Гурьевке келдім. Екі апта бойы үйден шықпай жатып алдым. Ерте тұрып газет аламын. «Халық жауларын әшкерелеу» дегеніңіз мұнда да жүріп жатыр. Жағымсыз мақалалар көзді қари бастаса, газеттерді ысырып тастаймын да, баяғы өзім жасаған домбыраны қолға аламын. Қайырғали басқаратын оркестрге қатысып жүріп үйренген бір сыпыра күйлерім бар еді, солардың дәл осы тұстағы көңіл күйіммсн үйлесетіндерін күңіренте шертемін. Сырласып шер тарқатқандай бөтен ешкім жоқ.
***
Кешіресіз, жаңағы «Комсомол» тарауының ақырында айтылатын мына бір жәйттер қалып бара жатыр екен. Осы араға кірістіре кетейін. Әңгіме әлгі қыздар хақында.
Бірінші курста әжептәуір ажары бар Ф-ның маған жармасқаны рас. Бірақ, онысы әншейін зинақорлық екен. Менен бұрын алданған жігіт оның осалдығын маған айтып қойғаны үшін Ф-ның қолымен бетіне кислота шашқызып көзін шығапып ала ж:аздаған. Содан кейін мен одан безіп кеткем. Соның ғана кек сақтауы, жала жабуы әбден ықтимал.
Ал, К-нің жөні мүлде басқа. Ол екеуміз бір-бірімізді өлердей жақсы көрдік. Біз ешқандай құмарлыққа құламай, не болса да институттан кейін көре жатармыз деуші едік.
Ол мен кетерде жылап қалды. Әкесі аудандық НКВД бастығы болатын. Ол да халық жауы деген атақпен қамауға алынған соң қыз жар қабақтан Жайыққа секіріпті. Тайыз жерге түсіп, омыртқасы үзіліп жатқан жерінен АСВОД адамдары тауып алыпты.
Майып болғаннан кейін қорлаңды ма, әлде мектептен қуылған адамнан не шығар дейсің деді ме, – әйтеуір екі мәрте жазған хатыма жауап қайтпады.
К. институтын бітіргеннен кейін тұрмысқа шығыпты. Бірақ, баласын туа алмай дүние салыпты. Оның күйеуі қазір Алматыда, үйлі-баранды математик, менің аралас-құраласым бар жолдасым.
– Қандай ғажап-ғажап хаттар жазғансың!.. Бәрін де маған көрсетіп отырушы еді, – дейді бұл күндерде досым. Шынында да біз бір курста оқып жүріп-ақ хат жазыса беретінбіз. Мүмкін, бір кездерде оқып отырармыз, бұйырмыс болып қосыла қалсақ, балаларымызға көрсетерміз деуші едік, мына бар болғыр екінші қатынға (қызға) үйленерде сол хаттардың бәрін жойып жіберіпті. Күдер үзгеннен кейін оның хаттарын мен де сөйткем.
Осы екеуінен басқа ешбір қызбен менің байланысым ол рабфакта болған емес.
***
Жә, енді әлгі әңгімемізді әрі қарай жалғастыра берелік.
Мамам болса, «осы білімің де жетер, контордың жазу-сызу жұмысына жарайтын болдың ғой» деп, үйге келгеніме мәз. Оған «елге қайтқым келді, әрі қарай жалғастыратын оқу бұл қалада табылмаса бір жерде қызмет істермін» деп қана қойғам. Онсыз да қам көңілді байғүс кемпірді мұңға батыра бермейін дегенім ғой.
Талай өлеңімді жариялаған Гурьев газетіндегілерге шаруамды жөндеп алғанша көрінбей тұра тұруды жөн көрдім.
Шыдам бітті. Зерігіп кетіп, бір күні ертеңгі шайдан кейін көпір аузындағы тоқал тамнан көшеге шықтым. Қайда барам?.. Кіммен ақылдасам?..
Ұсталып кетпеген болса барып сәлем берейін дедім де, баяғы ГорОНО-дағы Оспанбайға тартып отырдым (каникул сайын сөйтуші едім) Келсем, орныңда екен.
– Оқуыңды… ?
– Досрочно бітірдім.
– Қалайша?..
Барлық жағдайды білгеннен кейін бірсыпыра уақыт үнсіз отырды «Осы менен қорқып отырған жоқ па?» – деп, іштей қауіптеніп ем, олай емес екен.
– Тым артығырақ кеткен екен. Ие-е-е… Паспорттан басқа дәнеңем де қалган жоқ десеңші.
– Алты мақтау грамотам бар
– Қазпедучилищенің соңғы курсынан алғызсам… сөйтіп көрсем… Тағыда біреу-міреу бірдеңе деп жүрер ме екен?..
– Өсеке-ау, мен оған бармаймын ғой. Ондайды ойлап мазаланбаңыз.
– Соңда қайда бармақсың?.. Аспан астында саған да бір орын болу керек емес пе?
– Мен тек қана орыстар оқытатын жерге барып бақ сынасам деймін.
– Е, онда осындағы мұнай рабфагына барып көр.
– Міне, міне, міне… Егер алса, мен соған катып түсемін!..
– Бірақ енді барғанда сен оларға не дейсің?..
– Тілімнін жеткенінше болған оқиғаны болған күйінде бастан-аяқ айтып беремін. Айналайын қазағымның алдында кылған қылмысым жоқ, көрген жәбірім көп деймін.
– Ұят болатын болды-ау…
Осымен біздің әңгіме бітті. Ертеңіне мен Мұнай рабфагына бардым. Сабақ аралығындағы перемен уақытыңда барыппын. Байқаймын, кара қыздар көрінбесе де, қара жігттер мұңда да баршылық екен. Солардың біреуінен директор кабинетін сұрағым келіп тұрды да, «ей, осыларды қойшы!..» дегеңдей жалт бұрылып, бір топ орыс қыздарына бұрылдым. Бір қыз ертіп апарып, тура «Директор» деген жазуы бар есікті көрсетті, директордың аты-жөнін де қыздан біліп қалдым.
Іште бір-екі кісі отыр екен. Азырақ күтуге тура келгені маған жақсы болды. Айтатын сөзімді ойша жүйелеп үлгермеген едім. Өзімді қалай ұстауым жағын да ойлап алуым шарт.
«Әрине, сыпайы болуым керек. Бірақ, алдына келген адамның шамадан тыс кішірейгенін жақсы көретін, соны өзіне дәреже санайтын бағзы бір қазақтардағы әдет бұларда жоқ қой. Оншалық кішірейе коятындай қасиет өзімде де жоқ секілді еді. Бұл жағынан алдыра қоймаспын. Қайткенде де асықпай, сабырлы сөйлеуім керек. Кеше Оспанбай «Ұят болатын болды-ау!» деп еді. Шамам келгенше ұлттық намысыма соқтықпай, жалған белсенділерге бола қазақ атаулыны сөкпей сөйлейін».
Кісілер шығысымен рұқсат сұрап ішке кірдім. Аты-жөнімді айтып едім, ол да сөйтті, колымды қысып, алдынан орын нұсқады. Орақ мұрынды, көгілдір көзді, ақсары, қырықтар шамасындағы кісі екен. Бәрінен де жүзі жылы, маған керегі сонысы ғой, сөйлетіп алғаннан кейін «Ну и что?» деп. безеріп отырып алса кайтер едім, өйткен жоқ.
– Та-ак, слушаю вас?..
Неге екенін қайдам, әлгіде іштей «осылай бастаймын» деген сөздерім жайына қалып, ә дегенде:
– Я выдворенный человек!.. – деппін де, одан арғы сөздерім жұтқыншағыма кептеліп, біраз уақыт үнсіз отырып қалыппын.
– Қысылмаңыз, айта беріңіз.
– Кешіріңіз, мен қысылып отырған жоқпын. Сөздерім қысылып қалып жатыр. Қазақша ойлап алып, оның сөйлемдерін аяғынан басына қарай қата құрғанда ғана орысша болып шығады. Ол оңай жұмыс емес.
– Еңдеше асықпай солайша сөйлей беріңіз.
Ойша күні бұрын жүйелеп алған сөйлемдерім болған оқиғаны түгел дерлік баяндап шығуға жарады. Ара-арасыңда орысша дұрыс құрылмай жатқан сөйлемдерді өзім де байқап қалып отырмын. Ал, ызама қатты тиген жәбір зардабын аңғартар жерге келгенде шыдам таусылып, өзімше төпеп жөнелдім, логика бар да, сөйлемдегі складность дегендеріңіз далада қалды. Ара-тұра орнымнан тұрып та кетіп, қайта отырған секілдімін. Мен сәл ентігіңкіреп барып токтаған заматта:
– Көгершінім, сіз сабыр етіңіз, мен бәрін де түсіңдім, – деді. Төмен қарап күлімсіреді, басын шайқады, басын бүкіл денесімен теңселе отырып шайқады. – Он екі жасар баладан да жат адам ойлап шығаруға болады екен, ә? Ну и братцы!..
«Братцы» деп отырғаны қазақ-ау» деп шамаладым да, түсінбегенсіп мән бермедім.
– Байқап отырсам, мынау грамоталарыңызға қарағанда қазақ рабфагында жақсы оқыпсыз? Дегенмен орыс тілінс шорқақтау екенсіз. Қиын болды-ау сізге?..
Оқу бөлімінің бастығын шақырып алды да, директор Иван Васильевич Жиголенко оған өз ойын бірден көлденең тартты.
– Екі ай сынақ мерзімімен үшінші курстан (бұларда оқу мерзімі төрт жыл) қабылдайық – деді. Сөз сонымен бітті.
Бұндағы қазақтар да ана тілін жап-жақсы біледі екен. Бірақ, тап орыс тіліндей емес. Мен кабинетте отырғанда Иван Васильевич рабфак комсоргы Әбдіғали Досжанов деген жігітті де шақырып алған: «мына Хамит өзіңмен бір курста оқитын болады, шефіңе ал», – деп, оған мені әдейі тапсырған. Өзі менімен құрдас, партия мүшелігіне кандидат.
Басында «тағдырым тағы бір шып-шылғи пысықай шала қазақтың қолына көшпесе нағылсын…», деп күдікпен қараған едім, олай болмады, қазақ әдебиетін жақсы оқитын көрінеді. Бәрінен бұрын газеттердегі өлеңдерім арқылы мені біліп шықты. Менің бірден байқағаным, жалпы өзі адамға айрықша ілтифаты мол, тартымды жігіт екен. Бірінші күні-ақ маған еріп біздің үйге келді, қонып қонағым болды, мамамды «мама» деп алды. Өзі де жетім өскен бала екен. Түні бойы әңгіме арқылы менің жай-күйіме қаныққан сайын маған жаны ашып, көңілге көп демеу салды. Оның таң ертеңгі шай үстінде маған айтқаны:
– Сені тағдыр толмағаныңды толтыру үшін бізге айдап әкелген екен. Сенен біз тура орыс жасап шығарамыз. Комсомол дегеніңізді ертең-ақ қайтарып аламыз.
Бұдан кейін ол кеше кабинетте Жиголенконың маған айтқан бір өтінішін еске салды. Директор: «Ақын екенсіз, сіз де біздегі әдебиет үйірмесіне игі әсеріңізді тигізіңіз», – деген еді.
Ертеңіне Әбдіғали мені жатақханаға ертіп барып, Атшыбаев, Тасбаев, Майжанов, Раисов, Қонашев, Жиенәлиев, тағы солардай көптеген жолдастарды бір үлкен бөлмеге жинады. Оларға менің басымдағы драманы қысқаша түсіндірді. Олардың қаны қызып, «Ертең «Обкомолға барып, Оралда қалған билетті талап етеміз, талабымыз кұпталмаса, бунт шығарамыз!» дегенге дейін барысты. Сонда басалқы сөзді оларға өзім айттым: «Апелляцияны Алматыға кезіңде жазармын, әуелі оқуыма орналасып алайын. Әлі менің алдымда сынақты мерзімім бар. Мен сеңдердей орысша төгіліп тұрған жоқпын. Маған көмекті осы жағынан көрсетіңдер» дегенді айттым.
Олар «теңеліп кету түк емес» деуін деді-ау, бірақ біліп тұрған сабақты жеткізіп айта алмағаннан қорлық нәрсе жоқ екен. Қиналып жүрдім. Алайда менің мерзімім ешбір түгендеусіз өтті де кетті. Сірә, Әбдіғали ауыз-екі ақпар берсе керек. Өйткені, «Ау, менің жағдайым не болды?» дегенімде, ол маған: «Какое твое собачье дело?!» дегенде, иығымнан бір қойып кете берген.
Сөзді көп керексінбейтін химия, физика, алгебра, тригонометрия, стереометрия, черчение сияқты пәндерді алғашқыда жақсы үлгердім. Тарих, география, естествознание дегендеріңіз үшке түсті. Орыс тілі болса да солай. Ал, әдебиетті төрттен темендеткен жоқпын.
Содан соң-ше?.. Содан соң мен орыстың фонетика, морфология, синтаксис дегендерін түгелдей жинап алдым да, қайта зерттедім. Күштің дені соған жұмсалды. Калған уақыттың біраз бөлегі өлең жазуға шығыңдалды. 4-5 айды артқа салып алғаннан кейін өлеңдерім Гурьев газетінде дүркіреп жүріп берді. Дәл осы уақытта алғашқы жақсы үлгерген сабақтарым күрт төмендеп, үшке әрең ілігіп жүрді. Онда да жолдастардың шпаргалкасы қатыспай қалған жоқ.
Орыс әдебиетінің де, қазақ әдебиетінің де үйірмесі жоқтың қасы екен. Оларды мен қосып жібердім. Орыстарды басқарудың оңай әдісін таптым. Жас ақынның өлеңін оқытып аламын да, орысша судай ағып тұрған үйірмедегі қазақ жастарын да пікір айтуға қатыстырамын. Мақталғандарын қабырға газетіне машинкамен бастырамын. Көбірек макталғандарын Гурьевтің орыс тіліндегі газетіне («Прикаспийская Коммунаға») апарып көрсетемін, сондағы жолдастармен әлгі өлеңнің авторын кездестіремін. Солардың кейбірінің өлеңдері жарық көре қалғанда директордан бастап мұғалімдердің бәрі-ақ дереу бірінен бірі алып оқып, «Это уже заслуга Ергалиева» десіп жатады.
1938 жылдың да жадырап жазы келі. Дәлірек айтқанда, көктемнің соңғы айы тамылжып тұрған шақ. Бұл кезде Гурьев өз алдына облыс болған-ды.
Перемен уақтында Иван Васильевич Жиголенко үлкен басымен жүгіріп жүріп бір топтан мені тауып алды да, қолымнан сүйрей жөнелді.
– Жүр, кабинетте сені бір кісі күтіп отыр.
Иван Васильевич мені ішке өзінен бұрын кіргізіп, қонақ екеуміздің кездесу сәтімізді қызықтады. Директор столдың алдындағы жұмсақ орындықтан атып тұрып, менің екі қолыма бірдей жармасқан аласа бойлы, аса ширақ қимылды сұрша жігітті жыға тани алмай қайранмын.
– Ой, айналайын Хамитжан, амансың ба?.. Немене, танымай тұрсың ба?.. – деді, шевиеттен тіккен черльтон костюмді, бұйра шаш, – ей, саған не болған, мен Жәрдем Тілековпін гой.
Енді ғана құшақтасқан болып жатырмыз. Бұл кісі Оралдағы ақын еді. Бұның өлеңдері де менікіндей көбіне «Комсомол ұрпағы» атты газетте шығатын. Сәкес (Жәкеш) деп қол қоятын. Ол кезде бұл басында буденовка, үстінде ұзындығы тобығынан келетін сұр шинелі бар, етік киген кәдімгі атты әскердің жауынгері болатын. Ылғи да редакцияда кездесетінбіз. Бірде Қасым Аманжоловтың, бірде Қуан Тастайбековтың қасында жұлқына сөйлеп отыратын. Енді бұл күнде Қазақстан Жазушылар Одағының Орал, Гурьев облыстарындағы өкілі болып алыпты. Алматыда халық ақындарымен бірге алты айлық курс өткеннен кейін осы орынға ие болыпты. Үйі Оралда. командировкамен келіп, қонақ үйге орналасқанына екі-үш күн болыпты. Жай-күйді біліскеннен кейін Жәрдем Жиголенкоға менің ақындығымды мақтады.
– Керісінше, Хамитты сізге біз мақтауымыз керек. Сіз жамандамасаңыз, бізге сол да жетеді, – деп Иван Васильевич жымия күлді. Ал, мынау оның сөзінің төркінін түсінген жоқ. Өйткені, бұл менің Оралдағы оқудан қуылғанымды білмейді. Жәрдем қол сағатына қарап:
– Ал, мен сені Обкомға, Қалдыбайға апарамын – деді.
– Мені?.. Қалдыбайға?.. Неге?..
– Неге екенін өзі айтар, кеше мені қабылдай отырып, «Осындағы рабфакта Ерғалиев дейтін жас ақын бар. Ертең сағат үште сол баланы маған ертіп келіңізші!» – деді. Мен ол кісінің сол өтінішін орындаушымын.
Қалдыбай деп отырғаны Гурьев облыстық партия Комитетінің бірінші секретары Қалдыбай Байманов, осыдан біраз күн бұрын ол кісінің сайлаушылармен кездесуі біздің осы рабфакта өткен. Мен сонда «Ұлы заң» деген өлеңімді оқығам. Жиын аяқталып, жұрт тарай бастағанда Байманов мені шақырып алып, өлеңдерімді газеттен оқып отыратынын, оның ойынша жаңағы оқыған өлеңім де жаман емес екенін айтып, сабақ, тұрмыс жағдайларымды сұрастырған. Онда үлкен адамның ілтифатына ілігуім жанымды жылытқандай болып еді, ал тап бұл жолы… «тағы да ісімді ілгері жылжытамын деп отырып, бай баласы екенімді білгеннен кейін кері серпіп тастамаса не қылсын» деп қауіптеңдім. Бірақ, ізінше «әйтеуір бұл рабфакқа шынымды айтып кірдім ғой, окуымнан қудыра қоймас. Ондай жағдай (ниет) бола қалғанда да мына орыстар маған ара түсер. Енді тіпті неден де тартынбаймын. Өлеңдерімді бастырмасаңыз да жаза беремін, елдің еркіндік алған тамаша заманын мен де бір адам құрлы сүйемін! – деп, тура айтамын».
Осы ойға бекініп алдым. Бұқар беттегі рабфактан Самар беттегі Обкомға жаяулап жеткенде Оралдан не себепті кетіп, бұнда қалай орналасқанымды Жәрдемге түгелдей айтып бердім. Жаңағы ойға оралған күдігімді де жасырған жоқпын.
– Е-е-е, жаңағы орысыңның кағытпа сөзі оралдағылар адресіне айтылған сын боп шықты ғой… Қой, меніңше, сенің драмаң Қалдыбайға мәлім. Өйткені мұндай дөкей орындағылар кісінің біліп алмай қабылдамайды.
– Білмесе, өзім білгіземін.
…Қойшы, сонымен біз Қ. Баймановтың қабылдауындамыз. Мен жағдай анықталғанша Қалдыбайдың жылы шырайына жығыла қоймай, өзімді солғын ұстадым. Оңдағы ойым – егер Қалдыбай менің драмамды, еңді ғана білген тұста түсін суыта қойса, өңімді осы қалпынан өзгертпеу, тіпті бұдан да гөрі сұстанып, әлгі ойдағыларды ақтара салу.
Қалекең екеуміздің диалогымыз былайша өрбіді:
– Жағдай қалай, комсомол?
– Мен комсомол емеспін, аға. Оның қатарынан шығып қалғам.
– Қалайша?..
«Құдай ұрды, мынау біздің жағдайды білмейді екен. Бір тәуірі, әзір түсін суыта қойған жоқ».
– Тілеков жолдастың кешегі айтуынша, сен Оралда да оқыпсың ғой.
– Онда да оқыдым.
– Комсомолдан сол жерде шығарылдың ба?
– Сол жерде комсомол түгілі, оқуымнан қуылдым.
– Е, не үшін?
– Шынымды айтқаным үшін. Әрілесе тағыда қуылармын, сол шынымды сізге де айтайын… Темекі тартуға бола ма?.. Рахмет! – деп, «Наша марканы» суырып алдым.
– Түтініміз біреу-ақ болсын, менікін тарта ғой, – деп, ол маған «Қазбек» ұсынды, шырпыны өзі жағып берді.
«Үлкен кісінің бұл икемдігі маған әжептәуір жеңілдік берді-ау – енді не болса да еркін сілтейін».
Ойым осылай болғанымен көңілде қобалжу бар. Қалай дегенмен шағынайын деп отырмын ғой, содан да болар… Тамағымды кенеп, еңді сөйлеуге ыңғайланғанда екі көзім бал-бұл жанып кетсе керек. Қалекең тегінде соны байқап қалды-ау деймін:
– Болды, болды!.. Айтпай-ақ қой… Мен бәрін де білемін!.. – деді.
Несін жасырайын, жылағым келді – булығып жатпай-ақ, күліп отырып жылап жібердім. Жәкең болса «әлгіде айтқаным келді емес пе?! – деп, өз «сәуегейлігін» мақтады, менің көңілімді орнықтыру ниетімен талай сөздерді шұбыртты. Біз екеуміз мәре-сәре бола қалған сәтте Қалекең Обкомолдың бірінші секретары Хиуаз Мұқановпен телефондасып та үлгерді. Мен оның «Үш күн ішінде билетін қолына беріңдер» дегенін ғана есітіп қалдым.
Айтпақшы, ұмытып барады екем, жаңағы диалогтың бір жерінде Қалекең:
– Мұндағы комсомолдар қалай қарайды? – деп сұраған. Оған берген менің жауабым:
– Бұлар билет талап етіп бунт шығарамыз дегенде мен шошып кеттім.
Байманов бұл арада қарқылдап қатты күлген. Бірақ, ол сөйтіп отырып, мұндағылардын пікірін біліп адды.
– Аға, – дедім, әлгі телефоннан кейін, – мен апелляция жазамын ба?
– Екі жылдың әрі-берісіңде тұрған не бар, шыныңды ашық жазып қайтадан қабылдан.
– Оңда мен есеп кінежкеме «сын крупного феодала» деп жазамын.
– Қарағым-ау, қазақта «бай» деген бар да, әлгі айтқаныңдай сословие болған жоқ қой.
– Жоқ, еңді артық кетсе менен кетсін, тап солай деп жазайыншы.
– Жә, жә, сенің-ақ дегенің болсын. Бірақ партия қатарына кірерде ойланарсың.
Қалдыбайдың жаңағы үш күн мерзім беруі де себепсіз емес екен. Ол үш күннен кейінгі сапарыма комсомол билетіммен аттандырмақты ойлапты.
– Жә, бұл мәселені шештік. Екінші мәселе мынадай: жолдас Тілеков, біз жаңа бөлімдегі жігіттермен ақылдастық. Сіздің Жамбылыңыздың тойына үш адам жіберетін болдық. Қарттардан Сәттіғұл Жанғабылов, Сұраубай Құттыбаев, жастардан осы Хамит Ерғалиев. Екі күн ішіңде самолет билетін алып, делегаттарыңызды қолыңызға жинап береміз.
Еңдігі жұмыс Әбдіғалидың қолына тиген соң, ол жұртқа тағат таптыра ма. Екі күн ішінде жүгіріп отырып горкомолдан бір-ақ өткізді. Сәл кешігіп қалған билетті аэропортта отырғанымызда жеткізіп үлгерді. Солайша, мен екі жыл стажымды өлтіріп, комсомолға 1938 жылы қайтадан қабылдандым.
Алматыға 1938 жылы Жамбыл творчествосының 75 жылдығына, 1939 жылы Қазақстан жазушыларының II съезіне қатысу үшін келгенде көрген-білген-түйгендерімді жоғарыда аты аталған естелік, мақалаларда түгелге дерлік қамтығам. Съезге өз үйірмемнен ертіп келген Селезнева дейтін ақын қызға Халижан мен Қасым таласып, зықымды шығарғаны секілді ұзақ эпизодтарды әңгімелеудің қажеті бола қоймас. Соңдықтан астанамызға үшінші мәрте келуіме ғана қысқаша тоқталып өтейін.
Менің өмірімде бағзы бір тұстарда жырларыма айналса да, өзінің қарапайым қалпында кара сөзбен жазылмаған мынадай да оқиғалар бар.
Рабфакты бітіріп оқуға келдім ғой. Мен сонда университеттің филология факультетіне (ол кезде бұның қазақша бөлімі жоқ болатын) арызды төтесінен берген жоқпын. Әуелі емтиханы ертерек басталатын, әрі аз пәндерден ғана тапсырылатын ҚазПИ жанындағы екі жылдық мұғалімдер институтына қабылдандым. Университет конкурсынан өте алмай қалсам, кайтып оралар орным осы болсын деген есеп еді ол. Менің бұл есебіммен МИ дирекциясы келісіп, өзіме қайтарған документтерімді университетке содан кейін өткіздім.
Бұнда рабфакта өткен он беске жуық пәннің бәрінен емтихан алады екен. Гуманитарлық пәндердің бірде-бірінде төрттен төмен түспедім. Әдебиет – 5. Химия, математика түрлері, черчение секілді пәндердің комиссиялары өз факультеттеріне түспейтін болған соң мені онша қинамай, үштік бағаларын қойып отырды. Ал, ең соңғы асу – физикаға келгеңде жағдай олай болмай, былай болды.
Емтихан жазып тапсыратын түрлері болмаса ауызшасында ішкі екіден-үштен кіріп, қалғанымыз шақырылғанға дейін сыртта (коридорда) тұрушы едік. Неге екенін білмеймін, бұл жолы күллі факультетті біріктіріп үлкен бір акт залына жинады. Билет алғандарды алдыңғы қатарға отырғызды Даярмын дегендерінен қатар орналасқан үш-төрт стол жағалай сұрай бастады.
Кезек өзіме келгенге дейін бір сағаттай отырып емтихан барысын бақыладым.
Орыс тілі мен өлеңге көбірек уақыт алдырып, сол себепті соңғы рабфакта маңдыта алмаған сабағымның біреуі осы физика болатын. Сондықтан, мүдірмей шауып өтіп жатқаңдарға қызыққан жоқпын, яки, ондайдан дәмем болған жоқ.
– Даярлығыңның кемдеу жерлері бар екен, жарайды еңді, бара ғой.
«Міне, міне, осыны есітіп шығып жатқандар тура үштік бағаның иелері. Осылардың қатарында бола алсам, маған сол жетіп жатыр».
– Өзің дәнеңе де оқымапсың ғой!.. Бар, кет!.. кете бер!..
Бұл сөзден кейін салы суға кетіп салбыраған жігітгер мен жылап шығып жатқан қыздарға іштей ренжимін. «Аузын буған өгізше мелшиіп тұрып алмай, шамамен білетін жерінен бірдеңелерді айта бермей ме?..» – деймін ғой өзімше.
Сөйтіп отырғанда кезек өзіме де келді. Үш сұрақтың біреуі түсіме де кірмеген пәле. Зады, мен бір жақта сапарда жүргенде оқылып кеткен дүние секілді. Қалған екеуін өткенімізді білемін. Осының біреуінің жалғыз сөзбен қайтаратын жауабы бар еді, есіме түспей-ақ қойды. Оның да бір жөні болар деген оймен қолымды көтердім.
Бір аяғы түбінен жоқ-ау деймін, екі балдағы қасында тұрған бір қазақтың алдына барып тағзым еттім. Ол мені «Барып тұрған жағымпаздың өзі екен» деп ойлады ма, қайдам, дереу сұстана қалды. Соны байқадым да, турасына кеттім:
– Бірінші сұрағыңызды білмеймін! – дедім (білетін адам да тап мұңдай зілдене қатты дауыстамас.) – Екіншісі төрт тактылы двигатель хақында екен. Оны бір шамаға соқтырдым. Үшіншіге келгенде «Осы бар болғырыңыз тілімнің ұшыңда тұр!» – деп, өзіне қарадым. Онымен де қоймай, «айтып жіберсеңші» деп тұрған адамша иегімді қақтым. Химияда сөйткенімде бір қазақ демеп жіберген. Ал, мынаның бар ашуы долығып бетіне шықты.
– Слушай, сен өзің не істеп тұрсың?
– Емтихан тапсырып тұрмын.
Екеуміздің де даусымыз қатты шықты. Зал соған елең етгі.
– Әй, оқышы өзің, не деген сұрақ?
– «Әй» демеңіз.
– Оқы дедім ғой мен саған!
– Әкірендемеңіз дедім ғой мен сізге.
Зал еңді сілтідей тыңды. Көршідегі емтихан алушылар да жұмысын тоқтатты-ау деймін. Өйткені, менің шефым: «Әй, мынау масқара ғой!» дегеңді соларға қарап айтты. Бірақ, жаңағы қайта-қайта ақырғаны үшін жұрт алдында әріптестері тарапынан қолдау таба алмады.
Шынында да масқара болдық. Өйткені…
– Слушай, сен өзің қайдан келдің?
– Гурьевтен келдім.
– Сонша жерден не үшін келдің?
– Сізді әкіреңдету үшін келген жоқпын. Тіпті физика үшін де келген жоқпын.
Енді екеуміз айна-қатесіз комикке айналдық та, жұрт соны қызықтау жағына шықты. Бұл концерт былайша аяқталды. Ол дауысын бәсендетіп:
– Жә, оқы. Тым құрыса сұрақты оқи алатын шығарсың?..
– Оқи аламын: «В чем единица электрической освещенности?»
– Ал, иа, в чем?
Ақыры өзім де рәсуа болдым ғой. Бұны да ақымақ қып кетейін деген оймен:
– Айтамын! – дедім, – айтамын, тындаңыз: «Единица электрической освещенности измеряется в электрических лампочках». Міне, сіздей адамға беретін біздің жауап осы. Қош-аман болыңыз!..
Жұрттың залды дүр сілкіндірген күлкісі басылмай тұрғанда мен есіктен шығып кеттім. Шыға сала тексерсем, «в люксах» деген бір жарым сөзге тіреліппін де тұрыппын. Бар пәрменіммен жерге бір түкірдім: – Тьфу!..
Жә, енді не істеу керек?.. Ректорға қайткенде де әлгі мұғалімнен бұрын бармасам ұтыламын. Орал, Гурьев газеттерінде жарияланған өлеңдерімнің бір папка қиындысы портфелімде жүретін. Соған сеніп, еш қайда бұрылмастан, Оликов кабинетінің алдынан бір-ақ шықтым…
Сәті түсейін деген істің орайына келе қалатыны бар емес пе, өзі ғана оңаша отыр екен. Алдыңдағы қызға жалынып едім, тәңір жарылқағыр:
– Войдите, – дегені.
– Оликов жолдас, осындай да мұғалім болады екен?!. – деп бастағаннан кейін: «Что, милый, что случилось?» – деп, бірден мүсіркей қалды. «Люкстің» қапелімде аузыма түспегені үшін жұрт алдында жер-жебіріме жеткен мұғалімді айыптадым. Содан соң папкадағы қиыңдыларды қопыратып алдына тастай бердім. Газеттің екі номерінде төрт полвал болып шыққан «Ақырап» атты поэмамды ең соңынан көрсеттім. Оликов қазақшаны оқи алмаса да, бір-бірлеп карап шықты.
– О-о-о!.. Мынауыңыз үлкен еңбек қой!.. Жамбыл болғалы келдім деңіз!
– Тіпті жаман-жақсы өзім болу үшін де білім керек еді. Көрмейсіз бе, ең сонғы емтиханда мынадай күйге ұшырағанымды?!.
– Түсініп отырмын… Жарайды… Ғылыми советке салып, бәлкім бір жөнін келтірерміз. Дүйсенбідегі советке келіңіз..
Дүйсенбідегі советте кезегім келіп ішке кіріп едім, баяғы мұғалім есік алдында тұрған мені көрсетіп:
– Мына бала физика пәнінен ноқай, ноль – деді.
Оликов оқу бөлімінің бастығына қарады. Ол кісі (аты-жөнін ұмыттым):
– Өз саласынан өтіп тұр. Физикадан алған бағасы, әрине, конкурс шартымен сәйкеспейді, Бірақ, енді, бұл жігіт физика оқу үшін келген жоқ қой.
Мына үлкен кісінің анада өзім айтқан сөзді қайталауын естігеңде төбемнің көкке жеткені соншалық, «еңді тіпті қабылданбасам да ризамын деп ойладым», «Қалай, жолдас?..» дегеңдей, физик ағайға қасқая қарадым.
– Бұйрық ертең жарнамаға ілінеді, нәтижесін содан оқырсыз, бара беріңіз, – деді Оликов.
Ертеңіне ерекше бұйрық бойынша қабылданғанымды жарнамадан оқыдым. Сөйтіп, тым балаң болса да алғашқы өлеңдерім арқылы жоғары білімге жол алдым.
Бізбен өзара шабуыл жасамауға шарттасса да, Гитлердің ол тұстағы арам пиғылы әмбеге аян еді. Сондықтан да сол жылы университеттің бірінші, екінші курстағылары әскер қатарына шақырылды. Оқудың тағдыр тағайындаған бұл үзілісіне де төзуге тура келді. Бұл баяғы Сабырдан алты жасымда оқыған жәдитше мен латын әрпі аралығында жіберіп қойған жылдар да емес, екі рабфак арасындағы жыл айырмасы да емес, әскерде екі жыл жүріп келгеннен кейін жалғастыратын оқу болды ғой, мезгілімен мектеп көрген баланың 23 жасында бітіретін оқуын отызға жуықтап түгесетін болдым ғой деп іштей осыны да ауырсынып едім. Сұм соғыс оған да зар қыларын ол кезде қайдан білейін?!. Шүкір, әйтеуір, соғыста өлмей қалғандар үзілген оқуын әр қилы жағдайда жалғастыра алды. Өз басым соғыс мүгедектеріне берілген жеңілдік бойынша университетті алты айда экстренно бітіруге праволы едім. Оңдай білімнен пайда шамалы шығар дедім де, үш курсты үш жыл сырттай оқып түгестім. Редакциядағы жұмыс, бала-шаға, жылдар бойы күні-түні жазылған дастандар – үшеуі үш жақтан осы оқу орнын бітіруге мүмкіндік бермеді. Сөз арасына қыстыра кетейін, бұл университетте менің творчеством бойынша оннан астам диплом, екі каңдидаттық диссертация корғалды. Бұл күндерде менің дипломым осылар деп те қоятыным бар.
Жә, енді әлгі жерде үзілген әңгімемізді жалғастырайық. Армия қызметіне барар аддыңда маған операция жасалып, ішкі құрылысымнан бір дерт алынды. Соның жарасы жазылғанға дейін бір оқу жылы бойы Доссорда қазақ совет әдебиетінен жоғары кластарға сабақ бердім. Сол кезде Доссордағы геология барлау конторасыңда істейтін Сабыр Шәріповпен таныстым. Оның революцияшыл үлкен азаматтық, жазушылық өмір жолын балаларға өз аузынан айтқыздым.
Сабағым баланың жадыңда берік сақталатындай әсерлі болу үшін мен түрліше тәсілдерді іске қостым. Бірақ, соларымның кейбіреулері сабағымды концертке айналдырған тұстар да болды. Мәселен бір балаға:
– Келесі дүйсенбідегі сабақта сен Сәбит Мұқанов боласың, өмірің мен творчествоң хақында әнеугі Сабыр Шәріповше есеп бересің, – деймін. Оған қосымша оқып білімін толықтыратын әдебиеттер тауып беремін. Сонда ол Сәбит болу үшін жанын салады. Ал, басқа шәкірттерге: «Мұның шығарма мазмұнын, идеялық-көркемдік жағын дұрыстап айта алмаған, яғни, Сәбит бола алмаған жерін сынайсыңдар деймін. Өңдіріп әділ сынай алған балаға бестік баға қоятынымды ескертемін. Сөйтіп, бүкіл класты дуылдатамын да қоямын. Әлгі баланы құрбылары көпке дейін Сәбит деп, тағы сондай біреуін Тайыр немесе Ғабит деп жүреді.
Әдебиет үйірмесін Жәрдем Кейкин, Қажым Қосанов, Зейнолла Қабдолов дейтін ақын балаларға басқартамын да, өзім солардың басқару жұмысын бақылаймын. Төбе бише олардың пәтуасына (басқару тәсіліне) төрелік айтамын. Драма үйірмесінде режиссер болдым, хор үйірмесіне дирижерлық еттім. Кейде өзіме де роль аламын. Осыдан кейін шәкірт балалар, олардың ата-аналары мені артист-мұғалім демегенде не дейді?! Жұрт не десе о десін, әйтеуір менің сабағымнан үлгере алмаған бала болған жоқ. Оқушылар қоңыраудың қалай тез соғылғанын байқамай да қалатын. Сабақта тыңдап үлгере алмағандарын ақырына дейін тереңірек білу үшін, жазбайтын балалардың өздері әдебиет үйірмесінің кештеріне катысатын.
Қыс өтті. Жазғы емтихан да аяқтала келді. «Мұғалім-артист» те әскер қатарына шақырылды. Қызыл вагондар составы оны достарымен бірге күннің шығысына карай алып та кетті. Қимастықпен оң сапар тілеп, артында қол бұлғап қалғандар ішінде ұл да бар, қыз да бар болатын.
Доссорда жүріп жазғандарымның ішінде «Шындағы сұлу» атты аяқталмаған поэмам мен «Иосиф Сталин» атты сюжетті өлеңім болған. Осының соңғысын мен Орта Азия әскери округының Ташкентте өткен олимпиадасында оқып, жүлдесіне фотоаппарат алғам. Бұл өлеңді менің Доссорда қалған шәкірттерім де ұзақ уақыт бойы клуб сахналарында оқып жүріпті. Шынында осы өлеңнің тақырыбымен қатар біршама тартымды өнері де бар болатын.
Доссор аупарткомының екінші секретары Қарақұлов (атын ұмыттым) деген еді. Бірде сол адам Сағыз жағында командировкамен бір жетідей жүріпті. Алғашқы күні қонақасыға қой сойып бас тартқан үйдің табағынан аттап кетіпті, мал сойдың деп ұрысыпты. Одан кейінгі үйлер бұған қатқан құрт пен қара суды кайнатып бере берген. Ақыры бұл апта бойы аштан бұрлығып, үйіне әрең жеткен екен. Қазақтағы ерекше бір категория осылар ғой, тамырын басып көрейінші дедім де, бір күні әдейілеп кеңесіне бардым.
– Мынау арызды берейін деп едім. Осыны берсем, партия қатарына алғызасын ба?
Арызымды оқып шықты да, маған состия қарады.
– Неменеге состия қарадың? – дедім мен де қатуланып.
– Комсомолында жүре тұрсайшы.
Егер тағдырым қолына көшсе бұндайлардың осылай кашақтап, осылай тайғанақтап, ал, қыбын тапса тіпті жармаса кетуге де жарайтынын мен армияға кетерде біліп аттандым.
Иа, сонымен «мұғалім-артист» соғыстан бір жыл бұрынғы жаз ортасында өзінің Отан алдындағы борышын өтегелі Қызыл Армия қызметіне аттанып кетті. Түптеп келгенде, жаңағы жастар емес-ау, бұның артыңда «көрем бе, көрмеймін бе?!» деген уәйіммен кемсеңдеп, кемпір ғана қалып қойды.