соғыс мүгедегінің өміріне сол «тегіміз» өзгеше көзқарас қалыптастырды: Менің есеп кітапшамдағы «сын кулака» деген жазудың өзіне состия қарағандар жоғарылы-төменді қай сатыдан да табылды. Көркем әдебиеттегі, журналистік саладағы еңбектерімді жұртшылық қанша құптаса да мен өз ортамызда жауапты қызметке тағайындалған емеспін. Маған ондай сенім көрсетілген жоқ. Ақыры сыныққан сыңаймен қырық үш жасымда жалақы алып істейтін болмашы жұмыстардан үзілді-кесілді бас тартып үйге кеттім, бес балам мен әйелімді қалам қайратымен асырадым. Соның өзінде «бай баласы партия қатарында неге жүреді?» деген арыздар орталық партия комитетіне жазылын жатты. Бұндай жағдайда үлкен лауазымды адамдармен менің тығыз байланыста болуым мүмкін емес еді. Маған жаңағыша состия, тіпті сұстана қараған басшылардың, бұл күнде марқұм болғандарының аттарын атап, рухтарын ғайбаттағандай болмай-ақ қояйын. Оның есесіне менің ақындығым мен азаматтығымды айрықша сыйлаған Ілияс Омаров, Төлеген Тәжібаев, Қаныш Сәтбаев, Пантелеймон Пономаренко секілді биік дәрежедегі тұлғалардың аруағына әрқашан да аят бағыштау – парызым. Міне, дәл осы санатта менен үрікпеген, жақсылық істеуден жалықпаған адамның біреуі – осы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев болды.
– Қонаев сені оқиды екен, жақсы көреді екен, – деді маған Мұхтар Әуезов бір орайда.
Мен соны іс-әрекетінен іштей сезетінімді айттым сырлас-мұңдас ағатайыма. Мұндағы Мұхаңа айтқан әңгімемді кейінгі эпизодтармен толықтыра сөйлесем, сол оқырман назарын төмендегідей ақуалдарға аударар деймін.
Бұл арадағы әңгіме менің омырауымдағы алты орденнің төртеуіне, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы деген атақтарға өзі қол қойып, кейбіреулеріне өзі қозғау салуымен де шектелмейді. Бәрінен бұрын менің тұрмысымның түп қазығына аударған назары, соны туған әдебиетіне көрсетілген қызмет деп тануы, тым сирек көрісіп-біліскен жағдайдың өзінде кісіні оп-оңай ризалайтын ыстық ықыласы, ашық, ақ жарқын лебізі, кейде тіпті иығыңа арта салатын ағалық алақаны – бәрі-бәрі көз алдымда тірі қалпында. Қонаев есімді ірі тұлға туралы өзімше бірді-екілі тұжырым жасар алдында сол жайларды сәл таратып айту қажет-ақ. Өйткені ресми тұлға жеке-жеке адам мүддесіне араласқан жағдайда өзін-өзі оңай танытады.
Мен бұл кісімен ұзын-ырғасы төрт-бес мәрте ғана жолығысып қалдым. Соның алғашқысы – қарапайым адамдар қалалық жерде аттап өте алмайтын, әлгі айтылған тұрмыстың түп қазығына яғни баспана проблемасына байланысты болды. Соғыстан кейінгі онбір жыл бойында сегіз адамның басын құрап үлгерген отбасым бір жарым бөлмеде тоғыз жыл тұрды да жаңа республикалық бірінші партхатшы Пономаренко тұсында ғана ілтифатқа түсті. Өтінішімді күні бұрын оқып танысқан ол кісі мені шақыртып алып, «Басқаны қой да Қонаевқа бар, сізге жағымды жауап сол жерде болуға тиіс» дегенді айтты. Айтқандай-ақ:
– Қарағым, көп ұзамай қоныстанатын мекенің құтты болсын! – деген ағаның ақ батасынан басталған әңгіменің аржағын тәптіштеп қайтем, қабырғасы қаланып, төбесі жабылғалы жатқан үйдің бір қуысында менің де пәтерім барына шәк келтірмедім. Артынша «Сенің Пономаренкоң кетіп қалды, ағаңыз уәдесіне онша берік кісі емес деседі ғой…» дегенді де құлағым шалып қалып жүрді. Үй біткен бойда кеткен кісінің орнындағы Леонид Брежневпен хабарласып едім (ол кезде солардың кабинетінде қалаға тіке шығатын телефондары да болған): «Голубчик» деп басталған жуан дауыстың маған сондағы айтқанын сөзбе-сөз қазақшалайын: «Қала басшысы Милованов осы қазір ғана менен шықты, сізге үш бөлмелі пәтер бөлінді, жүгіріп отырып соған бара қойыңыз». Оған барғанымда:
– Ол үйге ордерді тек қана үкімет басшысы Қонаевтың өз қолынан аласыз, ертең ертемен сол жерден табылыңыз, – деді маған мэр. Айтылған жерден ордер алу үшін Мұқан Төлебаев, Ермек Серкебаев, Ғали Орманов секілді ауылымыз аралас, қойымыз қоралас адамдар бас қосып қалдық. Кезегім келгенде Димекеңнің көмекшісі Жұмаш Қонақбаев ордерімді кабинеттен алып шыққан бойы қолыма табыс етсе де қарсы алдымнан кетпей тұрып алды. Мен болсам өз көзіме өзім сенбей әбігермін. Пәтерімнің бөлмесі Брежнев айтқандай үшеу емес төртеу. Ақыры Жұмаштың құлағыма сыбырдап айтқаны: «Біздер, шенеуніктер жұмыс істейтін бөлмеге зәру емеспіз, төрт бөлмені жазушыға беру керек деді де бір мықтының кіргелі отырган пәтерін саған алып берді». :
Сырт көзге біреуге біреудің бір жолғы жақсылығындай көрінетін осы бір кішкентай штрих қаншама сырды өз ішіне бугіп жатқанын ойлап көрсеңіз: Уәдесіне осал адам осылай істей ала ма?.. Адам құқы қағаз жүзінде ғана сыйланатын заманда үкімет басқара отырып, «түбі шикі» әлгідей адамды тізімнен сызып тастаса да оның қолын кім қағар еді?..
Белсендінің қырағы қоңырауына неге «сергектік танытпады?.. Көркем әдебиеттің ардың ісі екенін ауызша айта отырып, әріптес чиновнигінің көңілін жықпауға да болатын еді ғой… Әрине, әлгі әрекеттің тұсында ол бұның бірін де тап осылай таратып ойламаған да шығар. Ал, нағыз қайраткер қадам басқан сайын оның ізінде осындай өзіне де елеусіз, өзіне де беймағлұм берекелер, имандылық ишараттары қалатынын ол бір кісідей білді. Көрдіңіз бе, сөз басындағы сұрақтың жауаптары осы жерден де шет-шепірлеп шығып жатыр. Мен Димекеңді өзінің басқан ізіне ізетпен қарайтын кісі деп түсінемін. Бәлкім, содан да болар, бір ұшырасқанымда араға аттай ширек ғасыр уақыт салып, баяғы өзі бергізген үйдің жағдайын сұрады. Сол. үйдің жасамыс адамға онша қолайлы болмай қалған жақтарын айтып едім, 1979 жылы оны да өзгертуіме өз септігін тигізді.
Екінші қабылдаған кезі оның да, менің де бірсыпыра жәбір-жапа шегіп алып, жағдайымыз қайта оңғарылған, тіпті. бұрынғыдан да жақсарған тұс еді. Атап айтқанда,;ол кісінің ел басқару ісінен біржола босатыла жаздап, артынша СОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат болған сәті еді де менің партиядан шығарылып, одан қайта оралған тұсым болатын.
1966 жылдың көктемі еді-ау ол. Димекеңді жаңағы лауазымымен құттықтағалы кіріп-шығып жатқандардың бірі болып қабылдансам да осы жолы.маған уақыт молырақ бөлінді. Оған да сол екі жақты бірдей тарықтырған тарих себеп болды. «Қазіргі жағдайың қалай?» деген соң мен де сөз салмағын пендешілікке арта сөйлеп, былай дедім:
– Үш жыл бұрын партиядан шығаруға қол көтерген әріптестерім енді елу жылдығыңды тойлаймыз дейді. Осының жөні бар ма деп сізден сұрауға ұялып отыр едім.
– Несі бар, олардың бұл жолғы ойлары дұрыс, елу жыл дегеніңіз, – деді де ар жағын, – этап человеческой жизни, – деп орысшалады. Сөйтті де обком хатшысы Асанбай Асқаровқа телефон шалып, менің күзде өтетін мерейтойыма ол кісінің де назарын аударды. Ол кісіге айтқан сөздерінен есімде қалғаны: «Анау тәжік еліне барғандағы екі ақынның өзара қатты айтысып қалған сөзіп де малданып,. ішкі есебін түгендемек болғандардікі – мыртымбай!..»
Сол жолғы әңгіменің біршама ұзаруына, әсіресе, менің сұрағым себеп болды. Мен былай дедім.
– Кешегі бір ауыр кезең жел өтінде жеке дара тұрған Сіз түгіл елім деген азаматтың қайсыбіріне де жеңіл тимеді ғой. Денсаулығыңыз қалай?
Әуелі кісі қабылдайтын үлкен столдың басындағы орнынан тұрып, жұмыс столының бір жерінен «Аққу» дейтін сигареті мен көлемі тап бір шай кеседей бүйірлі, дөңгелек зажигалкасын алып келді. Маған сыйлаған шылымына отты өзі ұсынды. Содан соң сәл жабырқау ойда аз-кем отырды да: – Мен бас ауруына душар болдым ғой, шырағым, – деді.– Себебін былайша түсіндірді: Хрущевтың тың өлкесіне келген сапарларының бірінде үлкен жиыннан кейінгі дастарқан басында отырып, қызара бортіп алыпты да:
Димаш, – депті, – мына Юсупов айтып жүрген әңгіме менің миыма қонып тұр. Тегінде соны алдағы алпыс бесінші жылы заңдастыратын шығармыз.
Димекең ол әңгімеден хабарсыз екенін айтса керек. «Ендеше хабардар болыңыз» депті де «бас-аяғы жиғысыз, далиып жатқан» Қазақстанды республика орталығынан басқару «қияметтен де қиын» екеніне сендірмек болыпты. Сонда не істеу керектігін тақсырыңыз былайша таратып айтыпты: «Солтүстіктегі астықты бес облыс Ресей Федерациясына беріледі. Осының алдында ғана Талдықорған облысын түгелдей, Жамбыл облысының шығыс жақ бөлегін өзіне қосып алған Алматы облысы Қазақ республикасының құрамындағы ұйғыр автономиясына айналады. Алматы қаласы соның орталығы болатыны себепті Қазақстан астанасы Қарағандыға көшіріледі, «Зілзаладан көз ашқысыз» өзбек жерінде астана болуға қолайлы жер жоқтығы себепті Шымкент соған берілсе, облыс түгелімен көршіге көшеді. Мұнай кәсіпшілігін бір жерге шоғырландырмақ үшін Маңғыстау түбегі түрікменге беріледі».
Димөкең осының бәрін саусақпен санап бүгіп, Хрущевтың түсінігін өз қалпында яғни орысша айтып түгесті де өзінің соған берген соңғы сұрағын маған қазақша айтып жеткізді. Сол төрт сөздің біреуін де өзгертпей айтқанда ол былай боп шықты:
– Сонда Қазақстанға шонтайы қала ма?
Осы сөздердің ауыздан шығуы-ақ мұң екен, Хрущев орнынан атып тұрып: «Бұл қарғыс атқан ұлтшылдық қашан ғана құриды?! – деп, столды жұдырықпен қойып-қойып жібергенде хрустальдар бір-біріне соқтығысып, бірді-екілі фужер сынып та кеткен: Әрине, осыдан кейінгі түні бойы шаншып, кірпік ілгізбеген мида бас ауру пайда болмағанда қайтеді?.. Кім біледі, елім деп. еңіреген есіл ердің, бәлкім, жүректен де алғаш алдырған жері сол түнгі ұйқысыз азап түнегі болған шығар. Өйтпегенде ше!.. «Республиканы өлкелерге бөлшектемей-ақ, бір жылша өзіміз орталықтан басқарып көрелік, әліміз келмей бара жатса, өмір өзі көрсетер» дегені үшін Тәшеновты орнынан ұшырып түсірген әміршіден одан да зорын кутуге болады.
Хрущевтың тағы бір әділетсіздігі деп түсінетін жерім – қазақ халқының тығыз орналасқан үш ауданын өзбекке сыйға тартқаны еді. Жаңағы әңгімеге сабақтас соның жайын сұрағанымда Димекең:
– Әлгі бір әзірде ғана Леонид Ильичпен телефон арқылы тиянақты сөйлестім, ол мәселенің де аяғы жерге тиетін болды, аз күн ішінде бәрі де қайтарылады, – деді.
Ұтыры келіп тұрған осы арада естелік желісінен аз-кем ауытқып, осы Брежнев жөніндегі ез пікірімді білгізсем деймін.
– Ұмытыңқырап қалыппын, құдай-ау, сол Тарас Шевченконың күніне байланысты Украинаға барғанымда ма, әлде Якуб Колас күніне байланысты Белоруссияда жүргенімде ме, әйтеуір, сол екеуінің бірінде армян ақыны Сильва Капутикянмен сапарлас болдым. Бір орайдағы әзіл арасында сол әйел маған «Ваш Брежнев» деп қалды. Мен оған «Сіздің бұл комплиментіңіз менің мерейімді тасытады» деп жауап бердім. Айтты айтпады, біз Брежневтен не жамандық көрдік? Әрине, Брежнев бізге елден ерек жақсы тұрмыс жасап берем деген жоқ. Оның еңбегі басқа жағынан бағалануға тиіс. Атап айтқанда, Хрущевтың орнын Брежнев баспай, Никита ағай мен Смаил әка енді бір жыл тұғырларында тұрғанда Қазақстанның жаңағы жағдайға ұшырауы сөзсіз еді. Желтоқсан оқиғасы да өзінен әлдеқайда бұрын, сонау Ақмола көтерілісі тұсында тұтанып, оның өрті қырғынның үлкеніне душар етуі де әбден ықтимал еді. Басқаны қойып осы екі-үш фактының өзі үшін-ақ Брежнев рухын сыйлауға қазақ жұрты міндетті. Жалпы сарынға соқыр еліктеп, қайырымын көрген адамның аруағын ғайбаттау ата салтымызға да қилап келер еді. Ол Қазақстанды екінші отаным деп дүние жүзіне жар салса, оның да мәнісі соғыс жылдарында бала-шағасы осында болғандықтан ғана емес, әңгіме оның халықпен де Димекеңмен де жан жарастығы ерекше болғандығында. Димекеңнің бұл арадағы қайраткерлігі ең алдымен Сырым батырдың дипломатиясын еске түсіреді. Еділге дейінгі қақпаны Сырым да әскерінің күші асып-тасығандықтан ашқызған жоқ. Осы отырғанда да Президентіміздің беделінен береке жинасақ деп отырған жоқпыз ба?! Көзімізбен көрген тағы бір мысалға жүгінсек, Сталин соғыс жылдарындағы бір ғана Молотовтың қайраткерлігі екі-үш армияның күшіне тепе-тең болды дегенді ойланбай айтты дей алмаймыз. Біле білсек, Генсек Брежневке дейінгі Қазақстан күйреу қарсаңында күн кешті. Бұл өзі – күні бүгінге дейін ауызға алынбай келе жатқан ащы щындық. Біздің республика бұтарланудың тап Хрущев тұсындағыдай қауіп-қатерін патша заманында да, Сталин тұсында да бастан кешірген емес. Абырой болғанда, соңғы тиран қазақ жеріне миллиондап келімсек кіргізуден басталған жойқын жоспарын ақырына дейін іске асырып үлгере алмай қалды.
Естелік желісін қайта жалғастырғанда айыра бөле айтатын тағы бір әңгіме – жаңағы сөз басындағы «әдебиет – ардың ісі» дегенімізбен де ашықтан-ашық сабақтас жатыр. Бұл жерде тілге тиек еткелі отырған белгілі жәйт қанша қайталанса да әлсіремейтін, қайта айтқан сайын айшықты сыры ашыла түсетін шындықты қуаттайды. Осы шындықты мен Қонаев қорының ашылуына арналған салтанатты жиында, Димекеңнің көз алдында аз сөзбен жеріне жеткізе айтқан едім. Ол жерде мен: «Бір кезде ұлтшыл ғана емес, барып тұрған «пантюркист», «панисламизм рупоры» атанған Олжас Сүлейменов тағдырына араласқан, оның өміріне қатер төнгенде әзірейілдің құрығын қолының сыртымен қағып жіберген адам басқа ешкім де емес, республикадағы бірінші нөмірлі коммунист Қонаев болатын!» дегенді бар дауыспен айғайлан айттым. Адалына жүгінсек те бұл күнде өзін-өзі толық ақтап алған «Аз и Я» кітабы «Игорь полкы туралы сөздің» орыс оқымыстылары ғасырлар бойы аша алмаған немесе ашқысы келмеген ғажайып шындықтарын күллі жаһанға жайып салған елеулі туынды болды да шықты ғой. Сөйте тұра орыс зиялыларының орынсыз қисындарын тым қатты тілмен шенеген жерлер де бұл кітапта жеткілікті. Сталиншілейтін – өзін-өзі орыс марксисі санайтын ұлт қайраткерлерінің қайсыбіріде бұл арада зәре-құты қалмай күйіп-пісер еді: «Ұлы халықтың көрнекті өкілдеріне сонша қатты тиісіп нең бар еді?!» – деп, Олжасты жазғырар еді, ардың ісі – әдебиетті де, таланттың да азаматтық құқын да Қонаевша қорғамас еді.
Димекеңнің өнер адамдарымен ауызекі әңгімесі де әсерлі болатын. Мен соны осында өткізілген онкүндік, апталықтарға байланысты қонақтар қабылдаған кездерінде, соларға еріп барған сәттерімізде аңғардым. Мәселен, «Республика өнеркәсібі патшалық Ресей тұсындағыдан пәлен процент артты» деудің орнына «сондағыдай жүз екі Қазақстанымыз бар» деп отырушы еді. Сондай бейнелі сөздеріне қызығып айтқандарының бәрін қойын дәптеріме түсіріп алушы едім. Бір жолы соны аңғарып қалған шет елдерге көп тілде шығатын «Мәскеу жаңалығының» тілшісі қабылдаудан-шыға сала: «Әлгіде көп жаздыңыз ғой, сол жазғандарыңыздан Қазақстан туралы толымды бір толғаныс құрастырып маған берсеңізші», – деген соң тілегін орындаған едім. Ағылшын, неміс тілдерінде шыққан сол еңбегімді біздің шет тілдер институты көп жылдар бойы студенттерге оқытып келді. Ағаның осындай сәттеріндегі орнын өз басым Юсупов тұсында қатты аңсадым. Смаил әка түрікмен жазушыларын қабылдай отырып: «Біз жеңсік тағам ретінде ет комбинаттарына есектің етін тапсыртамыз» дегенде қазақ атаулының бастары салбырап жерге қарағаны өмірі есімнен кетпейді.
Жоғарыда айтылғандар арқылы бұл кісі кез келген жағдайды бағалауға келгенде шашасына шаң жұқтырмады дегелі отырған жоқпын. Кейбір жазушыны тым асыра бағалағаны немесе басқа пікірдің әділдігін жете танып үлгермегені секілді кемшіліктер басқа саладағы адамдармен арақатынасынан да байқалғаны рас. Сондай-ақ, теріскейде тың игеруге байланысты жаппай жабылып қалған қазақ мектептерінің жағдайын өз мемуарында басқаша түсіндіруімен де өз басым келісе алмаймын. Бірақ, соның бәрі де – оның өз түсінігі. Ол түсініктермен пікір таластырудың енді тіпті де қажеті жоқ. Қай автор да өзінің ғұмырнамалық шығармасында берік бекінген позициясын ғана жазып қалдырады. Мынадай бір жағдайда мен осыны көзінің тірісінде өзіне де айттым. Бір күні таңертең шығармашылық шаруасымен біздің үйге Нұрғиса Тілендиев келе қалды да іс арасында маған белгісіз бір себеппен Димекеңе телефон шалды. Өзара әңгімелері біте бергенде ойламаған жерден:
– Аға, Сізбен Хамит Ерғалиев сөйлеседі, – деп, трубканы маған ұсынсын. Қапелімде сасқалақтап қалсам да жөппелдемеде не айтудың бір амалын мен де тапқан секілдімін. Сәлемдескеннен кейінгі біздің диалог:
– Ғұмырнамаңызды оқып шықтым, жақсы оқылады
– Оқырман тарапынан сұраныс көп болатын түрі бар. Қайта басылғандай жағдайда қандай тілек-талап айтар едің?
– Талабым жоқ, тілегім біреу емес, екеу: Біріншіден кім не айтса да мемуардың осы редакциясына ешқандай өзгеріс енгізбеңіз. Жұрт аузында айтылып жүрген бірді-екілі өкпе-қақпаны өзіңіздің де құлағыңыз шалғанға ұқсайды. Өйткені, соларға жауап беріліпті. Екінші тілегім: Сіз өз тұсыңыздағы тарихты таратып айтумен шектелмеңіз. Соңғы жылдардағы ұйытқып соққан ала құйын, кешегісіне бүтінгісі, бүгінгісіне келесі күнгісі шәлкем-шатыс келіп жатқан оқиғаларды Сіздің көзіңізбен көру халыққа керек-ақ. Әсіресе, штурвалында Горбачев тұрғандағы кеменің тентек қойдай шыр айналған қалпын тәжірибе талқысынан бір өткізе тәптіштеп берсеңіз тамаша болар еді».
Димекең менің соңғы тілегіме қайтарған жауабында: «Ол өзімнің де ойымда бар» деген еді. Кішіпейілдікке сөз жоқ қой, кейініректе, бізбен есіктес тұратын әпкесінің үйінде кездескенімде: «Анадағы сенің айтқаның да қағазға түскенде бір кітап болып шықты» деді. Мен ұялғаннан не дерге білмей, «оныңыз өтірік» деппін.
– Қалайша?! – деп, тіксініп қалғанда менің оған айтқаным:
– Ол мен айтқанға дейін өзіңіздің ойыңызда, пісіп жетілген кітап болатын, мен сияқты миллионның соны айтарын құдай Сізге бұрынырақ сездірген.
Әңгіме болып отырған соңғы кітапты мен оқыған жоқпын. Бұрынырақтағы оқиғалармен сабақтас жатқан менің азғантай естелігіме ол кітаптың қатысы болмағандықтан оны оқыған-оқымағандығымның бұл арада қажеті де жоқ. Туған халқының мүддесі үшін қанша жерде азап қамытына мойын.ұсынғанын өзге тұрғай азамат ердің өзі де санап шыға алмақ емес. Біз тек Хрущев тұсындағы, бәлкім бірлі жарымын ғана еске түсірдік. Оған дейін ше?.. Семей даласы мен Нарын құмындағы ядролық жарылыстар жан баласына жақ аштырды ма? Республиканың солтүстігіне Горбачев келгенде үлкен басын кіші етіп қасында жүрген Димекеңе сыртын беріп, көне-көрнеу тұрпайылық көрсеткенін телэкраннан аңғарғандар ызаға булықты. Ел оны еш уақытта ұмытпақ емес. Өйткені солардың бәрі қайран ердің халық үшін тартқан қасіреті болатын. Ондай кездегі лауазымды адамның іште тұншыққан намысты наласына тең келердей қасірет ойлап табу қиын. Бірақ соның да белгілі бір дәрежеде өтеуі болады. Көкірегіңді қарыс айырған қасіреттен жүрегің жылап жатса да қайратыңа мініп, халық пайдасына төккен теріңді апарып телисің, беделіңді береке-бірлікке жұмсайсың, елің сенің мойымас қайратыңа мінәжат етердей мінез танытасың. Өзің атқарған істің көңілдегідей көрінетіні және бар. Осының бәрі аз олжа ма?.. Бұл жағынан алғанда Қонаев онша арманда емес. Дүниедегі қорлықтың ең үлкені – елге береріңді сарқып берін болып дамылдар шағыңа келгенде үйіңде де бейкүнә жаныңа тыныштық бермей, өзің туралы оқығаның көзіңді қаритын, тыңдағаның құлағыңды сарсытатын бейпіл ауыз сөлекет сөздер болса керек. Аңға шыққанда Қонаев атып алған доңыздың кеудесіне табанын қойды деп, шошқаның арын арлап та тарынғандар есімізде… Димекең сексен жылдығын құттықтай барған қарияларды:
– Адам бойы үйрене келе тағы не айтар екен деп, тасыр сөздердің өзін таңғы мәзірдей күтеді екен, – деп те күлдірген деседі. Талайды көрген тарлан боздар оған да шүкіршілік айтыпты. Адам атаулының жүрегін шайлықтырған репрессия сұмдығын көргендер өйтпегенде қайтсін-ау!..
Қонаев төңірегінде ой түйгенде біздер – бүгінгі жасамыс жандар өзіміз бастан кешірген оқиғаларға іштей шолу жасап, қилы-қилы ойларға бой алдырамыз. Өмір ағымы өзен тасуындай шұңғыл-шұңғыл шүңейттерге үйіре тартып, тереңіне батырмақ болғанда да біз өзімізге бір-ақ рет берілген өмірде халық игілігіне жұмсалған адал еңбегіміз бен төккен қанымызды құдды бір сүңгуір қайықтай қуат тұтамыз. Біздің тұсымызда қазақ халқы жәбір-жапаның нешетүрін бастан кешіре жүріп те алдыңғылардың көптеген арманын іске асырды (сауаттылық, ғылым, өнер-білім…).
Әттең, көшірмесін таппай қалып отырмын: Қонаев үшінші жұлдызды алғанда мен өлең жазып, өзіне тапсырған едім (ол, сөзсіз, сол кісінің архивінде жатыр). Ол өлеңде ақын ойы әдейі шамадан тыс әсіреленген. Үш жұлдыз он-оннан отыз ғасырдың алынбаған есесін қайтарды дегенді өлең жолдарына түсіргенде менің Қонаев тұрғай халықтың этностық ғұмырымен де жұмысым болған жоң. Шынында да, бұл ерні кезергеннің ғана емес, аңызақтан аңқасы кепкеннің шөлі емес пе?! Шөлден енді бір аттап құларманға келгенде бір тостаған суға бүкіл қара орманыңды қимас па едің?! Жалпы, ел ағасының еңбегіне алған зейнетін мен осылай түсінемін. Тап осылай түсінуге татитын бір тостаған кәусар Қонаевтың да қолында болды!..
Әңгіменің ақырында айтпаса болмайтын тағы бір үзік лебіз бар. Өмірінің соңғы айларының бірінде білгізген пендеге тән бір осалдығын (бәлкім, күштілігі де сол шығар) осы арада айтсақ артық емес. Менің Гүлжан есімді қызым Қонаев қорының ашылуына өз әлінше үлес коса жүріп, сол қордың ашылу салтанатынан тұтас бір кино-фильм жасап шығарған. Оған дейін де осы қыз ол кісімен сұхбаттасқан сәттерін экран арқылы жұртшылыққа көрсеткен болатын. Димекең қайтыс болғанда да ақырғы сапарға шығарып салу жұмысын бастан-аяқ осы бала киноға түсірткен болатын. Көзінің тірісінде көрсеткен қызметіне риза болған сәтінде Димекең Гүлжанға былай депті:
– Сенің әкеңді жақсы білсем де сенің шешеңнің әкесі кім екенін білмей жүріппін ғой. Оны мен Хамиттың жуырдағы мақаласынан ғана оқып-біліп, ішіме түйген едім. Қанай Боранбаев – Жетісу өлкесінің маңдайы жарқыраған марғасқаларының бірі еді ғой! Бәрінен бұрын Қанекең менің маңдайымнан неше мәрте сипаған, бір себептермен туған ағамдай болған кісі еді. Ол кісі есіме түссе, күні бүгінге дейін көзіме жас іркіледі. Өйткені ол кісімен біздің үйдің арақатынасы алшақтам кеткенде де ол. мені көрген жерде ұстап алып, адамның ет жүрегін елжірететін артықша бір адамгершілік танытушы еді, баласынбай, бар ақылын, жақсы адам болудың небір ұлағатты жолдарын жалықпай айтатын. Ол кісі – менің алғашқы меншігіме тиген мектебім еді ғой!
Бұл сөздердің төркінін Димекең айтпаса да біз білетінбіз. Қанайдың Димекең бауырымен дәм-тұзы жарасқан кездері де болған. Мен бұл эпизодты астарсыз жалаңқабат күйде жазып отырған жоқпын. Бұған екі түрлі себеп бар. Біріншісі, отбасы тәнті болған тәтті мезгіл күрт өзгеріп кеткенде де сарқылмаған сағыныш ынтазарлық ол ұлылықтан бұл ұлылыққа ұласа келіп, кейінгілер үшін аманатқа айналуы өз алдына бір ғанибет. Екіншіден, баяғыда менің үстімнен ЦК-ға түскен арызға өз әкем жөнінде айта келіп, әйелімнің әкесі «халық жауы» дегенді жазған едім ғой. Сонда Қанай Боранбаевтың атын атасам ғой мына кісінің іш құсасы іріленіп, жетіліп болмаған жетімдер мүддесін мүсіркеу өзінше бір қызық боп есте қалар еді деп ойлайды екенсің… Қысқасы, қайырымы мол қаһарман туралы ойға құлаған сайын оның өзін аяйсың. Ұлық басымен пейілінің үдеуінен жүдеуі басым болған тұлғаны, оның рухын қалай ғана аямассың, қалай ғана аяламассың?!