Әттеген-ай!.. Соның сөзіне неге ғана құлақ астым? Бермеуім керек еді!… Жә, ілгері жылжиық.
Жиырма тоғыз жасыма дейінгі өмірімнің бес жылын жұмысшы-шаруа Қызыл Армисының қатарында өткердім. Ұлы Отан соғысының ұрыс даласындағы күндер соның ішінде. Бірақ олар онша көп емес, жарты жылға да жетпес. Біздің атты әскердегілер үшін осының өзі көп. Өйткені, біздер бұл мотор соғысында «Нысана № 1» десе дегендей едік. Дивизия командирінің өзі не қызметі жоғарылап майдандағы мерзімін ұзартады, не жарақаттанып, госпитальға түсіп-шығып жүреді. Олар тіпті генерал Доваторша шұғыл қазаға да жиі-жиі ұшырайды. Олар сөйткенде біз құралпы кішкене чиндерге не жорық… Эскадрон командирі дегеніңіз отделение, взводтағылардай, не көрсе де жауынгерлермен бірге көреді. Жауапкершілігі ғана қатардағы жауынгерден 183 есе артық (оған сонша адам тағдыры жүктелулі).
Бұл айтып отырғандарым әншейін сөз басы. Дәптерге түсіп жатқан негізгі әңгімемізге бұлардың қатысы шамалы. Өйткені әскер қызметінің соғыстағысында да, басқасында да өлең жазып отыратын жағдай болмайды.
Мен бұл тарауда, ақын тағдырымен сабақтас, жай-күйлерді ғана оқиғалар ортасынан ойып алып отырамын. Тек сөйткенде ғана бұл жылдары ақын ойының қысырамағаны, керісінше, бұрын бойында бұғып жатқан құпия қуатқа буазығаны бәлкім байқалып қалар.
Соғысқа дейінгі Ферганада жүргізілген ортаншы командир даярлайтын оқу қазақтың «жалаң қылыш, жайдақ ат» дейтін қанатты сөзін ұлы мағынасында үқтырды. Бұнда ерлік шарттары атқа ер салғанға дейінгі, атпен жер шолғанға дейнгі күнделікті әрекетіңнен, құлқыңнан құралады екен.
Көзінің кемдігі себепті армия қатарына шақырылмаған Муса атты мұғалім досыма үш-төрт айдан кейін жазған хатымды (тура көшірмесі болмаса да, осылай жазылған) оқыңыз.
«Мұса!.. Өтінішің бойынша өз тірлігімнің бетін білгізейін.
Таң сәріден дірдектеген жүрдек денем едәуір ширап қалды. Ат маған әуелден жат емес-ті. «Учебная рысь» – аттың ақырын жортуы ғой. Үйренбегеңдердің іріткісін түсіреді. Ал, маған ол түк емес. Қазақта желген ат үстінде қопаңдау (облегчение) болып жарымаған ғой. «Вольтижировка» дейтіні – ұзын арқан арқылы айнала жортып отыратын атқа, екі жағынан алма-кезек қарғып мініп, қарғып түсу. Бұл біздегі кәдімгі тақым қақпай мінудің, яғни, бөксені жоғары лақтырып (ытқытып) жіберудің бір түрі. «Жигитовка» дейтінді әлі өткен жоқпыз. Онысы құйғыта шапқан ат үстінде ғана әлгідей ойын көрсету деседі (шынында ол ойын емес, оқтан қорғану тәсілі ғой). Расында солай болса, оны мен оңай меңгеруге тиіспін. Айтпақшы Зияден Айдынәлиев қалада өскен жігіт қой, әрі бойы аласа, борбайы қысқа, сол байғұсқа қиын болып жүр.
Атты ағызып келе жатып жолға тігілген талдарды түгелдей қылышпен қырқып түсірудің төркіні – соғыста сонша адамның басын шабуға даярлан деген сөз. Адам басын допша қағып түсіру үшін қылыштың оған түсетін салмағы орта есеппен 27 кг. болу керек. Ойлауға – ауыр. Амал қайсы, әлгі салмаққа жеткізу үшін, қылышты жауға шапқандағыдай жаныңды сала, кіжіне сілтейсің. Сонда өйтпесең өзің өлетініңді ойлайсың. Адам пішінді қамыс тұлыпқа істік шанышқанда немесе тақылдап-шақылдап жатқан тастақ жерден санаулы минутта өзің көрінбейтіндей етіп кішкентай күрегіңмен окоп, траншея, дот, дзот, блиндаж қазғанда да сондай ойға ойысасың. Тасқа күрегің өтпей, шыбын жаның көзіңе көрінгенде де ол қиындықты есепке алмайсың.
Отырып, тұрып, жүгіріп, немесе құдды кесірткеше қарныңмен жорғалап жүріп оқитын толып жатқан әскери оқу, саяси сабақ, ат, ер-тұрман, қару-жарақ тазалау, үсті-басыңа қарау, еден жуу, күзет-сақшылықтар, кейде ұшырасып қалатын командирдің жөнді-жөнсіз зекігеніне құлшылық ету – осының бәрі қосылып, сенің денең мен санаңдағы бар-жоқтың күллісін таразыға тартады екен. Асылы, жайшылықта адам өзін-өзі танымайтын көрінеді. Соған бір-екі мысал.
Бірінші мысал: Қызық-ай!… Өзіміздің Байшунастық Есқалиев бар емес пе?.. Өзің білесің, ол өз бойын таптұйнақтай ұстайтын, өте мұқият, пысық жігіт еді ғөй. Түнгі дабыл (тревога) кезінде ол да бәрімізше ұйқыдан атып тұрып, дереу киінуін киінген, мылтық, қылыш, противогаз, күрек дегендерді тұла бойына түгел жапсыруын жапсырған. Шинельді де шиыршықтап мойнына асынуын асынған. Сапқа да тұрып үлгеруін үлгерген. Бірақ, не пайда, бұтында шалбары жоқ, етіктен жоғарғы жерде көк трусы ғана.
– Есқалиев, три шага вперед!. Кру-гом!.. – деуін деді командир де. Бірақ бұйрығы орындалғаннан кейін сапта буын бекіте алмаған бізбен бірге өзі де күлкіден құлай жаздады.
Кейін Есқалиевқа: «Ей, сені не қара басты?» десем: «Шынында да, жау келіп қалған екен деп есім шықты» – дейді. Сонда калай, жау келіп қалса жалаң бұт қарсы алу керек пе?.. Міне, жайшылықтан шығып, жаугершілікке жетпей, екі аралықта осылай қожырауға да болады екен. Әрине, Есқалиев кейін ысылып, әдемі курсант боп шықты. Оның әдемі взвод лейтенанты болғанын да көрдім.
Екінші мысал: Орал пединститутын бітірген математик Бектасов бөлімше командирін «надан, кісі сыйлай білмейді, қит етсе ақырып-бақырады» деп менсінбейтін, жүгір десе жүгірмейтін. Бір күні взвод лейтенанты Дробичевке де «Училище бітірдім деп әкіреңдеме, мен сенің көкеңдей білімді адаммын!» демесі бар ма. Ол гауптвахтаға қамалған сайын әлгілермен қасарысып алған. Қаншаға кесілгенін білмеймін, төртінші мәрте қамалғаннан кейін соны әскери трибунал соттап, баска бір жакқа конвоймен алып кетті. Жайшылықта адамның өзін өзі танымауы деген осындай-ақ болатын шығар. Тегі, өмірде менмендіктен ұтқан адам шамалы шағар. Қасқайып қарсы тұратын жердің де орны бар емес пе?..
Хат ұзарып кетті (дневальныйдың түнгі уакыты мол болған сон, соны өзімше пайдаландым). Амандық болса, келесі жылдың жазында елге де қайтармыз, окуды да жалғастырармыз. Қош, сау бол! Хамит.
…Иә, келесі жылдың жазы… Беу, дариға!.. Келесі жылдың жазында елге қайту қайдан болсын-ау! Жә, асықпайық.
Бұл жылғы елеулі оқиға – менің 21-Тау атты әскер дивизиясының командиры генерал Майор Жидовтың көзіне түсуім.
Шіркін-ай, сол күнгі таудағы стрельбищеде нысананы жағалай жамсатқаным-ай!.. Ондай сайыпқыран мергендік бұрын да, бұдан соң да менің өмірімде байқалған емес. Фанер тақтайдан жасалған «Жаудың» қас-қағым уақыт төбесін көрсетіп жоқ болғанын да, жыпқыл-жыпқыл арасымен жүгіріп бара жатқанын да (бегущая мишень) мүлт жібермей құлата беріппін. Соны инспекция кезінде біздің полкқа келген генерал биік шоқы басынан дүрбісімен көріп тұрыпты (мишень ұстаушының беретін шартты белгілерінен оқтың дару дәрежесін ол біледі ғой).
Генерал көзінен дүрбісін түсіре беріп, полк командирі майор Максимовқа:
– Жаңағы баршасын баудай орып түсірген кімнің мергені? – деп сұрапты. Орта комсостав даярлайтын эскадроннан екенімді біліп, отбой кезінде генерал бүкіл нөкерімен бізге келсін. Комэск Ниғматуллин командасы бойынша әрқайсымыз тұрған-тұрған жерімізде сіресіп қаттық та қалдық. «Вольно» дегенде де орнымыздан жылжымадық. Комэск:
– Курсант Ергалиев, к генералу! – десін. Ентіге жүгіріп генерал алдына келген бойымда тәлтіректеп қалдым. «Абдырамаңыз!» деп, ол жымиғаннан кейін ғана өзіме-өзім иелік етім, репортым дұрыс шықты. Ол маған алғыс жариялады. «Служу Советскому Союзу!» дедім. Оның сұрағына қарай қазақ екенімді айттым. Мамандығымды сұрағанда «стихи пишу» деппін.
Бізге бұдан кейін тағы бір жолы келгенде:
– Ну, как, Жамбул, авось, стихи пишутся? – деген еді. (Неге екенін білмеймін, орыстың үлкендері қайда да мені «ақын» деудің орнына Жәкең атымен атайтын). Жоғарыда аталған Ташкенттегі олимпиадаға мен осы кісінің бұйрығы арқылы қатыстым.
Ұтыры келген соң айта кетейін, орыстың әлемге әйгілі генералитеті қатарындағы Армия генералы Жадов – осы кісі. Бұйрықтардың бірінде бұл кісінің фамилиясын Сталин көріпті; көріпті де «немістер бізді онсыз да «жиды» деп атап жүр ғөй, бұл генералдың фамилиясы бұдан былай Жидов емес, Жадов болсын деп өз қолынан өзгертіпті. Оны бізге бір жолы лекция оқыған Окай Городовиковтан естігенбіз. Осыдан оншақты жыл бұрын Жадов генштабта деген соң телефонмен сұрастырып көріп ем, таба алмадым, үйін іздеуді ыңғайсыз көрдім.
Жә, әнгіме желісін үзбелік.
Тарихта таңбасы айрықша жексембі күні ат, ер-тұрманымыз взводқа кезінде үздік таза болғаны үшін бір күндік сейілге рұқсат (увольнительный) алған үш курсант ерте тұрып, Ферганаға таяу жердегі өзбек кишлағына барғанбыз. Сонда біздің бір таныс диқанымыздың үйінде күні бойы қонақ болғанбыз. Былғары қоржынды (переметная сумка) өрікке толтырып, кешке қарай сәйгүліктерімізді жайғағалы ат қораға келсек күтім (уборка) жүріп жатыр екен. Ат тазалап жатқандарда үн жоқ, бәрінің қабағы катыңқы. Аты атыммен көрші тұратын жолдасыма «бұ жұртқа не болған?» деп едім, оның жауабы төбемнен мұзды су кұйғандай денемді қарып кетті:
– Мана таң мезгілінде фашистер біздің шекараны бұзып кірді. Қанды қырғын ішке қарай едәуір сұғынып кеткен.
***
Сол жылдың соңы мен қырық екінің майына дейінгі қысқаша мағлұмат мынадай: Соғыс басталысымен дивизия майданға аттанды. Біздің учебный эскадрон оқудың қалғанын тездетіп Мары шаһарында үш айда бітірді. Бұл жердің 45, 500 аптабы мен жедел оқу ыстығы екі жақтап шыжғырса да еңбек зая кеткен жоқ. Біз лейтенант болып алдық.
Иран өткелі тұрған генерал-лейтенант Шапкин Кав. корпусында мен эскадрон командирінің орынбасары едім. Күздің бір түнінде корпус штабына шақырылдым. Келсем, Орта Азия халықтарынан шыққан ұлт командирлері бөлек-бөлек жиналған. Біздің қазақ командирлерінің де шумағы бір шоғыр бар. Сол түннің ішінде қазақтарды ала жөнелген поездың жеткізген жері Жамбыл қаласы боп шықты.
Осында Қазақтың 105 ұлттық атты әскер дивизиясын жасақтадық. Мен зерносушилкадағы бірінші полктың бірінші эскадронына командир болып тағайындалдым.
Бұған дейінгі екі жыл бойында өзімді қалай оқытса, армияға жаңадан шақырылған қазақтарды мен де солай оқыттым. Ат үстінде ұршықтай үйірілу үйретілді, жатып, тұрып, жүгіріп ату сабақтары өтілді. Көбінше, тактика… Жамбыл, Свердлов, Талас аудандарында біз оқу, жаттығу – «жорық», «қорғаныс», «шабуыл» жұмыстарын жүргізбеген жер қалмаған шығар. Қыста қар, мұз, тоң, жазда тастақ жердің талайын окоп, траншеяға айналдырдық.
Дивизия майға дейін соғысқа даярлығы толық құрама боп шықты. Менің эскадроным инспекция сипатындағы үлкен маневрде алдыңғы қатардан көрінді. Дивизияның барлаушылық қызметін ойдағыдай атқарғаны үшін Ташкенттен келген Орта Азия завкомы генерал-лейтенант Первушиннен алғыс алдық. Ол тіпті біздің эскадронның айрықша әншілігіне дейін мақтады (жауынгерлерге әскери әндердің сөзін өзім қазақшалап, қалай орындауын да өзім үйреткем).
Бұның бәрі жақсы еді-ау!.. Бірақ, бұл құрамада қазақшылық басым болды. Полк командирі Ақаев Әбдірахман екеуміздің арамыз қос бойы қыркылжыңмен өтті. Қыдырымпаз орынбасарымды қалаға жібермей койсам, ол рұқсат етеді, мен қалаға жіберген командирлерді ол жазғырады. Ол астыңдағы атыңды дивизия штабындағы біреуге бер дейді, мен бермеймін, кавалерия дәстүрінде біреуге астындағы атынды беру арыңды берумен бірдей. Менің жақсы, сауатты тактик командирімді басқаға ауыстырып, оның кайдағы бір нокайын (сауатсыз) маған жібереді, мен оны қабылдамай қуып шығамын. Қыскасы, осындай қайшылықтар көбейе берді. Ал, полк комиссары Байсақалов (бұған дейінгі Жамбыл Облисполкомының председателі) ылғи да көпе-көрнеу зорлықшы Ақаев жағында болады. Осының аяғы бізді ашық кінәласуға әкелді.
– Сіз Қазполкта істеген көне кадровый болсаңыз да, командир емессіз, шылқып тұрған «шылықсыз» – дедім мен оған (Ақаевқа).
– Сен крупный феодалдығынды кой! – деп ол айтты (комсомолдағы тегімді оқып алған. Мен «гәптің» қайда жатқанын сонда ғана түсіндім.
Дивизия комиссары Сүлейменовке бұл жағдайды айтқанымда: «Тіл табысып істесе тұрсаңдаршы, кейін көрерміз» деген де, қоя салғам. Мына жолы мен Первушинға оңаша жолығып, мені майдандағы орыс құрамасына жіберуді өтіндім. Жазып бер деді, жазып бердім. Бір күні Ташкенттен бұйрық келді. Бірақ, мен майданға емес, Алматыдағы запас полкқа баратын болыппын. Тегінде, әлгі қазақтар мені «тегі жат, сенімсіз» деп, жамандаған болуы да мүмкін. Енді біз Алматыдағы Бас арықтан жоғарғы жерде, әскери қалашықта марш полкын даярлаймыз. «Шылық шеңберінен шыққаныма қуанып Алматыға келдім.
Мұнда қызметім бір саты төмендеп, эскадрон командирінің орынбасары болдым. Әрі жұмысы жеңіл, әрі ала көз ешкім жоқ – рахат!.. Бәрінен бұрын менің дәрежемдегі, одан жоғарғы чиндерге қалада, пәтерде тұруға да рұқсат екен.
Енді мен бұрын басыма келмеген бір соңы ойдың тұтқыны болдым. Ол қандай ой еді дейсіз ғой.
«Осы мен не істеп жүрмін?.. Жасым болса жиырманың алтауына толғалы тұрмын. Тындырған түгім де жоқ. Ең болмаса үйленсем нетті?.. Байқаймын, майданға жауық маңда жол түспейтін түрі бар. Пәтерде тұруға болады екен. Сонда мен үйленбегенде не бітірем?.. Осында, құдайға шүкір, таныстар бар. Солар маған пәтер түгілі бір адал сүт емген қалындық тауып алуыма да себін тигізер. Бәлкім мен де балалы-шағалы үй иесі болармын. Бәлкім сүйген жарымның, балаларымның ортасында отырып өлең жазармын.
Ал, жарайды, тіпті олай болмай-ақ, мен майданға тез арада жүріп кетейін. Содан есен-аман немесе жарадар болып қайтқанда да адамға алдынан күтіп тұратын, қуанып қарсы алатын жылы ұя керек емес пе?.. Түптеп келгенде, бір өлмелі кемпірден басқа кімім бар?.. Екі арада кемпір өліп қалса, ол үйдің де өрны құриды. Мен әлдекімдерше тентіреп күйеудегі қыздардың есігіне өліп кетсем де бармаймын.
Ал, жақсы, тіпті олай да болмай-ақ қойсын. Дәм таусылып, майданда қаза болсам ше?.. Сонда жер төмпіштеп баяғы сол жалғыз кемпір отыру керек пе?.. Неге қазақтың бір қаракөз әйелі артымда жылап қалмайды?.. Мен соған татымаймын ба?..
Қой, қандай жағдайда да менің шұғыл түрде үйейнуім керек екен.
Міне, осы байламға үзілді-кесілді тоқтап, қалада пәтерде тұруға куәлік алғалы штаб бастығының көмекшісі Шарафуддиновке (аға лейтенант болатын) келсем:
– Ей, сен білмеуші ме ең, қалада тұру үшін қатының болу шарт. Ал, сен бойдақсың, – деді.
– Ау, менің жұмыс дәрежем комполка бұйрығына сәйкес келіп тұр ғой. Мен комвзвод емеспін, комэск орынбасарымын.
– Апыр-ау, сен түсінсеңші, дәрежеге қосымша қатының болу шарт. Ал, ол сенде жоқ.
– Онда мен аламын соны.
– Міне, міне, жөні – осы. Сен қатын алған сағатта маған жүгіріп келе ғой. Әне сонда куәлігіңді аласың да кетесің.
Сонымен бұл татардан ештеңе өнбеді. Ақуалдың басқа бүге-шігесін айтпағанда, Орал рабфагында бірге окыған, кейін актриса боп кеткен Алдоңғарова Қатираны сұрастыра жүріп Опера театрынан тауып алдым. Ал, Қатира арқылы жақсы қыз табатын Рахия Оспановамен (кейін Қойшыбаева болған) таныстым. Қатира:
– Рахия драм театрда жүрсе де бір жағынан театр училишесінде сабақ беретіндіктен оның қолы ұзын, қыздар алдында беделі биік, аузы дуалы – деген еді. Оның сол мінездемесі дәл шықты.
Бір күні Рахия маған бола үш қызды үйіне шақырып қонақ етті. Ымдап көрсеткені – ортадағы нәп-нәзік ақ-сары қыз. Егер ол қазіргі өз әйелім болмаса, оны осы арада біршама келістіре суреттеуге болар еді. Қысқасы, бұл қыз маған құдды бір әдемі өлең-жырдай әсер етті.
Қызы түскір қапелімде көне қоя ма?.. Үш-төрт мәрте кездестік. Тілдің майын тамызып хат та жаздым, бір емес, бірнешеуін жаздым. Сол хаттарда бұған Берген антым әскерге берген антымнан бір де кейін емес. «Иа!» дей де қоймай, үмітімді де үзіп тастамай жүріп алды. Онымен күн сайын кездесуге мен сорлыда мүмкіндік жоқ. Гарнизон кезекшілігіне шыққанда болмаса, сейілге беталбатты рұқсат беріле бермейді. Ал, мен Гүләнуарды көруге ынтығамын да тұрамын (оған Әнәу деп, өзімше ат та қойып алдым).
Қойшы, ақыры оған кез келген кеште жолығудың да жолын таптым. Ол былай.
Біздің полкке мындаған маңғұл жылқысы келді. Бәрі түгелдей айғыр. Соның жарты мыңы біздің 4-эскадронға бөлінді. Соларды кестірердің алдында досым майор Мальцев (ветврач полка) бір штат киімді жігітті маған ертіп келіп таныстырды. «Мынау Володяның, сенде шаруасы бар» – деді. Володя бізге көрші сыра заводында иженер екен. Ол ең болмаса екі шелек айғырдың енін сұрай келіпті.
– Тіпті бәрін-ак берейін!
– Жо-оқ, олай деме, – деді Мальцев, – өз үлесімді мен де аламын. Маған бергендеріңнен өзің де кұр ауыз калмайсың. Катюша бұрыштап, пиаздап, келістіре жаркойлағанда 96-ның (спирттің) өзімен екеуміз әлі талай отырармыз.
Бұл солай қызықтырған соң, бұған да макұл дедім, Ал, Володяға енді айтқаным:
– Жарайды. Мен саған төрт шелек беремін. Бірақ, мынадай шартпен: маған ақшама сатып шағын бөшкемен сыра беріп тұрасың. Қанты әдеттегіден сәл молырақ болсын. Менің солдаттарым барғанда шанасының артына салып жібересің.
Келістік.
Сыра ішкен кадровый аттың екі метр биіктіктен ілдірмей секіре алатынын Жамбылда танысқан кәрі кавалерист Кәбу атты татар шалдан естігем. Соның айатқаны рас екен.
Забордың арғы-бергі жағын ат қосшым Горшков екеуміз күндіз тексеріп, бір қолайлы жерді белгілеп алдық. Канты молырақ жарты шелектей сыраны жұтып алған менің Орлов тектес жирен касқа «Результатым» мен Горшковтың «Свечка» атты кұла биесі қолды-аяққа тұрмай билеп шыға келді. Ымырт жабыла тексерілген жердан «Тәуекел!» деп, иығынан алақаныммен қайта-қайта кағу арқылы өлердей мақтап, «Раханды» салып-ақ жібердім – байғұсың жұқпай кетті. «Свечка» ғана тікенек сымға артқы аяғының бірінен болар-болмас ілдіріп алды. Сондықтан, бұл жердің сымын секірерде ажыратып, секіріп болған соң жалғап кетіп жүрдік.
– Сен жатақхана ауласына аттарыңмен кірме, қыздардан ұят болады. Екі бірдей тағалы аттың көшені жаңғырықтыруы онсыз да хабар бере алады, қақпа алдына өзім шығамын.
Әнәудін бұл жарлығын да екі етпелім. Ақыры, жаңа жылдан кейін қосылатын болып келістік.
Полк комиссарының нұсқауы бойынша Жана жыл кұрметіне командирлер хозчасть дейтіннен шошқа алатын болды. Чині үлкендерге үлкен шошқа тиесі. Маған алты айлық торай берілді.
Негізгі той қаражатын осы торай шешетін болған соң Горшков оны шанамен Рахияның үйіне апарған, торай алдында ас үйі бар жалғыз бөлменің төрінен, екінші этаждан бір-ақ шықты. Оның мойын, қолдауын кендір арқанмен қоса шандып Рахия кереуетінің бір бұтына байлаған.
Торай келесі күні ертемен көкбазарда шартты түрде сатылуға тиіс. Өйткені, той жабдығын даярлау үшін бұл үйге кешке карай қыздар келеді, көріп койса, әсіресе қалындық көріп қойса масқара ғой.
Ақшам өлетінде мен келсем, кешкі тағам қыздар алдына енді ғана койыла бастаған екен. Үйдің іші тап-таза, қуанып кеттім. Әңгімелесіп аз-кем отырғаннан кейін торай жағдайын білгім келіп:
– Раха, – дедім, – кешегі конағыңыз сәтімен аттанды ма?
– Ойбай, несін айтасың… Соншалық мазасыз сорлы екен… Түні бойы айғай салып көрші-көленге ұйқы бермеді. Өзі ішіп алған ғой деймін, – алдынан да кетті, артынан да кетті. Бірақ, мамам, әйтеуір, машақаттанса да, тілін тауып сәтті аттандырды.
Соңғы сөзі «қымбатқа сатылды» дегені еді. Сиырдың құны 42 мыңға көтерілген тұста торайдың жеті мыңға өтуі, әрине, татымды.
Ит шанаға Рахия шандып берген торайды базарға барып босатқан жерде апай байғұс оның бас жібін кәдімгі тоқтыша мойнынан байласа керек.
– Доңыз сыпырыла қашқанда бөксесінен кұшактай алдым, құдайға тәубе, кешіре гөр!.. – деді апай қыздар кеткен соң.
…Күндер өтіп жатты. Біраз уақыт ипподром жанындағы Әнуаш төркініне кірмек болдық. Горшков екі атпен таң ата мені алып кетіп, ел жата әкеліп тастап жүрді. Әнуаш менің өтінішім бойынша театр училищесінен мұғалімдер институтына ауысты. Енді қалаға көшу керек болды.
Бұл кезде бұрынғы Сәкен Сейфуллиннің үйінде майдандағы Қалмақан Әбдіқадіревтің семьясы тұрады екен. Таудан шана-шана ағаш отын түсіріп бере алатын бізді Гүлсән жеңгей бірден кұптады. Ол бізге Сәкеннің кабинетін босатып берді. Сол кабинетте мен түндер бойы отырып «Дүние теңселгенде» деп аталатын роман тектес үлкен поэма жаздым.
Осы тұстарда біздің 4-эскадронда болған Жамбыл баласы Алғадайға байланысты, Жамбылдың өзімен кездескенімді, Сәбит Мұқановпен аралас-құраласымды бұл жолы кайталап жатпаймын. Олар бұдан бұрын өлең, баллада, эссе түрлерінде жазылған.
Партизан қатарында жүріп ауыр жараланған Саин Жұмағалидың елге оралған кезі еді бұл. Көршіге (Қалмақан семьясына) сәлемдескелі келген осы кісімен танысып-білісуім, оған өлең, дастандарымнан нұсқалар оқып жылы сөз естігенім, опера театрында халық ақындарының республикалық айтысын тыңдағаным – осылардың қосындысы маған алыстан болса да әдебиет сферасын сездіргендей еді. Қаскелең военкомы капитан ақын Тайыр Жароковпен де осы тұста бір мәрте кездесіп түс таныс болған. Бұлардан өрбітіп айтар пәлендей әнжеулі әңгіме болмаған соң сөз де осындай келте-шолақ күйінде қалады.
Полк комиссары Петренкомен әңгіме нәтижесіне ғана осы арада тоқталу орынды.
– Комсомолда бір сыпыра жылды өткізіпсіз ғой, – деді ол бір орайда, штабқа мені әдейі шақыртып алып, – партия кандидаттығына арыз бергеніңіз жөн болар. Бұл хақында полк парткомына айтып едім ғой.
Адамның сезім қозғалысы қызық-ау!.. Ол кейде салмақпен біртіндеп өрбісе, бағзы бір жағдайда, кұдды найзағайдың жарқ еткеніндей, кайдағы-жайдағыны қас-қағымда қамтып үлгереді. Комиссардың мына сөзі менің жүйке жүйеме осының соңғысындағы ұшкырлықты жүгіртіп өтті. Бұғып отырып іштей менен ат-тонын ала қашқан баяғы Доссордағы Қарақұлов, жеті ай бойы бұл жөнінде жұмған аузын ашпаған Жамбылдағы Байсақалов, қотыр мінезбен қорқытпақ болған Ақбаев – баршасының түрі-түсі көз алдыма қалай келе қалғанын өзім де байқамадым. Сәл ойланғаннан кейін барып егес-ерегес тұсында Ақаев малданған, бір кезде Баймановтан қолқалап өзім сұрап алғандай ярлыгымды осы араға кірістіргім келді.
– Назарыңызға рахмет, жолдас аға батальон комиссары. Менің жан дүнием, санамдағы даярлық, сондай арызды беруге татитыны рас. Бірақ, есеп карточкамдағы құдай сүйер құлқы жоқ «ірі атағым» соған сәйкес келе ме?..
Петренконың әуелі кеңкілдеп біраз күліп алып, содан кейін кайтарған жауабы:
– Біріншіден, әкеңіздің бойына симайтын атақты өз тағдырыңызға теліп, мақтаншақтық істегенсіз. Екіншіден, Совет Армиясының лейтенанты дегеннен басқа сізде кандай атақ бар?.. Ал, мына папканың ішіне қарап отырсам, төрт жылға жуық әскери өмірнамаңызда алғыс бар да, карғыс жоқ.
– Рахмет, бек рахмет, ағатай! – дедім қазақша.
– Рахмет дегендей мен сізге не жақсылық көрсеттім?.. Мықтағанда өз борышымды өтеп отырған шығармын.
– Әлгінің бәрін әлгіндейше көре білудің өзі…
– Жо-жоқ, қоя тұрыңыз, ол өз міндетім екенін айттым ғой, – деп, комиссар сөзімді ақырына дейін айтқызбады.
Арыз беретін болдым. Ендігі азғантай саудамыз менің тегімді қалай жазу жөнінде болды. Ол «крупный феодал» дегенді бірден сызып тастады.
Мен Қазақстанда өскен адаммын. Бұл өңірдегі титулдарды білемін. Мына графаға артығы да, тыртығы да болмау үшін «бай баласымын» деңіз де қойыңыз.
– Тым болмаса кулак баласымын дейінші. Жұрттың бәріне түсінікті болсын. Жұрттың бәрі Қазақстанда өскен жоқ кой.
Петренко бұған қарсы болмады, «екеуі один черт емес пе, жә, мейлі, солай болса, солай-ақ болсын» деді де қойды. Артынша мен ВКП(б) мүшелігіне кандидат болып қабылдандым.
Бұл мәселеге енді қайтып соға бермеу үшін майданда мүшелікке өткендегі тап осындай, тіпті бұдан да тіктеу тағы бір сауданы айта кетейін.
Саяси бөлімдегі полковник (ұмытпасам, Синельников)
– Сіздің тегіңіз «Ауқатты малшы (зажиточный скотовод) болсын – деп отырып алды. Бірақ мен көнбедім. Екеу-ара айтыс былайша жүрді:
– Сол құрып кеткір кулактың өзі де құрып кетті емес пе?.. Қайтесің сол өмірде жоқ кулактың құлағын шулатып?
– Мына графа әзір құрыған жөқ қой. Менің аузым бұдан бір мәрте күйген (комсомолда жүргенде). Енді өтірік айта алмаймын, шыныма ғана сендіруім керек.
– Шырағым-ау, партия сенен қауіптенсе 182 адамның тағдырын мынау қанды қырғында саған сеніп тапсырмас еді ғой.
– Сонда енді қайтадан өтірікке сендіруім керек пе?.. Сіз маған өтірік айт деп отырсыз ғой.
– Жоқ, бұлай жазу бір түрлі ыңғайсыз.
– Жарайды, онда партбилетсіз-ақ большевик болып өтермін. Өлсем де сөйтіп өлермін.
– Жә, осынша қасарысуыңның мәнісін айтасың ба? Бұнда не гәп бар?
– Айтайын. Гәптің үлкені осы арада. Ертең жеңіспен аман-есен елге орала қалсам, ондағы кейбір шолақ белсенділер «ойбай, мынау партияға тегін жасырып кіріпті» деп жазғырады. Ал, осында қаза болсам, «өлсе де өтірік айтып өліпті» деп рухымды мазақтайды. Біздің елде ондайлар болады.
– Онда сен бара тұр. Мен жоғарғы жақтың пікірін білейін.
«Барып тұрған перестраховищиктің өзі екенсің» деген ойды ішіме түйдім де, кетіп қалдым. Аз күннен кейін партия қатарына алынғанымды айтып, құттықтай отырып ол маған былай деді:
– Ақыры дегеніңе жеттің, сенің мәселең жоғары өрлей отырып сонау Глав ПУРККА-дағы Щербаковқа шифр арқылы барды.
– Қойыңызшы, сонда менің мәселемді Щербаковтың өзі шешкен бе?.. Әкесі кулак болған болса сол «кулагын» жаза берсін, онда тұрған не бар деп Щербаковтын өзі айтқан ба?..
– Бәлкім сөлай шығар.
– Шындықты жақсартуға да, солғындатуға да болмайды деп Щербаковтың өзі айтқан ба?
– Оншасын білмедім.
– «Бір түрлі ыңғайсыз» дейтін дәнеңесі де жок, дворян тектес революционерлер де болған демеп пе?..
– Әй, қарағым, басты ауыртпашы, «сын кулака» деп жазғаның сол өз күйінде қалды. Партия қатарына қабылдануыңмен кұттықтаймын!
– Служу Советскому Союзу! Служу партии великого Ленина!
Синельниковпен айтыстағы бұл жеңісімнің рахатын көрген жерім бар. Сәл шыдасаңыз, осы дәптердің бір жерінде оны да айтамын.
***
Сәбит ағай, баяғы Қайырғали, Рахиялардың мені Алматыдан майданға шығарып салғаны, майданда жүріп ұрыстың толастаған тұстарында өлең жазғандарым, қашан, қалай жарадар болғаным, мені ұрыс даласынан алып шығамын деп Петр Мардактың өліп кеткені, донорлардың қаны арқылы тірі қалғаным, он ұш госпиталь өтіп, сонау Будапешттің арғы сыртынан Баку келгенім, сондағы госпитальда үш ай емделіп адам қатарына қосылғаным – бәрі де түрлі жанрдағы творчествомда бөлек-бөлек жазылып отырған-ды. Қосымша деректер мыналар ғана:
Әуелі Екінші Белорус майданында болдым. Сағынғали, Жұбандар істейтін «Отан үшін» атты майдан газетінің редакциясына сол жолы барғам. Шикі бөренеден төрт сағатта солдаттарға домбыра ойғызып, оған сол күні сойылған ешкінің ішегін тығып, поляк үйінде қазақша отырып сауық кешін өткізіп жүргеніміз де сол жолы болатын.
Редактор Елшібеков мені редакцияда алып қала алмады. Семей жағынан Есбатыров деген бір жігітті жұмысқа алуы себепті маған орын тимеді және Ахмет Елшібеков мәселені төтесінен қойды:
– Есбатыров өліп кетсе, бес баласы жетім қалады ғой, осында жан сауғалап жүре тұрсын.. газетші болмаса да… – деді. Бұл сөз маған: «газет жұмысын білсең де, балаң жоқ қой. Ақыры екеуіңнің біреуіңді өлім күтіп тұрса, сен-ақ өле сал!..» деп тұрғандай естілді. Сағынғали не дерге білмей, қысылғаннан қызарып сырт айналды. Мен Ахметке:
– Гуманистігіңізге сөзім жоқ. Семейлік екеніңізге де сөзім жоқ. Мәдениет хақында сөйлегіштігіңізге де сөзім жоқ. Алайда, ағасы-ау, әлгі дәлеліңізді менсіз жерде айтуға болмас па еді? Ол этика, мәдениет дегендерден тысқары қылық боп шығар ма еді?.. Осы айтқандарымды менің өлімімді естігенде еске түсірерсіз. Ал, егер өлмей, Алматыда кездесе қалсақ, менің төбем көрінгенде өзіңіз-ақ еске аласыз ғой. Бар болыныз! – дедім. Ол төмен қарап салбыраған күйінде қалып қойды, мен жігіттермен коштасып, өзімнің кавалерияма кете бардым. (Алматыда кездескенде: «Ағасы, қысылмаңыз, бұл күнде менің де бес балам бар, қысылмаңыз, уақасы жоқ?» – деп, иығының үстімен нығарлап оң қолыммен бір бастым да қойдым. Өйткені, шынында да ұзақ жылдар бойы мені коргенде құты қашып, қысылып жүрді).
Ол майданда ұзақ жүрмедім. Атты әскердің үш жылдық жоғары мектебінде оқу үшін Москваға шақырылдым. Москваға келіп алып, «мен мұнда оқымаймын, мені майданға жіберіңіз» деген арызбен тиісті орындарға бара бердім, бара бердім. Ақыры менің тілегім қабылданды. Үшінші Украин майданына, сондағы бес Кав. корпустан құралатын Плиев тобына (группасына) бардым. Төртінші Кав. корпустың тоғызыншы дивизиясында отыз екінші полктың бірінші эскадронына командир болдым.
Мен қатысқан ұрыстын ең үлкені Будапештті азат ету бағытында жүрді. Жаудан босатылмаған Будапешт біздің артымызда калды. Өйткені, жауды желкесінен ұру үшін біз оның шебін бұзып, тылына шықтық. Не бір шебер айлашарғылар осы өткелдің, шеңберін кеңейту барысында іске асты.
Мен венгер мен чех жерінің шекарасында ауыр жараландым. Ал, Австрия астанасы Вена сол жерден алпыс-ақ шақырымдай жерде тұрды.
Қылышты біз үн шығармай тұтқиылдан ұратын екі-ақ жерде пайдаландық. Екеуі де түнде немістер тамақтанып жатқан кезде колданылды. Алдыңғысында қан-жоса қылғанымыз анық. Ал, соңғысында (жау ол тәсілімізді біліп койғаннан кейін) кереметтей ұтыс берді деп айта алмаймын, кайта, өзіміз қансырап қала жаздадық.
Қалған уакыттың бәрінде де атты көлік түрінде пайаландық та, ұрыстың өзін жаяу әскерше жүргіздік. Сондықтан екінің бірі жазып жүрген эпизодтарды малташа езіп отырудың бұл арада қажеті жоқ. Жалғыз-ақ айтатыным – жаяу әскердің моторы жүре алмайтын жерлерден біз заулап өтіп шыға беретінбіз.
Мен кетерде венгер әскері әлі де немістер жағында болатын. Түнгісін біздің, насихатшылардың алғы шептегі радиосы жақ жаппайтын: «Мадьяр перзенті! Бекер кан төгіп қазаланбай есіңді жи, еліңді қас жауынан азат етуге келген біздің жаққа өте бер! Күні ертең бәрі бір Берлинді күйретуге бізбен бірге барасыңдар!» – дейтін. Бір жолы осындай сөздерді айта келіп, «мен сенің алыстағы бауырыңмын – қазақпын!» деп, радиодан мен де айқайлағам. Біздің ол әрекетіміз нәтижесіз емес-ті: екіден-үштен біздің жаққа қашып өткендер сол кездің өзінде болған-ды. Әттең, амал қайсы, сол алыстағы ағайынның азат болған астанасында алшаң басып жүре алмай кеттім,
Соғыстан кейін менің осы өкінішімді «Дунай» атты өлеңімді венгерше тәржімалаған профессор ақын Эмре-Тереншин өз халқына мақала түрінде жеткізген. Топырағы торқа болғай марқұмның!.
Жә, енді соғыс жайынан негізгі әңгімеге ауысайық. Мен майданға аттанысымен тоғыз күннен кейін Айман атты қызым дүниеге келген. Соны үш айлығында қолына алып отырған Әнуаш суреті мен мамам байғұстың жеке түскен суреті партбилетімнің арасында жүруші еді. Оң жақ қабырғамның ортасын ала кірген жарылғыш ок (разрывная пуля) төрт қабырғаның жарқыншақтарын да өзімен бірге денеге қадалатын оққа айналдырған. Сол өз сүйектерім де өкпенің біраз жерін бүлдірген.
Жан-жаққа шашырай қадалған темірдің біреуі өзім арқылы төс калтамдағы партбилетіме өтіп, оның біраз жерін талқандапты. Әлгі суреттер де жыртылған. Билеттің ішіне оқтың ізін қуалап қан кіріпті. Мен есімді жиып, жастығымның астындағы билетті алғаш мәрте көргенде сол кан әлгі суреттерден шыққандай әсер етті маған. Мен оларға: «жарақаттасаңдар да, түбі қайыр» енді өлмейсіндер! Әлі талай бірге өмір кешеміз!» – деп дыбыстадым. Нонна дейтін медсестра:
– Кіммен сөйлесіп жатырсыз? – дегенде мен әлгі бақытты жандарды көрсеттім.
Бұл тараудың басталуындағы екі ауыз сөздің түсінігін берер жер енді келді. Осы билетті партдокумент ауыстырған жылы Алматыдағы Фрунзе аудандық партия комитетінің бірінші секретары қара Мұстафин (аты есіме түспей отыр) менен алды. Жаңа билетті алғаннан кейін ескісін бермеуге болмайды екен деп түсінген мен сорлы қайран өзіммен бірге қансыраған қасиетті билетімнен айырылдым да қалдым!.. Алда, ойбай-ай!.. Ол ескі емес, менен де өмірлі еді-ау!..
Иә, әттеген-ай!.. Соның сөзіне неге ғана құлақ астым?!. Бермеуім керек еді!..