«Талайғы талап шөлінде» аталған шығармалар бірінен соң бірі жарық көріп, жоғарыдағыша бағаланғаннан кейін Қасым, Тайыр, Әлжаппар, Ғали, Ғабдол, Мұқан, Қайнекей секілді аралас-құраласым қоюланған жазушылар «Қашанға осылай жүре бересің? Одақ мүшелігіне арыз берсеңші» дегенді әр мезгіл айтып қалып жүретін. Оларға менің жауабым «Қайда қашар дейсің?» болатын. Бір күні ҚЖО басқармасының председателі Сәбит Мұқанов мені шақырып алды да, былай деді:
– Осы сен бірінші өлеңім 36 жылы облыстық газетте шықты деп соғысқа кетерде айтқан секілді едің. Содан бері аттай 14 жыл өтіпті. Енді сені ел таныды. Жазғандарыңды жаман деп жатқан жоқпыз. Осыдан үш жыл бұрын ЦК комсомол тізімі бойынша алынғандар ішінде болмадың. Шырағым-ау, мүшелікке арыз бермейсің бе?..
– Арғы жылғы жазғандарым әншейін жаттығу секілді көрінеді өзіме. Бергілерімнің көлемі аздық ете ме деп жүргенім ғой.
– Сен көлем-сөлемді қой. Келесі президиумға документеріңді даярла. Бұл — бір. Газетте бес жыл істедің, сол жетер. Енді сен осы аппаратқа келіп жас ақындар жұмысы жөніндегі бюроны қолға ал. Міне, бұл — екі.
– Жазушылар Одалығының мүшелігіне арыз берейін. Ал, жұмыс жөнін қайдам… Қасекең ренжіп жүрмесе…
– Қасым Шәріп баласына өзім айтамын, – деді Сәбең.
Жасыратыны жоқ, алтын коллективімді тастап кете алмай қатты қиналдым. Жазушылар Одағындағы ішкі жағдай тап біздегідей емес екенін білетінмін. Оның үстіне «Кенесары Қасымов» болып жабысқан қара нәубет баяғы отыз жетінші жылдай қызғындап, бірнеше адам тағыда халық жауы атанды. Соғыс жылдарында аруағына сиыну мода болған ата-бабаның көбі күстәналанды. Үлкен кісілердің талайы қатты сынға ұшырап, солардың кейбіреулері Москва жаққа ығысып кетіп жатты. Ол кездегі жиналыстар беті тым ызғарлы еді. Өзара сынасқанда «Сен қауіпті адамсың…» дегенді біреуге біреу оп-оңай-ақ айта салатын. Және де сондай өктем дауыстар көбінше Жазушылар Одағы жағынан шығып жататын. Тіпті даладағы көлденең адамдар сондағы қызыл-шеке жиналысты қызықтау үшін баратын. Осы жайларды іштей ескеріп:
– Қасеке, Сәбеңнің көңілін сыйлап, салмақты сізге қарай аудара салып едім. Шынымды айтсам, сол жаққа баруға зауқым жоқ. Бір дәлел таппайсыз ба? – деп едім, Қасым:
– Мен де сол үлкен кісі қолқа салып отырған соң, меселін қайтара алмадым. Енді тап мұнда келгендегідей жауқазын жас емессің… Түбі баратын жерің ғой, бара сал, – деді.
Канша қымбат болса да, жылы ұядан жылжымау кімнің маңдайына жазылған?..
Қайран менің мейірімді мекемем деп,
Маған парыз өлгенше оны сүймек, –
Өзі тұрып тапжылмай бір көшеде,
Күнде мені барады алға сүйреп!..
Мені осылай тебіренткен сен едің-ау дегендей, Сталин, Гоголь көшелерінің бұрышындағы сары үйге қайырылып қарай-қарай кете бардым. Бұл 1950 жылдың жазы еді.
Бұл да редакцияға келгендегімдей июнь айы болатын.
***
Александр Фадеев қол қойған жазушы билеті де ай жүзі ауа бергенде партбилетіммен бірге жүрегім тұсындағы қойын қалтамнан орын алды.
Жазушылар Одағының аппаратында табан аудармай жеті жыл отырдым. Творчестволық жұмыс режимімді өзгертпедім. Осы уақыт ішінде таң ұйқысы есебінен «Сенің өзенің», «Жайық жырлары» атанған кітаптардағы дастан, өлеңдер, «Құрманғазының» бірінші кітабы жазылды. Лермонтовтың «Боярин Оршасы», «Манас» тараулар, «Қырық қыздың» тең жартысы қазақшаға аударылды. Бұрынғыдай болмаса да очерк жазу жалғасын тауып отырды. Ал, публицистикалық мақалалар тіпті жаңа белеске көтерілді деуге болады. Соңғы екі жанрдың өрістеуіне көбінше газет, журналдар қозғау салды.
Аталған жеті жыл ішінде Сәбит Мұқанов, Әбдірахым Жаймурзин, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов бірінен соң бірі келіп Одаққа басшылық етті. 1954 жылғы съезде басқарма мүшелігіне де, президиум мүшелігіне де сайландым. Бүкіл одақтық съезге шешуші дауыспен делегат болып қатыстым. Оған дейін 1951 жылы жас жазушылардың бүкілодақтық II кеңесіне қатыстым.
Көріп отырсыз, албырт жастық шақтың отыздам кейін де бәсендей қоймаған қуаты ілгері қарай жедел жетелеп, көптің көзіне түсердей бір шама биікке шығарып тастады. Ал, көптің ішінде кімдер жоқ, – «киіп-жарып мынау қайда барады?!» дейтіндер де күңкілдесе бастағанын сездірді. Жә, ол өзінше бір беткей де тұра тұрсын…
Енді аппараттағы жұмысым бар емес пе?.. Оның да өзінше тудырар реакциясы бар. Редакцияда жүргендей тілек-талаптар мұнда өз тарапынан айтылады. Ал, өзіндей жастар ішінде сенің сыныңа шекесінен қарайтын, тіпті сені менсінбейтіндер де жоқ емес. Мінез жағынан алғанда жібектей есіліп тұрған мен де жоқ. Әділдігімді әлсіреткісі келетіндерге шыдамым жетпеген жерде «Бар, барып тұр!..» деп те қаламын, содан кейін ол баратын жеріне бара алады… Жә, ол да өзінше бір беткейде тұра тұрсын…
Бұл жарықтық поэзия дегеніңізбен кәдімгі есі ауысқан жындылар да әуестенеді екен ғой. Олар жағынан да бір-екі мысал келтірейін. Талдықорған тарапынан Абдоллаев деген келді.
– Ал, мына пәлсапаны үлкен әріптермен кітап етіп шығар – деп, қалың дәптерді алдыма ысыра салды. Алғашқы беттерін әрі оқып, бері оқып ештеңе түсіне алмадым. Бірақ, бұған да назар тиесі, әйтеуір бірдеңе деу керек.
– Өлең болған соң аяғындағы мына сөзбен екінші жол аяғындағы мына сөз өз-ара ұйқасу шарт – деп, әлгі екі сөзді де қарандашпен қоршап едім, «авторым» орнынан атып тұрды.
– Жо-жоқ, сөздерімді қамап қойдың, босат! Босат ана сөздерімді қамаудан! Босатасың ба, жоқ па?..
Сасқанымнан сызғандарымды дереу өшіргішпен кұрттым.
– Алла сақтасын, мынау адам жоламайтын үй екен ғой!.. Әкел өзіме!.. – деп, дәптерін қолымнан жұлып алды да, қаша жөнелді.
Қызылорда жағынан келген енді біреуі «қақпа сыртынан күтемін, шығып жолық!» деп, телефон арқылы бұйырды.
– Сіз бе мені шақырған?
– Әрине!.. Мен Зарқом деген ақын боламын. Қазақ атам ақынды алдынан шығып қарсы алмаушы ма еді?.. Осы сендер не боп кеткенсіндер?!
– Е, мен шығып тұрмын ғой, жүріңіз, – деп, ішке кіргіздім. Әкелгендерін оқып көріп ем, азын-аулақ ұғым бергендей бірдеңелері бар. Бірак, бірді айтып бірге кете береді, сөйлемдер арасында логикалық байланыс жоқ. Өлендік қасиеттен болса да жұрдай.
– Қазақта жақсы-жақсы өлең үлгілері бар ғой, соларды оқып көрсеңізші. Мәселен Абайдан…
– От қызық!.. Міне, қызық!.. Өз өлеңімді қайда қоярға білмей жүрсем, маған кісінің өлеңін оқы дейді!.. Тапқан екенсің кісінің өлеңін оқитын дуракты!.. Әкел өзіме!.. Әлгі Сәбитің қайда өзі?.. Сәбитіңе барамын…
Әрине, бұлар да уақытыңды алып, жүйке жұқартуға жарайды. Жә, тіпті бұны да бірбеткей шығарып қоя тұралық…
Жиі-жиі жиналыстар болып жатады. «Бүгін сен қалай да сөйлеуің керек» дейді. Бұл тұста мақтау сөз айтылып жарымайды. Ғабитты 50 жылдық юбилейінде баяндамашы Сәбең Шаяхметовтен нұсқау алып келгеннен кейін «сойып салған» (сол уақыттағы термині бойынша айтып отырмын). Сынағасын солай сынауың шарт.
Съезде, одан кейінгі пленумда құрбыларымды, ағаларды да сынауға қатыстым, ел қатарлы… Сөйтіп жүргенімде бір күні партком Ғабиден «сен бері жүр» деп, кішкентай кабинетіне ертіп барды.
– Жаңа Горкомнан келдім, ЦК айтыпты, Әбділданың творчествосын сынау керек. Соған арнаулы жиналыс өткізіңдер депті. Баяндаманы Ерғалиев жасасын депті.
– Ондай кісіні менен гөрі үлкенірек, өзімен тұрғылас біреу…
– Болмайды… Баяндама жасағысы келмейді десем, пәлеге қаласың ғой…
– Ол кісінің мақтайтын да дүниелері бар емес пе?
– М…м… – деп, Ғабекең насыбай салған ернін бір жағына қарай қисайта жымырып аз-кем отырды да: – Сен өзің анадағы Ғабиттың жиналысында болып па ең? – деді.
– Болғам.
– Болсаң, тек қана сол ізбен шығасың да қоясың.
Мәселе түсінікті болғаннан кейін баяндамада ауызды қу шөппен сүртіп шыға келдім. Шарасыздың күніне душар болған автор да «осыныкі дұрыс» деген болды. (Жоғарының тәртібі бойынша біздің екі журнал менің баяндамамды екі тілде жариялап та жіберді).
Жданов баяндамасында қатты сыналған Анна Ахматова өлеңін редакцияда маған аудартқан еді.
Қасиетті алла атымен ант етем,
Періштелер жаннатымен ант етем,
Жалындаған біздің ыстық түндердің
Тұншықтырған ләззатымен ант етем –
деп аударған едім. Аударып болған соң «осыны да жамандап отырмыз-ау?!» деп, ішім удай ашыған. Осындай әсерлі дүниелерді енді өзім де кінәлауға және соным үшін іштей күйзелуге мәжбүр болдым. Менің баяндамамның ізімен сөйлеген шешендер де менен кем түскен жоқ.
Әрине, бұл үшін автор маған сөзсіз іштей ренжиді. Өлең сыйлайтын басқалар да маған ренішін өз-ара айтысады. Бәрінен бұрын өзімнің іштей ренжігенім жаныма қатты батты. Әлі ренжимін. Өйткені, өмірімде ар-ұятыма қарсы қылған қызметім осы-ақ шығар. Бұл күндерде тіпті «соны істемесем, құлағымды кесіп алар ма еді?» деп те ойлаймын. Бірақ, Ғабиден сөзінің де жаны бар еді…
Сонымен жаңағылардай әр тұстан жиналған өкпе-қақпа реніштер ешбір салдарсыз ауаға жеп-жеңіл ұшып кете бере ме?… Қайдан-ау!.. «Сені де бір сүріндірудің орайы келер?» дегенді біреу болмаса біреу ойламайды емес ойлайды. Сірә соның салқыны болу керек, бір күні Орталық партия комитетіндегі бөлім бастығы Нұрымбек Жандилдинге шақырылдым.
Есен-саулық сұрасқаннан кейін Нұрымбек оқушы дәптерінің ортасынан ағытылған екі бетін тартпасынан алып алдына қойды. Байқаймын, арыз, арыз иесі дәптердің екі бетін жазып жіберіп ұзына-бойынан төмен қарай жазыпты. Тышқан ізін еске түсіретін почеркті шамамен танып отырмын, қол қойған жерін көре алмадым.
– Хамит-ау, – деді Нұрекең ақырын, жіңішке дауыспен, – мына бір жолдас жасырып жүрген жайлары бар деп, сені едәуір айыптайды. Бұның айтуынша, әйелінің Мөңке деген әкесі отыз жыл болыс болыпты. Хамиттың өзі де байдың баласы деп жазыпты. Бұған не деп жауап қайтарамыз?
«Бә-се-е… қайран қазағым-ай!.. Осылай болсаң керек еді!.. Біраздан бері бір шаң бермей, қайда жүрсің?.. деп едім-ау!.. Жә, жарайды, арыз иесі өз мақсатын күйттесін делік… Ал, мына кісі неменеге аспаннан түскендей… Қаннен қаперсіз?..»
– Жауабын мен айтайын, – дедім, – Мөңке емес (осы арыз иесі ол кісіні сөз арасында ылғи осылай атап отыратын) Мәңке. »Мәңкеге» деген өлең Жамбылда да бар. Ол әйелімнің емес, шешесінің әкесі, осы жердің Жаңқойлық аулына болыс, қажы болған көрінеді. Менің әйелімнің емес, оның шешесінінің он жасар кезінде, революциядан көп бұрын өліпті. Ал, менің алғаным – осы Алматының жетім қызы. Бұны бір жасында шешесімен бірге тастап, басқа әйел алып кеткен әкесі Қанай Боранбаев осы Жетісуда бірінші номерлі революционер атаныпты. Кейін халық жаулары қатарында қамалған деседі. Әйелім жуырда өлген өгей әкесін ғана біледі. Қанай жайын маған Кенен ақын айтты. Ал, екінші мәселеге келгенде, Нұреке, мен сенің өзіңе өкпе артқалы отырмын.
– Қалайша?
– Егер Хамит Ерғалиев байдың баласы екенін бірінші айтқан адамға беретін жүлдең болса, өзіме бер. Тым болмаса екі көше жердегі аупарткомнан документімді алғызып көрсең нетті?.. Сендей замандас есті жігіт бүйтпесе керек еді ғой. Әжептәуір мәдениетің бар жолдас емес пе едің?..
– А..? Е.., жоқ, енді сен өйтіп… онша таусылма… көрелік әлі.
– Вот именно, әуелі көру керек еді!.. – дедім де кетіп қалдым. Нұрымбек ертеңіне ертемен үйге телефондап кешірім сұрағанда өзімнен өзім отырып бір рахат кештім-ау. Өйтпей кайтейін: партбилет аларда айтқаным айнымай келді. Болар күнді болжай білгеніме, Синельников үгітіне көнбегеніме риза болдым. Әйтпегенде, жазықсыздан жазықсыз бұрынғыдан бетер омақаса құлайтын жерім осы еді.
Әділі керек, бұдан сәл кейініректегі бір орайда Нұрымбек өз кінасынан азаматша арыла білді. Ол хатшы креслосына отырған кезде Әуезов, Мұқанов, Мүсіреповтерге бастатып бізден президиум мүшелігіндегі он үш адамды қабылдады, үлкен-кіші бәрімізден де консолидация – жан жарастығын тілек етті.
– Кейін көңілде дақ қалмау үшін, осы арада кінәласып, түгендесіп алыңыздар – дегенді айтты. Шалдар оған бола ішін бере қойған жоқ. Бұл Әбекең екеуміздің ит пен мысықтай болып болған кезіміз еді. Мен көңілдегіні ашық айтсам, шынында да дық калмайды екен деп ойладым да турасына кеттім:
– Мынау Әбекең, – дедім, – бұрын мені, алғашқы шығармаларымды да жақсы көруші еді. Ал қазір, қатты айтсам – кешірерсіз, бұдан кейін райласамыз деп отырмыз ғой, оны өмір көрсетер, ал қазір мені иттен бетер жек көреді. Анадағы сыным үшін түбі осы кісі мені жеп тынбаса нағылсын?!
Осы сөзіммен тиыла қойғанда да болатын еді. Онда Әбекең бәлкім «албырт неме ашу үстінде аузына түскенін айтып тұр ғой» дей салуы да мүмкін еді. Ешбір принципсіз көшедегі әлдекімге бүкіл ел алдында «Құрманғазымның» ит сілікпесін шығартқаны үшін шыдай алмай жаным күйіп, сөзімді көпе-кернеу әдепсіз дарақы аяқтадым. Бұған Әбекеңнің жауабы:
– Әй, мынау бар ғой, барып тұрған феодал!
Осынын бәрін зердеден шым-шымдап шығартып отырған Нұрымбектің шын азаматтық сөзіне енді келдік. Ол:
– Әбеке, – деді, мұныңыз бет ашысып алып бітісетін адамның сөзі емес, мұныңызды қойыңыз, пожалуйста. Айтып отырғаныңыз әкесі ғой?.. Әкесі кім болған болса о болсын, жоқ адамда жұмысымыз да жоқ… Бізге Хамит керек!.. Ақын, азамат Хамит керек! (Азамат Хамитты Әбділда алдында өздері қара бет қылғандары бүйрегімнің бір жағында бұлтиып жатса да мына сөз маған, әрине, жағады).
…Сонымен, өз топшылауымша ендігі мезгіл беті маған ылғи да күле қарауға міндетті емес екен. Менің де соған ыңғайласуым керек. Басқаны койғанда күншілдердің өзі-ақ қарап жүрмеуге тиісті екен. Оған көзім анық жетті. Ондайлар комсомол съезінде көшеден кіріп сөз сұраған, ол сөз берілмегеннен кейін: «Ерғалиев ақын емес, өтірік мақтайсындар!» деп залдан айқай салған Әбулақаптай алдырып-жұлдырып ашық жүрсе жақсы ғой. Оныкі әншейін «қырық екі мың жол жазғаныңнан қырық екі жол өлең шықпайды» дегеніме әлі жеткенінше қайтарған «қарымта» ғана. Ал нағыз күншілдер шық үндемей қабады екен. Оның біраз нұсқасын бұл кезде өз басымнан кешіріп те үлгергем. Мәселен, мынадай спектакльдер жүріп өткені есімде.
Балхаштың үш жұмысшысы «Лениншіл Жас» газетінде менің бүкіл творчествомды халтура дегенге дейін барып, барынша мансұқтаған. Мен не дерге білмей:
«Өз газетім «Лениншіл Жас».
Әлде есуас, әлде мас» – дегенімде, Мұқан Иманжанов:
– Сен газетті емес, оны ұятқа қалдырғандарды жазғыр. Құдай біледі, бұл Балхашта емес, осында жазылған пъеса, – деді. Мен сол тараптағы бір жолдастан осының түбін індетіп беруді өтіндім. Ол тәңір жарылқағыр, әлгі үшеудін ішіндегі Еңбек Ері дегенімен сөйлесіпті.
– Мен кітап дегенді оқып жарытпаушы ем. Мақаланы оқығандардың айтуынша, біз тіпті тәп-тәуір ақынды төмпештеппіз ғой. Ішіп отырғанда Алматыдан келген қонақ «Қазақ әдебиетіне жандарың ашымай ма?!» дегенге дейін барып, өлердегі сөзін айтқан соң қол коя салғанбыз.
Артынша Балқаш қонағы ұлтшыл атанып, басымен қайғы боп жүргенде «ей, осыны қойшы, арым садағасы!» – дедім.
Енді бірде М.Дүзенов өз достармның біреуін ұстап берді.
– Досыңыз «Біздің ауылдың қызын» тас-талқан етіп сына деген соң өзінің көмегімен сынаудай-ақ сынадым. Бірақ, ешбір газет, журнал қабылдамады. Енді на память өзіңізге табыс етемін» – деді. Қапелімде мен онын байыбына бармай, «бұл да жүйке жұқартудың бір түрі ғой» дедім де, ашу үстінде мақаласын оқымай-ақ бетіне шашып жібердім. Кейін сұрағанымда бермей кетті. Кезінде әлгі досыма:
– Кісі-ақ екенсің!.. Тым аласа едің, ойың мен боғың бір жерде екен ғой, – дедім. Басқа да бірдеңелерді айтып табаладым. Ол осы поэма үшін он мың сом Жамбыл сыйлығын алып келген күні еді. Әрі-беріден соң мезгіл соны да ұмыттырып жіберді. Осы ұмытшақтығым үшін Иманжанов мені мақтады: жолдастар арасы жақсы болсын дегені шығар. Адам жүз шайысқан жерде діңкелеп, жүдеп қалушы еді ғой марқұм.
Өмірде індете алмаған бір-ақ нәрсем бар. Оның тарихы былайша келеді. Маған, біздің үйдің адресіне бір қыс, бір жаз бойы Омбыдан әуелі «А.С.», сонсоң «Анна С.», ақыр аяғында «Анна Савельева» дейтіннен үзбей хат келіп тұрды. Орысша сауаттылығы өз алдына, бүкіл дүние жүзі әдебиетінен толық хабардар және әр неге өз пікірі өзінде кісі. Менің орыс тілінде шыққан кітаптарымды түгелдей мақтайды да, өзінің эрудит екенін сол арқылы аңғартады. Мен «Құрманғазыда» Савичевті Савельев деп алған едім ғой. «Өзің білесің, мен сол Савельевтің шөбересі едім ғой» деп те соғады. Өзі ылғи да менің некеден тыс сүйген жарым боп сөйлейді. Ең соңғы мәрте Петропавл вокзалында поезға мінгізіп салғанымды айтады. Абырой болғанда, мен өмірімде бұл каланы көрген емеспін. Әрбір хаттын аяғында ұлың өсіп жатыр, сағындық, үйіңе бір соғатын уақытың болды ғой дегенді айтады.
Хаттың мақсаты, әрине, менің үй-ішімді ойрандап, шаңырағымды ортасына түсіру. Жаудың көпе-көрнеу қастандығы екеніне көз жеткізген Әнуаш оған пысқырып та қараған жоқ. Дегенмен мен осыны аяқсыз қалдырғым келмеді. Сонда не істедіңіз дейсіз ғой?..
Полковник Ділманов дейтін досым Алматы қалалық милиция бөлімінде істеуші еді. «Компетенцияңа кірмесе де, осыны біліп бер!» деп, соған жаттым да жармастым. Білдік. Ділмановтың ондағы әріптесі көрсетілген адрес бойынша барса, Анна Савельева деген мосқал әйелдің сонда тұратыны рас екен (ұзын барактын бір бөлмесінде тұратын көрінеді). Бірақ, оның әлдеқашан байға тиген бір қызынан басқа баласы жоқ көрінеді. Өзі көркем әдебиеттен мүлде хабарсыз, шала сауатты, дүкен күзетшісі екен.
Міне, біздің өрелі өткелдердің ұзына бойында осындай «спектакльдер» де жүріп жатты.
Александр Фадеев өлгеннен кейін оның әр жылда жазған мақала, жасаған баяндама, сөйлеген сөздері үлкен кітап боп басылып шықты. Ұмытпасам, соның 631 бетінде ол менің фамилиямды А.Твардовский, Самед Вургун, М.Тұрсынзаде, О.Гончарлар қатарында атай келіп, Мұстай Кәрім, Р.Ғамзатовтарды соған тіркейді. Мен бұны мақтану үшін айтып отырған жоқпын (атымның шаужайы оның қолында емес екенін білемін ғой). Бұл арада ол кісінің сөзі мен ісі бұлжымас бірлікте болғанын дәлелдейтін фактыға назар аударамын, соған байланысты жүрегімнің жылаған жерін айтамын.
1953 жылы берілетін Сталиндік сыйлыққа қазақтар бұл жақтан Ғ.Мұстафиннің «Қарағандысын» ұсынғанда Фадеев СП СССР һәм СовПИС тарапынан Павел Железнов аударған менің «Девушкамды» ұсындырады, бұл шығарманың республика партсъезінде, саяси баяндамада мақталғанын негізге алады. Оны басқа қазақтар түгілі, өзім де білген емес едім.
Ол кезде мен баяғы Төңкеріс көшесіндегі бір жарым бөлмеде сегіз жаннан семья құрап отырғам. Февраль айының аяқ шенінде сол үйге Орталық «Правданың», «Известияның», «Труд» пен «Комсомолканың» осындағы тілшілері бірінен соң бірі келді. Ең соңында «Литгазетаның» сол кездегі тілшісі Дм.Снегин келді. Бәрі де, бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай, жымыңдап күледі де, мені ресми киіндіреді, суретке бастырып алады. Қолымды қысады. Сөйтеді де, басқа сөзге бармай кетіп қалады. «Ни пуха, ни перасы» немене деп мен қаламын.
– Не десеңде әйтеуір бір жақсылық болғалы түр. Тыпыршымай тыныш жүр, – дейді Әнуаш.
Жақсылықтың болмай қалғаны болмаса, болғалы тұрғаны шынында да рас екен. Жылдағы дағды бойынша бұл жылғы сыйлыққа да үшінші мартта қол қойғалы отырған Сталин екінші мартта құлады да, бесінші мартта өліп кетті.
Жоғарыда айтылған қуанышты, налалы, өкінішті жайларымның бәрін біліп жүретін құрбы қатарынан Мұқан Иманжанов, жасы кіші десек те жаны тетелес, ұғым, түсінігі тұрғылас һәм тектес, сыртқа шашар сыры жоқ Зейнолла Қабдолов қана болған. Сондықтан бұл екеуінен несін жасырайын, әлгі бір тұста:
– Жігіттер, кеудемде жүрегім соғып тұрғанда хадарихаль ісім ілгері басар-ау, бірақ енді бағым байланады. Әрі әлі де мені күтіп тұрған шырғаландар болуы хақ, – деп болжадым. Әрине, бұл сәуегейлік емес, өзімше тағдырыммен жыға танысқаннан, төңірегіме түгелдей төркіндеп алғаннан кейінгі тұжырым болатын. Жігіттер оған не дей қойсын, «несіне мұңаясың, сорың арылмайтын адам екеніңді енді біліп отырсың ба?» деп, әрине, біреуге біреу айта алмайды. Ал, шынында мен тек жанымды кеміріп жеп келе жатқан адаммын. Кім біледі, бақ дегеніңіз бәлкім адамды өз соңынан елеусіз ертіп отыратын сондай бір азап шығар?..
…Қой, жолымыздан қалмай, ілгері жүре түсейік. Иа, осынша қуанышты, налалы, өкінішті өткелдер арқылы өрелі жол көсіле жүріп отырып, 1958 жылдың басында мені Жазушылар Одағынан Көркем Әдебиет баспасына әкелді. Әлгі ҚЖО-да өткізген жеті жыл ішінде жас таланттармен күн сайын жазысқан хаттар жинала қалса, қалындығы қандай том шығар еді – білмеймін. Бұл күндерде онын мөлшерін білгізбей отырған да баяғы сол өзіме тән алаңғасарлық. ҚЖО-да архив сақталған ба сірә?.. Сорлы басым сол папкаларды өзіммен бірге ала кетсемші!..
Қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өтетін онкүндігіне жылға жетер-жетпес уақыт қалды. Бұған даярлық жер-жерде қарқынды жүріп жатты. Біздегі істің ең үлкені, ең жауаптысы кітап шығару жағында болды. Кітаптар барлық жағынан сапалы әрі шүғыл графикпен шығып отыру керек. Осы мақстаттан баспа аппаратын жаңа күштермен толықтыру, нығайту қажеттігі туды. Баспа жұмысына мен сол жаңа нығайтушы күш санатында бардым.
Мен басқарған редакция қазақ, орыс поэзиясы мен музыка, сурет бөлімдерін қамтыды. Өмірімде мемлекеттік мекемеде өзімнен басқаны басқарып көрмеген маған мынау қырықшақты адаммен жүмыс істеу қиын болатын шығар десем, оншалық жүрексінетін түгі де жоқ екен.
Басқарған бізді кеше Жаппар ақын,
Хамит кеп быт-шыт қылды аппаратын –
деген Ғафу Қайырбеков өлеңі шықса шыққандай біраз өзгерістер болды. Әрине, іс пайдасына. Авторға қояр талабы кем, қатал талап қоюға моральдық құқы кем бос белбеу балласт және де «мен ауырамын, мені мазалай берме» дейтіндерді бірден-ақ менің қарауымнан кетуге мәжбүр еттім (редакциялаған жұмыстарын бракқа шығару арқылы). Мен бұнда өзің сияқты әрбір творчество адамы сені түсінсе, сен оны түсінсең, әлгі авторға қойылатын қатаң талап бір жерден шығып отырса, жұмыстың көңілдегідей жүруіне сол жеткілікті деп ұқтым, сол ұғым мені ұятқа қалдырған жоқ.
Жиырма шақты адамның суық бөлмеде қамалып отыруын шарт санамадым. Өте жауапты қолжазбамен айналысқан адамды немесе баласы ауырып қалған әйел редакторларды жұмысын қолтықтатып үйлеріне жібердім. Олар қолжазбаны көңілдегідей кондициялап сағат, минутында өндіріске өткізіп отырды. Кітабы шығатын қаладағы авторларды үлкен демей, кіші демей өз шығармаларының корректурасын оқуға да шартты түрде пайдаландым.
Поэзияға өз күшіміз жеткенімен, музыка, сурет жағынан аздап әлсіздік сезіндім де, редсовет мүшелігіне сырттан ірі-ірі қайраткерлерді енгізіп, оларға ақы төлеттім.
Жоспардың құлы болмадым. Нашар шығарманы шығарып тастап, оның есесіне жөнді жазылған жаңа нәрселерді енгіздім, не жоспардағыдан көлемі артып тұрған жақсы кітапқа кеңшілік бердім.
Міне, осы жерде дау-дамай, жанжал тумай тұрмайды екен. Әсіресе, жоспардан шығып қалған қолжазбаларын құшақтап үйіне қайтқандар дереу шарт қағаздарын желбіретіп жоғары өрлейді. Көбінше жоғарыдан ағайын табады. Ондайда мен ешкімнің бет-жүзіне қарамадым. Біреу жоғарыдан бұйрық раймен сөйлей бастаса:
– Өзіңіз сол кісінің еңбегін жақсы шығарма дәрежесіне жеткізіп әкеліңіз. Содан кейін редсоветке қайтадан салайын, – деймін. Егер ол:
– Сен мынауыңмен ол орында ұзақ отыра алмассың, бауырым, – десе:
– Онкүндіктен кейін сабасаң да бұл жерде отырмаймын, – деймін.
– Е, сонда қайда барасың?.. – деп қоразданады ол. Онысы – «бәрібір мен осы креслода отырмын ғой» дегені.
– Үйіме барамын, өлеңімді жазамын, – деймін мен оған. Ақыры ол директорым Қаратаевқа телефон соғады.
– Ей, жолдас, анауыңа айтпайсың ба?.. Қызық адам ғой өзі!..
– Ойбай-ау, ол солай ғой, білмеуші ме едіңіз?! «Түптеп келгенде соныкі дұрыс болған соң, оған мен де «сөйте сал» дей алмаймын» – деп, Мұхаң сытылып шығады. Шығады да:
– Ой, айналайын, бір пәледен құтқардың!.» – дейді маған келіп.
Қойшы, сонымен не керек, күткен күнге де жеттік. Кітаптарымызды Москваға апарып, жайдарман дүкен, көрмелер аштық. Басшы жолдастар біздегі кітап шығару мәдениеті осы тұста әдеуір жақсарғанын атап көрсетті. Шынында да бұрын бізде сиырдың жапасы немесе шелпек секілді кітаптар көп шығатын. 1954 жылы шыққан менің тандамалым да солайша шелпек болған. Бұл жолы Ленинград пен Балтық елдерінен өз бойымызға бір сыдырғы өнеге сіңірдік.
Туған әдебиетіміз бен өнеріміздің астанадағы мерейлі мерекесіне қатысып, ондағы достарымызбен пікір тоғыстырып, барымызбен бағаланып, оңып қалдық. Талай талант танылды, талай қайраткер бедел биіктетті, атақ алды, наградталды. Менін омырауыма да Еңбек Қызыл Ту ордені тағылды. Отан соғысы орденімен медалім қасына бұл қосылғанда көңіл шіркін тағы да біраздап өсіп қалды.
Осы арада бір дос көңіліне қатысты кішкене әңгімеге сәл кідіре кетейін. «Гранд – Отель» қонақ үйіндегі бір номерде әйеліммен мен, көршісінде әйелімен Тайыр Жароков жатты. Әйелдер дүкен аралауға кеткен. Он күннің сонғы қабылдауы (банкеті) алдында Тәкең біздің бөлмеге, өз сөзімен айтқанда, «еппен жылп ете қалды». Екеуміз де осы орденмен наградталатынымызды біреуден біліпті. Бәлкім бажасынан (Нұрымбектен) естіген шығар. Өз-ара тағы еппен қол қысысып, аванс ретінде құттықтастық. Содан соң:
– Әу басында сен туралы Зекең тіпті бұдан да ірі сілтеген екен, – деді. Тәкең, Зекең деп отырғаны сол кезде ҚКП Орталық Комитетінде әдебиет секторын басқаратын Зейнолла Қабдолов. Тәкең маған бұл сөзді қызғанышпен немесе көпсініп айтқан жоқ. Ол өз кітабын қолтаңбасымен сыйларда да «Хамитжан! Бұл жырдың өзің толтыр толмағанын!» дегенді ағынан жарылып жазатын. Әлгіге қосып айтқаны:
– Бұл арада тұрған ешқандай ағайыншылық жоқ, Зекендікі дұрыс еді. Сенің бағыңды уравниловка байлапты ғой.
Артынан орден алып, апа-сапа болғаннан кейін Зейнолладан осы жайлы сұрап едім:
– Оны кім айтып жүр сізге?.. Керегі не сондай сөздің?.. – деп қабағын шыта жабырқап қалды. Мен тына қойдым. Сонда ол маған ана жолғы менің өздеріне шағынып айтқан наламды үнсіз жүктеніп жүргендей сезілді (бұл өзі өмірде «мен сөйттім» деуді білмейтін кісі ғой). Ал, ол шынында:
– Қорықпас қатын қой басынан қорқады. Бұл арада қой да жоқ, қатын да жоқ. Ерғалиевті Ленин орденіне ұсыну керек. Ол соған татиды! – деген екен ғой. Кейін оны да маған Жароков айтты. «Оған кім айтты?.. Бәлкім бажасы шығар» деуім де содан. Зейноллаға әлгі сөзін мен бірнеше жылдан кейін ғана, аса бір көңілді отырған жағдайда растаттым.
Шыны керек, сол онкүндік кезінде түсініксіз ақуалдар да ептеп көрініс берді. Мәселен, бүкіл өнердің көркемдік жағын басқарып барғалы қыруар еңбек сіңірген Ахмет Жұбановты Мәскеуге жүрер алдында ғана орнынан алып тастады. Бәріміз-ақ: «Әй, қайран қазекем-ай!..» деуін дедік. Өйткені осы жолы ол кісі КСРО халық артисі атағын алады деп барғанбыз. Сөйтсек оған медаль ғана беру керек болған екен. 1949-1953 жылдары алған соқкысы аздай-ақ, бұл жағдай Ахметке қатты батты.
– Орныңнан түскен күні мен сенің сәлемінді де алмаймын! – деген еді ол Нұрымбекке әлгіден кейін. Тірлігінде сол уәдесіне жеткені болмаса, әлгі атақ оған ақыры бұйырмады.
Мәскеуден келісімен-ақ, 1959 жылдың басынан бастап, яғни 43 жасымда мен ақы алып істейтін болмашы жұмыстардан біржола қол үзіп, үйіме қайттым. Бес балам мен әйелімді қалам қайратымен-ақ асыраймын дедім. Неге дейсіз ғой?.. Екінің біріне көрсетілген сенім мұнда да бай баласына бұйырмады. Баспа, газет, журнал басшылығы немесе одақтағы хатшылықтың қайсы бірі де менің мандайыма жазылмағанын анық сездім. Шығармашылық тірліктің басқасынан бұрын «Құрманғазының» екінші кітабын тез бітіру қажет болды. Оның себебі жоғарыда айтылған кейбір ақуалдардан аңғарылған да шығар.
Дегенмен, соны біршама толықтыра кетудің орайы енді келген секілді.
Баяғыда бағзы бір ағаларды өз ырқымнан тыс жөнсіз сынауға мәжбүр болдым демедім бе?! Ренжіттім демедім бе? Ренжудің шамадан тыс асқынған салдары Әбекең екеумізді жоғарыдағыдай бейшара арақатынасқа душар еткенін де айттым ғой. Өрттің былайша өршуіне тұтқиылдан киліккен Есмағамбет Есмайлов және себепкер болды. От Ғылым академиясындағы әдебиет институтына өзі жұмысқа алғызған Балтабай Адамбаевтың арсыздығын шебер пайдаланды.
Осы арада ең әуелі «Ашык хат» авторы Балтабайды таныстыра кетпейінше сөз жүйесін таппайды. «Ашық хаттан» екі жыл бұрын Балтабай Жазушылар Одағындағы жастар секциясын басқарып отырған маған келіп жылады:
– Хамит-ау, – деді ол, – жас жағынан қатар құрбымыз ғой. Әрі соғыс жағдайын өзің де бастан кештің, мен сорлы фашист тұтқынында болдым. Бір барон дәрежесіндегі офицердің есігінде жүрдім, отымен кіріп, күлімен шықтым, күнім үшін сөйттім. Міне соным үшін жұрт мені кұбыжық көреді. Өлеңімді баспайды, жұмысқа да алмайды. Бала-шағама нан керек емес пе?..
Мен аяп кеттім: нацизмнің отын жағып, күлін шығару оның идеологы болу емес қой, ондайлар қазір ақталып жатыр ғой деп ойладым да, бұған қолымнан келген бар көмегімді көрсетейін дедім. «Алты түлік, біреуі автомобиль» немесе «Бір тамшы пайда болдым Сары судан» деген секілді нашар өлеңдерін үйіме алып кетіп редакцияладым. Жүзге тарта әлсіз өлендерінен кәдімгідей жібі түзу 36 дүние жасап шығардым. Одақ бастығы Ғабиденге бардым. Оған Балтабай тарихын да, оған сіңірген өз еңбегімді де айтпадым. «Жап-жақсы ақын» дегеннен басқа мінездеме бермей, жалынып-жалпая жүріп, жоспарлауға келісім алдым. «Көлемі тым аз емес пе?..» деген Ғабекеңді «Ақындарда мұндай жинақтар көп болады» деп алдап соқтым.
Кітапша шыкқан соң-ақ Есмағамбет оған әлгі институттың есігін ашты. Әбекеңнің қарымтасын кайтару үшін онын көңілдесі Есмағамбет «Ашық хат» жазуды Балтабайға тапсырса, әлгі Балтабайым енді Хамиттың талқанын шығаруды өзіне мәртебе көрген.
Әрине, «Ашық хатты» бұл күшпен жариялауға, яғни, әлгілердің көмегімен ғана ашықтан ашық кек алуға газет редакторы Әбекең бармас еді. Оның соған бара қоюына мынандай да бір себеп болды.
Жаңағы онкүндіктің СССР Жазушылар Одағындағы әдеби жиналысында Сәбит ағай сөз сөйлеп, «қазақ эпикасы (поэзиясы) отызыншы жылдардан кейін затишиеге (өз сөзі) ұшырады» деді. Онысы – «мен поззиядан прозаға көшкен соң поэма жанры осындай күйге ұшырады» дегені. Мен ағайдың бұлайша оз персонасын бүкіл жанр үстіне қоюын ерсі көрдім… Бір жағы өзімнің де самолюбиеме тиіп жатты.
Үзіліс кезінде Соболев, Скосарев, Исаковский, Антокольскийлермен әңгімелесіп тұрған Сәбекеңе бардым да:
– Ну и наш агатай сегодня загну-у-ул! – дедім. Сөйттім де, былайша лепірдім: «Жил был один бай. У него был малай Алтай. Алтай похитил байскую дочь. А девать-то ее было некуда – взяла да собака ее съела. Вот что такое ваш «Сұлу шаш» на народном сюжете. Вы хотите, чтобы эта штука служила вечным этолоном для эпиков?.. Не выйдет!» (грубо, конечно, и неуместно!..)
Бұны өз ішіне «хулиганство» деп түйген, онсыз да маған тісін басып жүрген (себебі кейінгі тарауда айтылады) Сәбең өлсе ұмыта ма?!. Декададан келген бойда Әбділданың кабинетіне кіреді. Редактордың орынбасары Нығымет Ғабдуллин ұшеуі есікті іштен бекітеді. Сондағы әңгімені Нығымет маған сөзбе-сөз былай жеткізеді:
Сәбең:
– Мына Хамит тәңірін танымай кетті. Тура әкесін таныту керек! Поэмаларын ұру керек.
Әбекең:
– Тәңірін танымай кеткенін жана біліп жүрсіз бе?.. Өзіміз де әкесін танытсақ па деп отыр ек. Ендеше орайы келген екен… Авторын тауып тапсырма береміз.
…«Ашық хат» осыдан кейін жазылды. Машинистка Роза Мұстафинанын айтуынша сол хат осы адамдардың оңаша талқылауына үш қайтара түсіп, үш қайтара «күшейтілген», демек, үш рет басылған.
«Ашық хат» шыққан күні түс ауа маған Әуезов телефон соқты. Мұхаңның айтқаны:
– Мен институттағылар жиналған жерде үлкен реніш айттым. Мәдениетті жұрттарда ашық хатты творчестволық потенциалы деңгейлес адамдар бір-біріне жаза алады, жәнеде мынау хатта ізгі ниеттен нышан да жоқ, бұзақылық көзге ұрып тұр, бұл көргенсіздің ісі дедім. Есетті (Есмағамбет) кімнің жетегінде желбірегенің көрініп тұр деп барынша қатты сөктім.
Мұхаңның түтігіп қатты ренжігенін кешке қарай Сқақ Дүйсембаев та, Сағынғали да телефон арқылы айтты. Әдебиет-мәдениет қауымы бұл оқиғаны әр саққа жүгіртіп, гу-гу өсек өрбітті, «сойып салғандар» рахат кешті. Ал, мен болсам, шамадан тыс ашыну арқасында дастанымның осал жерін күшейтіп, бірінші кітапқа «Сот алдында» деген жаңа тарау енгіздім, күні-түні бас алмай отырып, аз айлар ішінде екінші кітапты жазып шықтым. Мұхаңа екіншісі ерекше ұнады. Ал, Ғабит кабинетте бұл шығарманың екі бөлегін қосып өзіме оқытты. Он бес минут үзіліспен бес сағатта оқып үлгердім. Ол маған:
– Еркекті бетінен сүймеуші едім… Болмады… Бері кел!.. деді. Осы қуанышын ол ширек ғасыр өткеннен кейін, қайтыс болар алдындағы Жазушылар Одағында сөйлеген ең соңғы өсиет сөзінде де айтып кетті.
Өлеңмен жазылған бұл романның орысшасы әуелі «Совписте», «Литиздатта» басылып шықты ғой. «Бадырақ көзді қуалап жүріп батыр қылған» деген осы да. Асылы, қандай ниетпен жазылғанда да, қаншалық ауыр соққанда да, күші бар адамға сын – заряд!..
Осал болмадым деп те айта алмаймын. Соның артын ала шақырылған жазушылардың республикалық съезінде кекшіл ағайды назардан тыс қалдырмадым. Бұл жолы оның идеялық жағы шынында да осал шығармаларын тауып сынадым. Бірақ, тым ащы тиістім. Менің сөзім дереу Орталық Комитетке алынған, ротациямен көбейтіліп бюро мүшелеріне берілген. Басқарма сайлауының жасырын дауыс нәтижесін күтіп отырғанда Жанділдин келіп Тәжібаевтың орнынан алынғанын хабарлады. «Қазақ әдебиетінің» редакторы болып Қабдолов тағайындалды.
Әрине, менің шығармамды жөнімен өзі сынаса, қорламаса өйтпес едім. Бұрын ондайым жоқ еді, сірә менің де бейпіл жағдайға бейімделгенім болды-ау деймін. Төзім түгесілгесін сөйттім-ау деймін. Рас, бәлкім тіпті адамның осалдығы да осында шығар…