Соңғы қырық жыл бойында мен Қанай Боранбаевты «білуші едім», «әбден білуші едім» деген адамдардың талайымен кездестім. Сталиндік репрессияның құрбаны болғандарды ақтау кезеңінен көп бұрын, біреумен біреу айналасына қаранып алып сыбырласатын уақытта алғашқы мағлұматты маған жеткізген адамдар атақты халық ақындары Кенен Әзірбаев пен Саяділ Керімбеков болды. Әңгіме Саяділдің Кененге қарата:
– Кенеке, Сіз мына Хамиттың қайын атасы кім екенін білесіз бе? – деген сауысқаннан сақ бір сұрағынан шықты. Сөйтсе, менің қайын атам деп жүрген Пыштанов Иманбайым Гүләнуарымның өгей әкесі екен. Әнуаштың (Гүләнуарды мен солай атаймын) анасы Нұрғиса Саяділге әріден қосылатын ағайын болғандықтан бұл тарихты жақсы білетіндігін айта келіп:
Біздің алғашқы күйеу баламыз Қанай Боранбаев еді ғой, – дегені. Қанай есімі құлағына тиюі-ақ мұң екен. «Алда, айналайын-ай!» деп, Кенен ақсақал мені бас салып құшақтасын, бетімнен сүйсін. Үй қожасы Тайыр Жароков дастарқан жайылып жатқан зал жағынан біз отырған кабинетке оралғанға дейін екеуі бірінің сөзін бірі үстей отырып, Қанайдың – Жетісу саңлақтарының бірі болғанын маған үғындырып та үлгерді. Қанайдың соңғы әйелі – Нұрғисаның жиен сіңлісі – Ажар туралы да айтты.
Өз үйіме келген соң мен де қарап отыра алмай, әлгілерден естігенімді айттым. Әкесінің түр-тұлғасын, бет әлпетін жезде сипатында еміс-еміс білетін, сол «жездесінің» өз әкесі екенін енді ғана менен естіген Әнуаш бұл әңгімені ұйып отырып тыңдады да, апай марқұм өңі-түсі бұзылып, бір орында тағат тауып отыра алмай, абыржып қалды. Бәлкім, ол кісіні «халық жауының» қызына күйеуінің бұдан былайғы көзқарасы қандай болар?» деген ой мазалаған шығар. Ертеректе, Әнуаштың бір жасқа толар-толмас кезінде ажырасқан ерінің есімін мына қызға несіне айтты деп те қысылуы мүмкін.
Қазақ драма театрының актрисасы Зағи Құрманбаевадан Қанайдың інілері Рысқұлбек пен Сәкебайдың балашағалары қырғыз жеріндегі бір елді мекенде тұратынын біліп алдық. Сөйтіп, жүргенде СОКП-ның XX, XXI съездері де өтті. Жазықсыз «халық жауы» атанғандардың көзі тірілері абақтыдан босатылып, өлгендерінің азаматтық құқы да ақтала бастады. Қанайдың жоғарыда аттары аталған екі інісі де ақталғандар қатарында үйлеріне аман-есен оралыпты дегенді естідік. Оны да біз сол Зағи апайдан білдік те өзіне жол бастаттық.
Ақтұз делінетін рудник Рыбачьеге жуық жердегі тау арасына орналасқан екен. Сондағы шағын елді мекенде-тұратын әлгі бауырларымызбен жыласып-сықтасып көріскеннен кейін, соларға қарасты үш үйде кезек-кезек қонақ боп, әңгімені бірнеше күн бойы таңнан таңға ұластырдық. Қанай мен Ораз Жандосовқа байланысты екеуі де саяси айыпталып, абақтыда көресінің, адам айтқысыз ауыр түрлерін бастан кешірген жасамыс адамдар екен. Зор денелі Сәкебай барынша ақ көңіл кісі, бірақ, сөзге шорқақ. Елдің әлеуметтік өміріне тікелей араласпаған, таза қол еңбегінің адамы болғандықтан да айтары аз. Ал, басында Қанай көмегімен біршама білім алып, кейін Ораз Жандосовтың тағайындауымен ауатком төрағасы да болған Рысқұлбек шешіле сөйлегенде, тірі шежіре осы дерсіз: «Әрбір оқиғаның жылын, ай, жұлдызына дейін зердесінен өндіріп отыратын осы адамның қағылездігін өз басым архивтегі жазба деректерден көп жағдайда кем көрмеймін. Сол себепті де Рысқұлбек мағлұматтарына мен осы жазбада жиі-жиі табан тіреп отырамын (Әттең, Қанай хақында қалам тартарымды білсем ғой… Бұл күндері бір қалың дәптер алдымда жатқан да болар еді).
Әнуаш екеуміздің ұзақ үгітімізден кейін елден беті қайтып қалғандар ата мекені Қарақыстаққа көшуге келісімін берді. Қанай Боранбаевтың азаматтығын ақтап алу үшін арыз берілуі керек. «Арғы бергінің күллісіне куә болған адам – Сіз, жол – сіздікі» дегенді айтып, біз екі жақтап жармасып алғаннан кейін Рсекең қорқа-қорқа отырып оған да көнді. Тірі Боранбаевтардың елге оралуы да, Қанай Боранбаевтың Өзбек ССР Жоғарғы сотының 1963 жылғы үшінші қыркүйектегі қаулысы бойынша ақталуы да осылайша іске асырылды. Ал, Магадан облсотының сол жылғы отызыншы қыркүйекте ақтаған қаулысын, ол тараптағы басқа да құжаттарды, Өзбек ССР Хауіпсіздік комитетіндегі деректерді кейініректе өз талабымыз бойынша қолға түсірдік. Оларды менің үлкен ұлым Мұрат жинастырды. Алматы архивімен де соның арқасында таныса алдым.
Мен сол алпысыншы жылдардың орта шенінде «Социалистік Қазақстан» газеті жариялаған көркем очерктер бәйгесіне қатысып жүлде алған «Он жыл оттары» атты деректі еңбегімде Ораз Жандосов, Жұбаныш Бәрібаев, Қанай Боранбаев үшеуінің Шамалған жағына барған бір сапарын суреттеген едім. Ол очерк «Өмір өрнегі» атты кейінгі бір кітабыма да енгізілді. Қанай Боранбаев есімі де ел құлағына ілеге берсін, бәлкім осының өзі де зерттеушілердің біріне болмаса, біріне қозғау салар деген ниеттен туған ой еді ғой ол. Зейін Шашкиннің Тоқаш Бокин туралы романында Қанайдың Тоқашты кепілдікке алған мерзімін ұзартқалы барғаны, абақты бастығынан ол жолы рұқсат ала алмағаны, жендеттердің тұтқынды келесі күні Басарық жақта кескілеп өлтіргені жазылған. Маған дейінгі Қанай Боранбаев аты аталған құжат сол ғана болатұғын.
Уақыт оза берді. Қанай деп арнайы қалам ұстаған адам ұшыраспады. Қанайды білетіндер қатары сирей-сирей таусылды деуге болады. Бокин, Бәрібаев, Жандосов, Розыбақиев, Масанчи, Емелев, Виноградов секілді тұлғалар санатында тұруға тиісті осы адамның елеусіз қалған есіл ер болуы, әсіресе тарихшылардың Қанай орны үңірейіп көрініп тұрған жерде де оны ауызға алмауы мені қайран қалдырады. Жиырмасыншы жылдардан бергі заңсыздық қазбаланып жатқан шақта сол заңсыздықпен алғашқылар қатарында ашық күрескені үшін өзі құралпының көбінен бұрынырақ күйіп кеткен бұл кісіге бұлайша қараудың түбірін түсінбей-ақ қойдым. Алматы, Бішкек, Мәскеу, Ташкент, Қазан, Орынбор, Дондағы Ростов, Тбилиси, Варшава қалаларындағы архивтерді қарастырып-сұрастыруға өз мүмкіндігім, мамандығым да болмай, зығырданым қайнаған күйке қартайдым. Ал, жұрт Қанайдың аз ғана өмірін аталмыш қалалардың қайсібірімен де сабақтастырып айта береді.
Осыдан бірнеше ай бұрын Есберген Естаев деген жігіт біздің Қанекеңнің бір топ жолдастарымен (Бәрібаев, Розыбақиев, Масанчи, Әбдірахманов, т. б.) түскен суретін сұрап алып, «Жетісу» газетінің қосымша парағына «Жетісудың бірінші прокуроры» деген атпен мақала жариялады.
Қанай Боранбаев Шығыс Қастек болысына қарасты № 2 ауылда 1896 жылдың күзінде өмірге келсе керек. Рысқұлбектің: «Қанай сегіз жасқа толған шағында Верный қаласындағы орыс-қазақ мектебіне берілген екен», деуі жылдың сол маусымына мезгейді. Әкесі Боранбайдың негізгі кәсібі орман күзету болған. Аң аулап, сейіл құрған есаул, атамандарды Суықтөбе тауындағы үйір-үйірімен жүретін арқар үстінен түсіру, орыстардың олжасын бұтарлап, бұзып шаналарына тиеп беру, пеші қыз-қыз қайнаған бөрене тамда аңшылар бабын табу – бұның бәрі Боранбайдың қосалқы жұмысы екен деседі.
Мұхтар Әуезов әлде қалай бір сұрай қалғанымда «Қанайды көргем, сұлу келген, ақсұр жігіт еді» деген-ді. Ондай адам, әрине, сәби кезінде әбден сүйкімді болмақ. Бәлкім, содан да шығар, ұлықтар бой үйрете келе бала Қанайды орталарына алып өз азықтарынан дәм беріп, тілін қызықтайды екен. Орыс қонақтар үй қожасымен сөйлескенде Қанай біресе солардың, біресе тілмаштың аузын бағып, орыс сөзін, оның қазақша мағынасын жинақтайтын секілді. Сөз теру мақсатымен тілмаштарға да маза бермейтін болса керек. Болашақ полиглот (көп тілді білгіш) солай басталса керек. Ажар інісі Қали Төленбаевтың айтуынша, Қанай ана тілі мен орысшаның үстіне француз, поляк тілдерінде мейлінше еркін һәм шешен сөйлейтін болған. Қали марқұм әңгіме бұл бағытқа бұрылғанда басын шайқап, тамсана күрсінуші еді.
– Қанайды оқуға бер. Біз орналастырайық. Бұл балаңнан озық оқитын шәкірт шығады.
Рсекең осыны айтқан орыс адамының атына дейін жазғызып еді, түртіп алған қағазымды таппай қалдым. Губернатордың қызына келген жалғыз орыннан қыздың өзі де, өзге де бас тартады, барып түсуге Варшавадағы жоғары оқу орнын қашықсынады. Оқу бөліміндегі шенеулік Қанайдың құжаттарын туралап, өзін оқуға көндіріп, алыс сапарға аттандырады.
Қанайдың екі інісі мен қарындасы, Мәміш апайдың айтуынша, ол сол бетімен бірнеше жыл бойы ізім-қайым жоғалып кеткен. Шыны солай ма, сирек келген хат-хабарды ұсақ балалар білмеді ме, – ол арасын ашып айту қиын.
Осы жерде із кескен адамды адастырғандай аздаған бір шиыр бар. Алматыдан аттанған Қанайдың алғашқы ат басын тіреген жерін әркім әрқилы айтады. Есбергеннің әуелі Тифлистегі әскери училищеге апарып, онда құжатын өткізе алмауы қисынсыз. Ал, Қазан университетінің заң факультетінде екі курсты жақсы бітіргеннен кейін Варшавадағы патша университетіне апарып, сол факультеттің үшінші курсына түсіруі дұрыс. Рысқұлбек Варшава университетіне Дондағы Ростов арқылы апарады. Меніңше, бұл арада Рсекең де қателеседі. Өйткені, Өзбек Хауіпсіздік комитетінің бізге жіберген мағлұматында (оны кейін қайталаймыз) «Варшава университетінің заң факультетінде оқыды, одан соң оқуын Дондағы Ростов қаласында жалғастырды», деп жазды. Ал, Қанайдың ертеректегі анкеталарында Верный гимназиясы мен Варшава университетінің үшінші курсы ғана көрсетіледі.
Варшава университетін ақырына дейін оқып бітіре алмағанын көрдік. Марксшіл көзқарасы үшін қуылған деседі. Дұрысы былай:
– Қызылдар абақтыны бұзғанда мен саяси айыптылар арасында отырған тұтқын едім, – дегенді Қанай аузынан Рысқұлбек өз құлағымен естіген. Тегінде, Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы Қанай қанын қанша қыздырса, қарсыласын да сонша ызаландырған…
Варшава абақтысынан босанып, ол Мәскеуге келеді ғой: Феликс Эдмундович түске дейін қабылдады, Ташкентке жолдаманы күннің екінші жартысында көмекшісінің қолынан алдым» дегенін де Рсекең тайға таңба басқандай етіп айтады. Ол Ташкентке келісімен айрықша комитет жұмысына белсене араласады. Іскер, білімді әрі байсалды танылған Қанай көп ұзамай арнаулы тапсырмамен Жетісуға жіберіледі.
Енді қолдағы құжаттарға сүйеніп, әуелі Қанайдың негізгі қызмет жолын шолып шығалық. Өзбек Хауіпсіздік комитетінің 7 қыркүйекте (1990 ж.) бізге жіберген мағлұматын қазақ тіліне аударсақ, онда былай делінген: «Тергеу ісінің архивіндегі материалдарда үздік-үздік берілген өмірбаянынан көретініміз: Боранбаев Қанай шаруа баласы, абақтыға алынған кезде бойдақ, үй-іші дерлік ешкімі де жоқ (екінші үкімнен кейінгі кез ғой – Е. X.). Төңкеріске дейін (қашан түскені белгісіз). Варшава университетінің заң факультетінде оқыған, сол оқуын Дондағы Ростовта жалғастырған. 1918 жылдан 1919 жылға дейін Ташкентте Түркістан Халкомсовы жанындағы Жетісу облкомиссарының көмекшісі, 1919-1921 ж. Жетісуда 3-дивизия жанындағы ревтрибунал мүшесі, 1921-1923 ж. Жетісу облыстық төтенше комиссияның тергеу бөлімінің меңгерушісі. 1923-1924 жылдары Жетісу облыстық прокуроры. 1924-1925 жылдары Орынбор қаласында прокурор. 1926 жылы Орал қаласында прокурор. 1926 жылдан 1928 жылға дейін ауыл шаруашылық банкының бастығы. Содан кейін Қырғыз Жоғарғы сотында тергеуші, Өзбекстандағы «Қызыл Чарводор» қой совхозының тех. директоры болған».
Осы құжатта Қанайдың өзбек жерінде 1932 және 1935 жылдары екі мәрте сотталғанын – бірінде ұлтшыл, контрреволюцияшылдығы үшін деген айып тағылғанын айта келіп, Өзбек Жоғарғы сотының 1963 жылғы 3 қыркүйекте Боранбаев Қанайды жаладан толық ақтағаны хабарланды. Бұдан біз қамаудағы Қанайды абақтыдан шығармау үшіп алғашқы үш жылдық үкім мерзімі біте бергенде соған бес жылды қоса салып, «Сиблагқа» жөнелтіп жібергенін көреміз.
Ал, Магадан облыстық хауіпсіздік комитетінің 28 тамызда бізге жолдаған жауап хатында «Қанай Боранбаевты «Дальстрой» жанындағы УНКВД үштігі 1938 жылдың 5 қаңтарында, лагерьдегілерді жұмысқа шықпауға үгіттегені үшін ату жазасына бұйырып, үкім 15 қаңтарда орындалғанын» жазады. Магадан облыстық сотының 1963 жылғы 30 қыркүйекте Қанай Боранбаевты жазықсыз деп тауып, толық ақтаған қаулысы да осы құжатта көрсетілген.
Магадан құжатында жоғарыда келтірілген деректердің бірсыпырасы және 1918 жылдан 1928 жылға дейін БК (б)п мүшесі болғаны айтылады да, содан соң: «және троцкистік қызметі үшін-міс (бір құжат бойынша) партиядан шығарылған» делінген, басқа бір жүйесінде «кедейді заңсыз қамағаны үшін шығарылған» деп жазылған.
Сонымен, патшалық Ресей кезінде бір мәрте, өз қолымен аяғынан тұрғызысқан Кеңес құрылысы тұсында нақақтан нақақ үш қайтара сотталып, оның ақыры Ежов-Берия жендеттерінің атып өлтіруімен аяқталған асыл азаматтың азалы тағдырын көріп-білдік. Бұл сонымен тұрсын. Енді анкетада жазылған 1918-28 жылдар арасындағы партия қатарында болған өміріне тоқталып өтелік. Осынау он жыл ішінде ол партиядан бір емес, екі мәрте шығарылған. Жаңағы біресе троцкийшіл, біресе кедейді заңсыз соттаған деп, қызыл билетті қайта-қайта тартып алуының екеуі де рас: алдыңғысын 1922 жылғы 19 қарашада Жетісу облыстық-қалалық ревком төрағасы Сарымолдаев, хатшысы Лундич қол қойған (Алматы архиві) Қанай куәлігінен көреміз. Бұл куәлік Қанайға командировкамен ТурЦИК-ке бару үшін берілген құжат. Осы құжатта Боранбаевтың Жетісу, Нарын және полковник Бойко бандыларын талқандауға әскери трибунал, облчека мүшесі, тергеуші дәрежесінде қатысқанын, партияның мұсылман бюросына мүше болғанын, Жетісуда жер реформасын жүргізу ісіне басшылық еткенін тізіп жаза келіп, былай дейді: «Өзінің бес жылдық қызметі кезінде, 20-жылы ұлтшыл және Рысқұловтың жолын ұстанушы ретінде оның партиядан шығарылған жағдайынан басқа, партиялық және соттық жазаға тартылмаған. Өзінің осындағы бүкіл жұмысында және съездерге қатысуы барысында саналы да ұстамды қызметкер және коммунист ретінде танылды.
Қазіргі уақытта жолдас Боранбаев партиядан шығарылған болып есептеледі».
Бұдан Тұрар Рысқұлов жағдайы жақсарғанда оның да партбилетін қайтарып алғалы бара жатқанын айтпай-ақ түсінуге болады. Ал, партиядан соңғы 1928 жылғы шығарылуы Голощекин тарапынан өшпенділіктің өрті лапылдап шегіне жеткендігінен еді. «Заңсыз сотталған кедей» – қайткенде де бір жола күйдірудің амалы. Қанайдың қуғынға ұшырауы «Сіз мына саясатыңызбен жергілікті халықты малынан айырып басын– бас, бақалшағын қара тас жасағалы отырсыз!..» деген сөзінен басталған. Рысқұлбек айтады:
– Алматыға дәрежесі кішірейіп қайта оралғаннан кейін бір қүні жолдастарына «Сақалға осыны айтқаннан кейін-ақ итім қырын жүгіре бастады», деді. Ал, 1928 жылғы партия қатарынан шығарылғаннан бір апта кейін ымырт үйірілген шақта Қанай үйіне Ораз жаяу келді де, отырмай кетіп қалды. Сондағы бар айтқаны: – Қырғызға жіберген адам да қайтып оралды. Әбдірахманов (қырғыз обкомының бірінші хатшысы) жоғарғы сот аппаратында орны даяр, келсін депті. Сен солай тезірек көшпесең, сары сақал енді сені біздің қолымызбен қаматады.
Міне, Қанекең осылайша қырғыз асқан. Ағайындар елдерінде жүріп Ташкент университетінің ауыл шаруашылық факультетін сырттан оқып бітіру арқылы бұрынғы мамандығынан қол үзген. 1931 жылы Өзбек ССР Жер комиссариатының шақыруы бойынша орталық аппаратта зоотехник болады. Соңынан ерген іс мұнда да тыншытпайды. Сондықтан Самарқанд облысына қарасты «Қызыл Чарводор» қой совхозында тех. директор болады. Осында «халық жауы» делініп қамауға алынады. «Қайда барса, Қорқыттың көрі» демекші, «Боранбаев ұлтшыл, контрреволюцияшыл» деген баяғы бір қарғыс таңбалы қара тігінді қыр соңынан қалмай ерген де отырған ғой. Қазақстан мен Қырғызстанда қамаудың ретін келтіре алмаған сол қара тігінді өзбек жерінде дегеніне жетіп тынған. Өзі сонда абақтыда жатқанда жалғыз ұлы өледі, екі бірдей күйікке төтеп бере алмаған Ажар да адыра қалған үйде жалғыз жатып Ташкент қаласында дүниеден өтеді. Магадан мағлұматында Қанайды денсаулығының нашарлауына байланысты асхана жұмысына көшіргені айтылады. Ол сол тыныштау жерде жүріп жұмысқа шықпауға бекер үгіттемесе керек. Баяғы сол заңсыздыққа, айуандыққа қарсы арыстан ердің ең ақырғы саналы түрде ажалмен айқасқан жері бұл! Туған халқы үшін, ғаділдік үшін бүкіл үй-ішімен түгелдей опат болды деген осы. Түптеп келгенде, осынау ұлы трагедияның себепкері жалғыз-ақ өрт қоюшы. Ол – Филипп Исаевич Голощекин.
Қанай атқарған қызметтер аталмыш құжаттарда түгел емес. Әуелі соны қамти кетелік. 1922 жылғы 22 мамырда Жетісудың облыстық-қалалық партия комитеттері мен облаткомының қаулысында (Алматы архиві, № 25 протокол) «Тов. Боранбаева откомандировать во внешснош» делінген. Бұл Рысқұлбектің: «Қанай біраз уақыт Құлжада консул болып, сол жақтағы ашыққан қазақ, қырғыз ауылдарын осы екі елдің қанаттас жатқан жерлеріне көшіріп әкеліп орналастырды» деген сөзімен дәл келеді. Есбергеннің «Қанай Қытайдағы қазақтарды қайтаруға барып, оларды Тоқпаққа, Қарақыстаққа, Ұзынағашқа, Қарғалы, Шамалғанға орналастырды» деп отырғаны да осы лауазымға иелік етіп тұрғанда атқарған істері. Есберген мақаласында Әбдірахман Асылбековтың «Студент күнімізде Қанай бізге заң ғылымынан дәріс оқыды» деуі Рсекеңнің «осы өңірдегі юристердің көбі Қанайдың шәкірттері» дегенімен де қабысып жатыр. Ұзын өмірлерінің ақырына дейін колхоз шаруашылығын басқарған Талдықорғандық екі мәрте Социалистік Еңбек Ерлері атанған Нұрмолда Алдабергенов пен Әбдіқадыр Дайыровтың екеуі де маған Қанайды жыр қылып айтқан еді.
– Ондай оқымысты, аса жоғары мәдениетті кісіні біздің еліміз өте сирек көргені себепті де «Қанай төре» атанған ол, – дегенді Әбекең марқұм біздің үйде де, өз аулына барғанымда да қайталап айтып отырушы еді.
Аман ба, Боранбаев Қанай төре!
…Жұрт үшін жер әлемді жүрсің кезіп,
Амалын әрбір ұлттың білдің сезіп.
Мұратқа қазақ аты жете ме деп,
Іздедің бір шыбындай жаннан безіп.
Бұл ісің Жетісуда болды зайыр,
Алдыңнан бір шығады қылған қайыр.
Туғызған құдай жұрттың несібіне,
Жігітсің өзің дана, сөзің шайыр.
Жеттіңіз мәртебе іздеп ілімменен,
Жинадың елдің басын білімменен,
«Мен сондай болдым ғой» деп үлкендік жоқ,
Жігітсің кішіпейіл күлімдеген.
Осы арада бір шындықты ашып айта кетелік: «Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Ораз Жандосов, Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Ғабит Мүсірепов, солар қатарлы басқа да білімдар адамдардың талайының өмірінде кездесетін бір құбылыс Қанай Боранбаев басында да болған. Бұлардың тұсында оқыған қазақ жоққа тән еді. Бұлар – жұртымыздың қала жағдайында үй ұстау тәртібіне мәдениет үлгісін енгізердей, өздерінің дүниетанымымен де үйлесім табардай сауатты жар таңдаған кісілер. Қанайдың гимназиялық білімі бар-балдызына үйленуі сондай мақсаттан туған. Ажар жоғары білімді Қанайға қосылғаннан кейін алған.
Қанайдың айрықша кішіпейіл, Нұрила өлеңіндегідей адам болғанын Кенен Әзірбаев былайша сипаттайды:
– Жұбаныш кабинетінде ұшырасқан Қанай мені келесі күнге үйіне шақырды. Мешітке тақау жердегі көк үйге айтқан сағатында барсам, Ораз бен Жұбаныш сонда екен. Үшеуінің ортасында ақын атаулыдан жалғыз өзім емін-еркін ән шырқатып отыр ем, шаңқ ете қалған Жамбыл дауысын естідік. Отырғандардың біреуінің үйінен біздің осында екенімізді сұрап білсе керек.
А, Ораз, Қанай, Жұбаныш,
Өздеріңді сағындым,
Неше көрсем тоймаған
Жүздеріңді сағындым.
Кенен отыр дегенді
Естідім де қағындым, –
Тегі, әкеңнің аузын ұрайын,
Менсіз мәжіліс құрғандай
Мен сендерге нағылдым?! –
деп, көк бестінің үстінен көтерілген бойы терезеге асыла қалған. «Қап, мына шалдың құрыған жері осы болды-ау, боқтағаны несі?!» деп, ішімнен қып ете қалдым. Сөйткенше болған жоқ, Қанай рахаттана күліп, шалға қарай тұра жүгірсін. Анау екеуі де дереу оған көмекке барған соң, Жамбылды үшеулеп төргі терезеден ішке кіргізіп алды. Сондай азаматтар қайда?..
Тарихшылардан өзгенің кімі айтса да осы адамды еш бөлмей, ауыздарына тұтас дағдыланған. Бұл олардың достығы тарихи мағынаға ие болды деген сөз. Алматы архивінде 1922 жылғы 24 наурызда жазылған (№ 14 протокол) құжат бар. «Заседание облгоркома» делінетін мәжіліске Ефстафьев, Жандосов, Бәрібаев, Сатыбалдинов, Мұратов, Боранбаев, Атабаев, Добрый, т.б. қатысқан. Қаралған мәселелердің біреуі Боранбаев өтініші. Сол өтінішінде Қанай Лепсі уезінде жер реформасын жүргізудің соншалық ауыр болғанын айта келіп, денсаулығының нашарлағанын мәлімдейді, төрт, бес ай таза ауада дем алу қажеттігін талап ететін дәрігер қорытындысын тапсырады. Осы тілек қаулымен қабылданады. Бұл Рысқұлбектің тағы бір әңгімесімен тура табысып жатыр. Ол айтады:
– Өмір бойы тыным алмай титықтаған Қанайға өзінің гимназияда бірге оқыған ежелгі досы Жүсіпбек Жақыпбеков дереу демалысқа шықпасаң кешігесің дегенді айтты. Медициналық тексеру соны растады. Сол жылы Қанай бүкіл бір көктем, жаз айларын Үшқоңыр жайлауында өткізді. Оған Ораз бен Жұбаныш ылғи қатынап тұрды. Олар келсе болды, мен де жирен қасқамен Ұзынағашқа шабамын, ас-шай жабдығы мен арақ-шарапты қоржынның екі басына сықап толтырып аламын да жетіп келемін. Олар бас қосқанда ел жиналады. Осы күнгі қалада өтетін шаруашылық активі дейтін бар ма, жайлауда дәп сондай жиналыстар өтеді. Қысқа дайындық, әйелдер мәселесі, баланы мектепке қамту секілді толып жатқан мәселелерді сөз етеді. Жиын тараған сайын әр ауылдың басшы азаматтары үшеуімен табақтас болады. Несін айтасың, бұлардың ажырамас достығын бүкіл ел мақтан тұтқан еді ғой! Бір жылы үшеуінің әйелі де ұл таба қойып, Қанай баласы – Бөкей, Ораз баласы – Санжар атанып, солардың шілдеханасында біздер шапқылаумен жүргенбіз!
Міне, біздің Қанай Боранбаев тақырыбында оқып-танысқан, естіп-білген тарихи деректеріміз бен соның біркелкі жинақталуына сіңірген азын-аулақ еңбегіміз осындай. Бұл деректерді ел өмірінің шындығына арқау ете отырып повесть, роман жазуға менің денсаулығым көтермейді. Ондай жұмыспен айналысып та көрген жан емеспін. Қайткенде де қазақ халқының Қанай Боранбаевтай асыл азаматы тарихтан өз орнын алуға тиіс. Оның сол орнын жақсартпай да, жұтатпай да өз дәрежесінде көрсету ең алдымен тарихшылардың мойнынан түспей тұрған борыш. Әзірше сол борыш кешірілмес күнә күйінде тұнжырап, тұман астында тұр.
Қанай Боранбаевтың туғанына 95 жыл толуын осылайша жарияласақ, жүз жылдығында еңіреген ер өмірі бәлкім ел назарына да ілігер.
Менің бұл еңбегім жариялана қалса, осыны бейкүнә күйгендерді ақтау жөніндегі облыстық парткомиссияға арыз ретінде табыс етемін. Ендігі тартқыншақтаудың ешбір қисыны жоқ…
1991
