Ғұмырнама

Талайғы талапшөлі — 2

Баяғы ипподром түбіндегі колхозда, үйдемін.Талай дүркін түсіме кірген сүйікті жарым – кұшағымда, бөбегім мойнымнан түспейді. Бір сағаттан бір сағат ыстық. Ол жағын өрбітпесем де түсінікті ғой. Менің айтайын деп отырғаным:

Құдай-ау, қандай алаңғасар адам болғанмын?! Жұрт майданға аттанар алдында бала-шағасына аттестат қалдырады екен. Сол бойынша оның үй-іші азық-түлік алып тұрмыс кешкен. Мен соны да білмеппін. «Қараңғы түн» («Темная ночь») дейтін әндегі.

И у детской кроватки тайком

Ты слезу утираешь– дейтін тексті солдаттар кейде көңіл ашар әзілге айналдырып:

у детской кроватки тайком

Аттестат пропиваешь– деп те жүретін. Сондағы «Аттестат» дегеннің не екеніне де мән бермеппін ғой. Ол аз дегендей… Отан шекарасынан әрі шыққан соң біздің еңбек ақымыз колға берілмей, Финчасть дейтіннің сақтық кассасына жинала берді. Елге келген соң ең болмаса тиісті Куәлігін жіберіп, соны алу керек емес пе еді?.. Өлмей келгеніме мәз боп жүріп, оны да ұмытыппын. Ұят-ай!..

Мен Алматыға келгенде соғыс әлі біте қоймаған-ды. Әйел төркінінде семьяммен жылжымастан екі ай жаттым. Құлан-таза жазылып кетпеген жарама Әнуаш дәрі сеуіп, оны дәкемен таңып беріп жүрді.

Әрине, мен қайын жұрт үйінде қарап жатқан жоқпын. Майданға аттанар алдында Әнуашқа аманаттап кеткен баяғы «Дүние теңселгенде» атты поэмамды қайта қарадым, әр жерін өзгертіп көрдім. Бірақ, қалай өзгертсем де осы дүние өзіме ұнамады. Өзім отын кешіп келген соғыс психологиясы бұның бітімімен жараспады. Ал, бұл болса көне хиссаға, мықтағанда соғыстан бұрынғы жеке батыршыл қазақ дастандарына қарай тартты да тұрды. Бұдан айныдым да, жараланғанда планшетпен бірге жоғалған жырлардан жадымда нелер қалған еді деп, соған ой жүгірттім. Үйірінен айырылған бөкендей, жетім жеке шумақтар ойға оралғанда, соларды қағазға түсірген болдым (бұрын жаттап алғыш едім. Қатты жарақат зердеге де (памятьке) зардабын тигізген екен). «Капитан», «Ұмытпан», «Салют», «Дунай», «Күрегіме», «Атты қазақ әні» секілді аздаған өлендер дүниеге келді.

Әрине, бұның бәрі әнжеулі кәсіп емес. Кісі үйінде бүкіл семьяңмен ошарылып бұлай жата беруге болмайды. Қалаға, оның ішінде «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясына барайын дедім. Ондағы ойым – Гурьевке көшу, бұндағыларды шешеме апарып, семьямның басын құрау. Соған осы газеттің тілшілік қызметі себін тигізсе деймін.

Алматы әскери комиссариаты жанындағы комиссия денсаулығымды қайта қарап, мені екі статья бойынша Отан соғысының екінші топтағы мүгедегі қатарына шығарған. Содан бастап менде погон жоқ та, иығымда ілгешегі мен орны ғана бар. Сол шұға гимнастеркадан басқа жеңіл киім де жоқ. Июнь ыстығы күшіне кірмей тұрғанда қалаға таң салқынымен барып қалайын деп, «Красный трудовик» колхозынан ертерек шыққам. Ақырын аяңдап отырып-ақ Сталин, Гоголь көшелерінің бұрышындағы редакцияға жұмыс сағатынан бұрынырақ жетіп үлгердім. Редактор кабинетінің алдын бақтым.

Газетке қол қойып жүрген Б. Асановтың атын баспалдақтан көтерілген бойда өз бөлмелеріне ыдырасып жатқандардың біреуінен сұрағым келді де, қазақтың Бәке деген сөзі тұрғанда оны қайтем дедім.

Аса келбетті, екі иығы жардай, жіті қимылды жігіт папка қолтықтаған күйі тез-тез тұсымнан өте берді де, маған қайтарыла тоқтап:

–Кімді күтіп тұрсыз? – деді.

–Бәкеңді.

–Қалқам, бізде Бәкең дегендер баршылық —деп, қарқылдап күлді. Содан соң «Байдабек Әлиманов, Баймұқан Ордабаев, Бари Мәзитов, Балтабек Асанов» деп Бәкендерді шұбырта бастады. Енді өзіме керек есімді білдім.

–Маған Балтабек ағай керек, – дедім.

–Ә, онда жүріңіз.

Мен бұл жерде ағайдыңатын біліп қана қойған жоқпын, оның мейлінше ашық, ақжарқын мінезін аңғардым. Алдына келген кісіні қыспай, еркін ұстайтын жігіт шығар деп топшыладым. Соным дұрыс шықты. Менің жағдайларымды, жоспарымды толық біліп алғаннан кейін: «Қалқам», деді (осы «қалқам» деген сөзді бұрын мен қыз балаға, жас келінге ғана айтылады деп ойлаушы едім).

–Қалқам, Гурьевте тілші бар. Оны аппаратқа не басқа бір облысқа ауыстырып, орнын сізге босатып беруге болар еді. Майдангер тілегін екі етпейміз. Бірақ, сіз жарадарсыз ғой. Жол қатынасы нашар Гурьевтіңтеңізтөріндегі балығына, шығандағы кұм жайлаған малына, бергі бетте шашырап жатқан мұнай ошақтарына кездейсоқ жолай көлікпен жортып жүру жарасы жазылмаған мүгедекке ауыр тиеді. Алматыда қалсаңыз университетіңізді экстренно бітіругедеоңай.

–Сонда сіз мені аппаратқа аласыз ба?

–Майдангер коммунистті алмағанда, ақынды алмағанда кімді аламын?! Тура әдебиет секторын басқартамын. Ол сектор қазір мәдениет-мектеп бөліміне кірме болып отыр. Осында өзіңізбен түйдей құрдас Мұқан Иманжанов деген жігіт бар. Сол сізге әдепкіде көмектеседі… Тоня, Мұқанды шақыршы.

«Мұқан Иманжанов» дегеннен есіме түсті, мен бұл редакцияға майданнан бір өлең жолдағам. Тегінде, оқыған адам ұнатпаған болу керек: «газетіміз әдебиет органы болмағандықтан өлеңіңізді пайдалана алмадық» – деп, артына тура «М. И.» дей салған бұзау тіліндей хат алғаным бар еді. «Осы ит сол болмаса нағылсын?!» деп отырдым іштей.

Кейінгі жылдары соны өзіне көрсеткенімде хат үстіндегі «Ит екенсің!..» деген менің де жазуымды қоса оқып, ішек-сілесі қата бір күлді де: «Ит-ау, пері неме-ау, өлең дегеніңіз майданнан мың-мындап келді ғой. Оқып үлгермейсің. Содан соң осылай деп стандартпен айдамасқа шараң қайсы?..» деген еді. Шынында оныкінің жөні бар. Сонша үлкен бөлімдегі жалғыз адам қай жағына жарылсын?.. Қысқа да болса, сыпайы жауап жазғанына рахмет. Өйтпесе қайтер едің?.. Жалпы, Мұқан хат дегенге «мұның сыртында адам тағдыры тұр!» деп, аса жауапкершілікпен қарайтын.

Бұдан соңғы редакциялық өмірімдегі бірсыпыра ақуалдар Мұқан Иманжанов туралы естелігімде («Өмір өрнегінде») әжептәуір таратылып айтылған. Кейін мен ол сектордың жұмысын Иманжановтай жүргізе алмай жүргенімді айтып, редактор жанындағы еркін очеркист қызметіне ауыстым.

Жас адамға қамқорлық жайлы сөз болғанда осы күнге дейін менің ойыма Балтекең жақсылығы оралады. Ол мені мейлінше еркін, жақсы мағынада еркелетіп ұстады. Соның арқасында журналист қызметінің қай түріне де батыл, шұғыл бардым. Әсіресе очерк, публицистика жанрын тез меңгеріп әкеттім.

Әрине, келе сала өлең де жарияладым. «Атты қазақ әні» дейтін өлеңім «Социалистік Казақстанға» шыққан күні төменде сыра сатылып жатқан. Екеуі бірдей ақ көйлек, ақ галстук, ақ жібек костюм, ақтуфли киген Тәкен Әлімқұлов пен Қуандық Шаңғытбаевты сол жерде кездестірдім.Сыра көбігі жұққан әдемі мұртының қияғын бүктеулі орамал шетімен сипап қойып, Қуандық Шаңғытбаев маған шалқая қарады:

– Фамилияң кім сенің?

– Ерғалиев.

– Әп, бәрекелде!.. Бүгінгі өлеңінді оқыдым. Қысылмай жаза бер! Уверяю тебя, сенен ақын шығады! – деген еді. «Әке сырын» оқығанда: «Айтқаным келді емес пе?!» – деп те мақтанған. Менде қайбір оңып тұрған мінез бар: «Иди ты на…!» деп, іштей ойлағаным есімде. Бұл эпизодты осы күнге дейін еске алып, Қуан екеуміз күліп отырамыз!

Уа, орта!.. Әлеуметтік орта!.. Қоршалған ортаның қадір-қасиетін айтсаң-шы!.. Жалпы бар ғой, осындай іскер, принципшіл, жұмыс бабында тартысып жатса да татулығын бұзбайтын, өзара сыйластығы мол коллективті мен бұған дейін де, бұдан кейін де көрген емеспін. Өзім жұмыс істеген аттай бес жыл ішінде арыздасу, тіктесу, жіктесу дегендердің ұшығын да көргем жоқ. Әлі күнге шейін бұның әр адамын еске алу менің жанымды жадыратады. Аттарын атап шығайыншы солардың!..

Әлиманның Байдабегі, Ешмұхамедтің Мерғалиі, Асанның Балтабегі, Шәріптің Қасымы, Төлештің Сейділдасы, Аманғалидің Ғабдісі, Акқұлдың Ғұмары, Қарақұлдың Әбдуәлиі, Жантөренің Жүсібі, Сыланның Ғабдолы, Жарқынбайдың Зейнолласы, Иманжанның Мұқаны, Жұмақанның Жекені, Мендібайдың Хайролласы, Орманның Ғалиі, Омардың Әділбайы, Айтмағамбеттің Зұпары, Сатыбалдының Әбені, Нұрмұхамедтің Әбдібегі, Серғазының Ләзизасы, Сарыбайдың Зейнебі, Балтағожаның Тілеулесі, Мәзиттің Бариы, Мұстафардың Гүлсімі, Жүсіпжанның Гүлсімі, Мыңжанның Қабиы, Бақбергеннің Сәуірбегі, Мертеннің Мағзомы, Көшектің Мағзомы, Райымқұлдың Рахметолласы, Лекердің Асқары, Айша, Бибіш, Қалима, Назым, Сәнәу, Мәдина, Латиф, Сабыр, Әліпқали – құдай-ау қанша адамның аты аталды!.. Осылардың бірде-бірінің шырық бұзған жері жоқты. Өйткені, бұлардың ішінде іскерлігі мен кісілігі төңірегіне жарығын түсіріп тұратын жұлдыздар көп болатын. Солардың әрбірі керек десең газеттің бүкіл бір санын жалғыз өзі шығарып бере алардай қуаты бар жандар еді.

Сонау «Еңбекші қазақтан» бері қарайғы жерде осы дирекциямен бірге жасасып келе жатқан «Қызыл қалам» атты қабырға газеті бар. Төрт жыл бойы мен соның редакторы болдым. Сол газетте мен мысқыл, сықақ арнамаған жұлдыз кемде-кем. Енді ойласам, тіпті көпе-көрнеу артық кеткен жерлерім де болыпты. Бірақ, соның бәріне де «іс мүддесі ғой, уақасы жоқ» деп қарайтын. Көп мысалдың бірі төмендегідей:

«Социалистік Қазақстанның» бір жаңа жылдық номеріндегі төртінші бетіне суреттермен тағам аттары берілген (соғыстан кейін жақсара бастаған тұрмыс куәсі сипатында). Соның бір жерінде «Кета» деген балықты «Кет» деп, типографияға қате жөнелткен. Ол аз дегендей ленотиппен терілгенде «е» әрпінің орнына «ө» түсіп, жаман сөзге айналған. Сол күнгі кезекші Ләзиза да, корректор да ол қатені көрмеген. Оны тек тың көз (свежий глаз) міндетін атқарушы Балтабаев деген жігіт қана газет көбейтілер алдында байқаған, жақсы атты көріну үшін Асановтың үйіне телефон соққан. Мен соны «Балтабек пен Балтабаев диалогы» деп, «Кызыл қаламға» жаздым. Шынында «ө» әрпінің төменгі жағын бізбен шұқи салса «е» бола қалатын оп-оңай жұмыс. Ал, Балтабаев ол сөзді түгелімен алғызып тастаған. Сонда оның орны ойсырап ақ қасқа болған да қалған. Менің қабырға газетімде әлгі диалог былай боп шықты:

– Алло!.. Балтеке!..

– Немене?

– Қате!..

– Не деген?

– Көт!

– Кімдікі?

– Ләзизанікі.

–Оны қайттің?

– Ұстап тұрмын!

–Қазір шұқыт!

Ләзиза марқұм (апа-жеңге деуші едік) ренжімек түгілі, отыз жыл өткеннен кейін де осыны маған айтқызып, көзінен жас шыққанша күлер еді.

Мен Қасым Шәріпов редактор болған кезде де біраз уақыт «С. Қ.»-да жүрдім. Қасекең бір жолы маған шамадан тыс сенім артты, мен оны ақтай алмадым. Ол былай:

Өнеркәсіп бөлімінің бастығы кезекті демалысқа шықты да, әдеби қызметкері ұзақ уақыт ауырып қалды.

– Хамит, осыны сен жүргізе тұр.

– Ойбай-ау, Қасеке-ау, мен бұдан не түсінемін?..

– Өзің гвардия офицерісің, бұйрық дегеннің не екенін біреу білсе, сен білесің…

Бөлімде уақытша отырып көп қалдым. «Оборачиваемость оборотных средств» дейтіннің ұшып тұрған кезі. Экономистер, өндіріс инженерлері 60, 70 беттік лекция, отчеттарын құшақ-құшағымен әкеліп тастайды. Бас жағын оқимын – иіс алмаймын. Тіпті сол «айналмалы қаражат» дегеннің өзін түсінбеймін. Түсінбеген нәрседен не шықсын – бұрыштама қоямын да, столдың тартпасына тыға беремін (бөлім жігіттері өздері келген соң іске асатынын іріктеп ала жатар дегенім ғой).

Бір жеті өтті, екі жеті өтті, стол тартпасына симағанын тумбаның үстіне үйдім. Бір күні Қасым шақырды.

– Хамит-ау, аналардың өткізіп кеткен запасы түгесілді. Сенен қолжазба түспеді ғой. Бірдеңе бар ма?

– Ойбай-ау, ол менде көп қой. Бір жерінен қате кетсе, газетті ұятқа қалдырамын ғой деп, түсінбеген соң өзімде сақтап отырмын.

– Онда екеулеп бірдеңе істелік: мен саған айтып берейін. Сен сол бойынша қорыт. Кәне, көрелік. Соның бәрін алып келші.

Зілдей ауыр қолжазбаны тең бөлдімде, екі қолтығыма әрең сиғызып әкелдім.

– Ту-у-у, өзі тіпті көп қой – деп, бет жағынан бастап көруге кірісті. Бәрінің бірінші бетіңде қызыл қаламмен мен қойған бұрыштама бар. Мен оның бәрін де:

Айналмалы қаражат,

Айналмасаң қарап жат!

X. Ерғалиев: –

дей берген екем. Қасекең осы бұрыштама алдынан шыққан сайын мырс етіп күліп қойып отырды да, әрі-беріден соң шыдамы таусылды-ау деймін, қолжазбаларды жайына калдырып, бір ыңғай күлкіге көшті: Тура жаңағы Ләзиза секілді, көзініңжасын сүртіп алып, қайта күлді, ұзақ күлді. Сөйтті де:

– Қой, сенен ештеңе шықпайды екен, мыналардың бәрін маған қалдыр да, өз жұмысыңа бара бер, – деді.

(Арада көп жыл өткеннен кейін, Қасекең екінші мәрте редактор болғанда, көшеде кездесіп: «Жігіттер «айналмалы қаржы» деп, қате жаза берген соң, баяғы сенің өлеңіңді естеріне салдым, онда «айналмалы қаражат» делініп дұрыс жазылғанын айттым» деген еді). Жә, әңгіме желісін үзбейік.

Мен алғашқыда жұмысқа колхоздан, қайын енем сиырын сатып әперген велосипедпен қатынап жүрдім. Кеңсеге, яғни, өрге қарай жүргенде жетектеп келсем де, үйге кайтарда ол баяғы атпен жүрген күндерімді есіме түсіретін. Қаладағы, Төңкеріс көшесіндегі үйге көшкен күні Мұрат есімді ұлды болдым да, сол көлігімді сатып, редакция коллективіне той істеп бердім. Осы коллектив осынау бір жарым бөлмеде төрт баламның шылдаханасын тойлады. Тойда ән салмайтын жан болмайтын. Иә, біз әнші коллектив едік. Бұл жағынан алғанда Мұқан ғана мақау еді. Ол өлең айт деп кинасақ: «Жайықтың ақ маралы арман, Жібек, ай!» – дейтін де қоятын.

Еркектері отын жарып, әйелдері тамақ пісірісіп, біздің қуанышымызды өз тойларындай өкізетін қайран достар-ай!.. Бұл күнде олардың көбі дүниеде жоқ. Сол күндерді әлі аңсаймын!.. Әлі сағынамын!.. Аядай бір жарым бөлмеге бәріміз сиушы едік…

Редакцияда отырып, әдебиет, ғылым, өнер қайраткерлерімен түгелге жуық білістім. Бұл газет мені Сатпаев, Марғұлан, Базанова, Қастеев, Қажымұқан, Мәриям Жәгөр қызы, Ілияс Омаров, Нұрмолда Алдабергенов секілді небір жайсаң жандармен кездестіріп, кішкене бойымды кісі танитын дәрежеге көтерді. Бұл маған бүкіл республиканы аяқтай аралатты, оның экономикалық, саяси-әлеуметтік өмірімен жете таныстырды, жұмысшы, шаруа психологиясына үңілуді үйретті, жаманды жаманша, жақсыны жақсы күйінде танып, қайда да адал, ақ сөйлеудің жолдарын көрсетті. Түптеп келгенде, осының бәрі талайдан талпынып, көзін аша алмай жүрген ақындық өнеріме аңғар, арна белгіледі. Шөлден әбден аңқасы кепкен адамның мөлдір бұлаққа жете жығылғанындай, мен де дастандардың бірінен соң бірін жазуға құныға кірістім. «Әке сыры», «Жас ана», «Үлкен жолдын үстінде», «Біздің ауылдың қызы», «Құрманғазының» бастапқы бөлімдері, Пушкин, Некрасовтан аудармалар – бәрі-бәрі осы редакцияда жүрген жылдарымда жазылды. Бәрі де сегіз сағаттық жұмыстан кейін таң ұйқымды тәрк етіп жазған дүниелерім болатын. Әрине, бұлай ету үшін жүйке жұқартпайтын жанға жайлы орта керек. Сол орта менде болды. Соның арқасында талайғы арманымды іркілмей іске асырдым. Сондықтан да мем өзімнің ен үлкен университетім «Социалистік Қазакстан» газеті депесептеймін.

Қазақ ССР Жоғарғы советінің грамотасымен, мен осында жүргенде наградталдым. Жамбыл атындағы республикалық сыйлық та менің осында жүріп жазған шығармама берілді. Тіпті партсъездің саяси есебінде бағалы саналған еңбегім де – осында төгілген тердің жемісі болатын.

Сөйтіп мен талайғы талап шөлін осында қандырған едім.

***

Осы тарауға кіруге тиісті бір оқиға ұмыт қалып барады екен, тіркей салайын.

«Өз қолым, өзім аузыма жетіп» дегендей, рухани да, заттай да біраз әлденіп алғаннан кейін мен екі-үш күн қатарынан шырылдап мазамды алған бір телефонға былайша жауап қайтардым:

– Назарларыңызға рахмет. Енді мені мүсіркеудің керегі жоқ. Рас, өкпем жарақатты. Көк етте бір жарқыншақтың жатқаны да бар. Қабырғаларымның саны бұрынғысынан кем екені де рас. Бірақ, мен жүкші (грузчик) емеспін, ақыл-ой қызметіндемін. Ал, екі қол, екі аяғым басымның бұйрығын орындауға жарайды. Сондықтан мен 29 жасымда мүгедек деген атақты арқалап жүруді өзіме ыңғайсыз санап отырмын. Сіздер мені комиссияға қайтадан салмай-ақ қойыңыздар. Бұдан әрі мен мүгедек болмаймын. Мені мүгедектер қатарынан шығарып тастаңдар. Қош, сау болың!..

Бір күні «мен сөйттім» деп, осыны Мұқан Иманжановқа айттым.

– Ой, ақыма-а-ақ! – деді ол, – ей, пері неме-ау, өмірінді қыршынынан қидыра жаздап, қаныңдытөгіп алған артықшылығыңеді ғой ол!.. Ойбай-ау,ол деген мемлекеттіңсаған көрсетіп отырған ерекше қамқорлығы емес пе?.. Бүкіл льготыңнан айырылдың ғой, қараптан қарап отырып. Ей, сен жындымысың?.. Тіпті үшінші топқа түсіріп тастаса да документіңнен айырылма. Қайтадан бар соларға!.. Ой, жынды-ы!..

Бұл сөздер мені толқытуын толқытты. Бірақ, «шынында да ондағылар мені жынды екен деп ойлар, көрінбей-ақ қояйын» дедім де, бармай қалдым. Кейін сол қателігім үшін қанша дүркін опық жегенімді енді айтудың қажеті бола қоймас…