Бакуда табандатқан үш ан жаттым. Бұған дейінгі он екі госпитальдің бәрі-ақ жарақаттың үстіңгі бетін тазалап дәрілеп, жаралылар поезінің бірінен соң біріне салып жөнелте берген секілді. Олардың кейбіреулерін еміс-еміс білгенім болмаса, «пәлен жерге тоқтадым» дейтіндей жадымда қалған ештеңе жоқ. Кейде носилкада шалқамнан жатқанда бетіме қар жауғанын, үстімнен біреулердің аттап өтіп жатқандарын сезгенім бар. Тегінде, сол госпитальдердің бізді жөнелтіп не қабылдап жатқан сәттері болу керек. Мен тоқтаған жерлерімнің санын жастығым астындағы науқас тарих (история болезни) арқылы ғана білдім.
Бір ғажабы, өз әл-күйімнен өзім хабарсыз жатып, «айғайлайды» екем (шынында ол «айғай» емес, жара айғайламақ түгілі жөтелуге, тіпті дыбыстап сусын сұрауға да мүмкіндік бермейді. Күтушілер менің халімді білу үшін құлақтарын аузыма тосады). Әлгі әншейін санадағы жалған айгай. Со жалған айғай кезінде бір сәтке ес жиғандай боламын, қайда жатқанымды байқап қаламын. Сондай сәттердің бірінде кәдімгідей өзіме өзім иелік етіп жан-күйімді байқасам, өлетін адамға ұқсаймын. Соған сенуім-ақ мұң екен, кішкентай қызымның суреті көз алдыма кеп тұра қалды. Әрі-беріден соң әлгі суретке жан бітіп, маған қарай қанатын жайып талпынатын секілді. Міне, дәл осы мезетте менің басымда «Екі жирен» сазы күңіреніп соған ілесе бір-бірлеп екі куплет өлең туды.
«Шіркін-ай, тірі қалсам, осыны домбыраға қосып осы сазбен айтар едім-ау!.. Бірақ, ондай күн менің маңдайыма жазылмаған ғой!..» – деймін іштей. Сөйтсем, ондай күнді тағдыр менің маңдайыма жазған екен: екі операциядан кейін, аяғымнан тұрған соң Баку госпиталіндегі бір сауық кеште мен соны домбырасыз-ақ аңыратып айтып бердім. Сол кезде бір әншідей-ақ дауысым бар еді. Сондағы сандырақ арасынан үзіліп шыққан саналы екі куплет.
Жатырмын жат өлкенің жылғасында,
Ажалдың алпамсасы тұр қасымда.
Бір ұшы тағдырымның тәңірі берген –
Қақыратқан қабырғамды қорғасында.
Айман-ау, хабарымды ал бармасам да,
Талпынтып өз қолыма алмасам да, –
Айман-ау, бір хабарың жеткізсеңші
Қарлығаш қанатына жалғасаң да.
(Бұл өлең аз-кем толығып кейінгі үш томдыққа ғана бірінші рет енгізілді).
Жараның аузы құлан-таза жазылып бітпесе де, қалғанын таңып-байлап дегендей, комиссияға дейінгі ендігі күндерді елде өткізуге болады. Ажалыма ара тұрған ақ халаттыларға жан алғысын жаудырып, қақпадан да шықтым. Өзімді көшеде ары-бері ағылып өтіп жатқандардың анық қатарында сезіне отырып, ақ пароход тұрған айлаққа да келдім. Бұл мың тоғыз жүз қырық бесінші жылғы апрель айының бас шені болатын. Енді мен Бакуден Красноводск қаласына жүзіп өтемін. Одан әрі поезбен Ашхабад, Ташкенттетіп Алматы барамын. Иығымда – солдат дорбасы (вещевой мешок). Оның ішінде госпиталь берген азын-аулақ азық пен қызыма арнап алған ақ қоян терісінен тігілген пальтом бар. «Қызым оны кигенде құдды ақ қоян болады да шығады» деп ойлаймын ішімнен.
Өзімнің Атырауым үстінде бір түн жүздім. Гурьев газетіне майданнан жолдаған өлеңім: «Армысың ауыл-аймағым – Атырау, Нарын, Ақ Жайық!» – деп басталатын. Сол Атырауым таң рауанында Түркменнің Красноводск қаласына да жеткізді. Жер түркмендік болғанымен, бұл өңірдің, әсіресе осы қаланың тұрғындары адайлар екенін білетінмін.
Соғыста жүргенде «Шіркін-ай, шоққа қойған шайдың исін бұрқыратып қазақ үйінде отыратын күн туар ма екен?! Ондай күн туа қалса, мен соны ел шетіне іліккен бойда қызықтар едім!..» – деп, аңсағаным бар-ды. Пароходтан түскен бойда-ақ поезға дейін соның орайы келер ме екен деп жан-жағыма қарана шықтым.
Ел аяғы көтеріле коймаған таң мезгілі. Өңкей бір қорасының төріне мая-май шөп үйген, биік-биік баздары бар аласа үйлердің арасымен жүріп келемін. Осынау қала шетіндегі малды ауылдың бір тұсына келгенде түйе сауып тұрған жас әйелді көріп, соған бұрылдым. Биіктігі белуардан ғана келетін аласа дуалдың сыртында тұрып:
–Қарағым, түйеңді сауып болған соңбері келші – дедім. Түйесін сауып болған соң келді. Тегінде, таң рауанында жеке дара көрген сұлуым осы-ақ шығар. Ажар-көркі мұнша әппақ пенденің тал бойында титтей бір мін болса-шы!.. Жаңа түскен жас келін екенін жаулығы жария қылды.
Сәлемімді сәл төмен қарап, алжапқышына қолын сүртіп тұрған күйінде сонша бір уыздай ұяң дыбыспен құптады. Сұрағыма қарай, Ашхабад поезының кеште жүретінін айтты. Поезға дейін аялдау жағын айтар алдында қысқаша өз жайымды баян еткем.
– Аялдауға неге болмасын, атама барып айтайын.
– Ендеше атаңа барып айта ғой.
Атасы алпысты қармап қалған адам екен. Кебісшең, иығына шидемін іле шыққан батыр денелі Өтекеңмен үйдегі төсек-орын жиналғанша біршама білісіп үлгерлік. Үйге кіріп, керзі етікті шешіп, төрдегі төсенішке жайғасқан соң-ақ домбыра түсті көзіме.
– Өтеке, бұны өзіңіз тартасыз ба?
– Аздап балам ұстайды. Мен домбыраны тындауға шебермін. Өзің қалайсың?
– Мен бұны ұстап жүрген адам болатынмын.
–Жыр жағына қалайсың?
–Қашаған, Мұрын, Сәттіғұлдай болмасам да, ақындығым бар. Сәтекең мені жақсы біледі. Екеуміз Алматыдағы Жамбыл тойына бірге барғанбыз.
– Тоқта, тоқта… Осы сен Үйшік кәзитінде өлеңдері шығып тұрған Хамит емессің бе?
– Иә, мен соның дәл өзімін.
– Ой, пу-у-уй, айналайын-ай!..
– Мәс-саға-ан, бұл сол бала болды ма?.. – деп, бәйбішесі де бәйек болды да қалды. Бұдан кейінгі ақ құманын шоққа қойып Майша (әлгі келіншек) құлпырта құйған шай үстінде күй де, ән де біршама бой көрсетті. Сөйткенше военкоматта істейтін баласы, Майшаның күйеуі, менен төрт-бес жас кіші Нұр да түнгі кезекшіліктен келді.
Өтекең баласымен бір сәтке сыртқа шығып кетті де, ізінше қайта оралып:
– Әй, Хамит, – деді, – сен бүгінгі поезді қой. Нұр сені ертеңгі поезға салып жібереді. Мына жеңгең түйе сүтін ауырсынып, ешкі сүтін ермектеп, еріккеннің ісін қылушы еді. Мен сол ешкіні сойғызып жатырмын.
…Сөздің қысқасы, түс ауа бере көрші-көлең жинала бастады. Кешке қарай қораның ішінде сақылдап қайнаған самауырлар самсады. Аға-жеңгенің, Нұрдың да, Майшаның да құрбылары көбейді. Ту бие сойған той да мұндай болмас. Мен күй де тарттым, Махамбет,Мұраттан, өзімнен де жатқа білетін жырларды, біздің жақтыңтілімен айтқанда, неше түрлі мәтөк (кербез) әндерді еркімше сілтедім. Ауыл жастары да менен қалысқан жоқ, думанды келесі таңға жуықтатты.
…Мен бұл үймен тумай туысып кеттім. Барыс-келіс әлі де үзілген жоқ. Сонау бір жылғы казақәдебиетініңТүркмениядағы онкүндігі кезінде Нұр қалалықпартия комитетініңекінші секретары болатын. Оған бұл жолы үш қой сойғызып, сегіз бөлмелі үйіне Сәбит пен Берді аға бастаған отыз адамды қабылдатқам.
Бұл күндерде қарттары дүние салған, Нұр інім мен Майша келінім балаларымен Маңғыстаудың Жаңа Өзенінде тұрады.
…Қан майданнан қайта оралғанда мен ел шетіне осылай іліккем.
