Хамит Ерғали

В Атырауском областном историко-краеведческом музее прошли мероприятия, посвященные 95-летию казахского поэта, народного писателя Казахстана, участника Великой Отечественной войны Хамита Ергалиева.

В зале музея слышен взволнованный голос юного чтеца, декламирующего бессмертные творения акына, который создал различные произведения о жизни казахов до Октябрьской революции, послевоенных трудовых буднях народа, строителях новой железной дороги. В исполнении ученика средней школы Береке Махамбетского района Айдоса Айдабола прозвучали строки стихотворения «Бауырсак», и его проникновенное чтение никого не оставило равнодушным – настолько оно было эмоциональным, волнующим, экспрессивным. Учащиеся из Махамбетского района участвовали на сей раз в конкурсе чтецов и показали себя как настоящие мастера художественного чтения. Об этом сказал председатель жюри конкурса, заслуженный деятель культуры Казахстана Нариман Улькенбаев. Он был лично знаком с Хамитом Ергалиевым и доходчиво рассказал детской аудитории немало интересного о нашем выдающемся земляке.

Все, кто пришел в этот день на мероприятие, получил хорошие впечатления: учащиеся сельской школы проявили себя как талантливые чтецы, танцоры, певцы. Зрители и слушатели восхитились тем, насколько способными, одаренными оказались сельские школьники.
Работники музея организовали цикл таких юбилейных мероприятий, например, открыли также выставку, посвященную жизни и творчеству нашего именитого земляка Хамита Ергалиева, автора необыкновенных произведений в стихах и прозе, очерков и эссе. Все экспозиции были с интересом осмотрены гостями из Махамбетского района.

– Для нас сегодня огромное событие, – сказала нам в интервью директор школы Береке Ляззат Сапаркызы. – Хамит Ергалиев – это целое явление. И я рада, что наши дети прочувствовали силу творения великого казахского поэта. Мы уже не первый год сотрудничаем с областным историко-краеведческим музеем, совместно проводим немало интересных мероприятий, думаю, что все это пойдет на пользу детям, чтобы они выросли патриотами, настоящими гражданами своей страны.
Заведующая отделом областного историко-краеведческого музея Светлана Нурпеисова вручила всем участникам этой встречи благодарственные письма, подписанные директором музея. Затем все вместе фотографировались на память об этом удивительном дне, который запомнится тем, что каждый прочувствовал силу поэтического слова Хамита Ергалиева, больше узнал о его богатом творчестве, пронизанном любовью к своей родной земле, своему народу.

Мероприятие завершилось экскурсией по музею, которая получилась познавательной, интересной для детей, музейные работники ответили на все вопросы учеников, которые узнали много нового из истории родного государства. Можно только порадоваться тому, что юные души тянутся к высокому и уже понимают, что такое настоящие жизненные ценности.

Регина ВАЛИШЕВА

Прикаспийская коммуна, 18 октября 2011

Ақын — өз заманының түлегі, сол заманның жыршысы. Поэзияға қашанда пафос керек. Пафоссыз өлең – шығарма емес. Адамды алға жетелеген арман да желпінуді қажет етеді. Ақын атаулының бәрі жылай беруге тиіс емес. Жақсыға лепіріп қуанбаса, жаманға мұңайып күйінбесе, ол қандай ақын? Кеңес өкіметі шындығын орнықтыруға қызмет еткен де – біздің сол «лепірме» поэзиямыз. Бүгінгі тәуелсіздік алған еліміздің елдік, жауынгерлік дәстүрін жырлаумен ояна бастаған халықтың рухын көтеру үшін де ондай поэзия керек. Сондықтан қазақ кеңес ақындары-ның жақсы өлеңдері — әрқашан бағалы мұра, біздің өткен тарихымыздың жанды куәсі. Олардан заман мен уақыттың сырын, сол дәуір адамының тіршілік-тынысын тануға әбден болады. Қандай ақын болса да, уақыттың көрмесіне бөгеліп, байлана бермейді. Кеңес өкіметін өзі орнатысқан, коммунистік партияның адал ұлы саналған Сәкеннің өзі де саясаттың қиғаш жерлеріне мойын ұсынбай, мезгіл-мезгіл тулап тұрғаны белгілі. Оның «Азия», «Отарбаның жұмбақ вагонында», «Совет баласы», және «Қызыл атты» жазуы саясатқа наразы көңіл күйінен туған. Кешегі Жұбан да «Хатшыға хат» жазып, партияның кадр мәселесіндегі бұрмалаушылықтарын сынаған. Мұндай мінез шын ақындардың әрқайсысынан да табылады.

Осындай уақыттың тежеуіне бой бермей, шын ақындық болмысын тұтастай сақтап, поэзиясын заман шындығын қопара көтеруге жұмсап келе жатқан ақынның бірі – Хамаң, бүгін сексеннің сеңгіріне көтеріліп отырған кәрі абыз Хамит Ерғалиев. Хамит жырында да өз заманының қайшылықты шындығы көрінбей қалмайды. Ол да көсемді, партияны жырлаған, бірақ ол сырттай ғана оның көсемі мен партия — халық даналығы, олардың бойынан ақын соны көріп, елге үлгі, өнеге болар, елді әділдік, адалдық жолына бастар басшыны аңсап жырлады. Хамит шығармашылығын бүгін тұтастай алып қарасақ, оның негізгі жырлағаны – адам, оның еңбегі мен өмірі, қуанышы мен қайғысы, тазалық, адалдық, елдің елдігі, ердің ерлігі екенін көрсету. Осылардың бәрін ақын біздің ұзақ тарихымызға үңіле отырып, сұрыптай біліпті, тани алыпты. Сол ұлы мақсатын орындау үшін бар таланты мен қайратын жырына төгіпті, өзі айтқандай, «түнде шамы сөнбей» еңбектеніпті. Бүгін сексенге келген ақынның осы халықтық еңбегін баса айтқан орынды.

Кейін білдік, Хамаң соғыстан көп бұрын өлеңдер жазып, аудан, облыс көлемінде белгілі болған екен. 1936 жылы Сәкеннің тойына да қатысыпты. Содан соғысқа кеткен. Қайтіп келіп, баспасөзде қызмет істеген. Осылардың бәрі маған бүгін іштей бір дүмпүге дайындық жылдары болған сияқты көрінеді. Соның жарылған тұсы – «Әке сыры» (1947) еді. Хамаңды біз осыдан бастап білдік, шын таныдық, Ұлы Отан соғысы жауынгерінің жүріп өткен азапты жолын әкенің сырына айналдырып, азаматтық борыш пен адам сезімінің арпалысын жырлаған өзгеше бір туынды еді бұл. Соғысты тек ерлік, ұран деп жүрген тұсымызда, ерліктің өзі жалаң келмей, адамның қасіреті мен мұңды сезімі, көңіл күйі арқылы келетінін біз осы поэмадан алғаш көргенбіз. Адам рухының күштілігін танығанбыз. Осыны жалғастырып, Хамит шын ақын екендігін дәлелдейін дегендей, бірнеше поэманы төгіп-төгіп жіберді; «Үлкен жолдың үстінде», «Біздің ауылдың қызы», «Сенің өзенің», «Жас ана», тағы басқа. Осылардың бәрі де ақын жолын тану үшін ғана емес, сол дәуірдегі қазақ поэмасының табыстарын көрсету үшін де керек. Әрқайсысының өзіндік орны бар. Бірінен соғыстан соңғы халық шаруашылығын қалпына келтіріп, республиканы өркендетудің үлкен жолына аттаныстың рухын сезсек, екіншісінен туған елінің табиғатын жаңартуға еңбек етіп жүрген жастарды көрдік. Ал, үшіншісі – кешегі солдаттың жары туралы жыр. Соғыс бөгет болып, сүйгеніне ақ жүрегінің сырын айта алмай кеткен ақынның жан жары, жас Ана туралы толғанысы. Мұның бәрі – ақын боп, Азамат болып жан-жағына қараған тұста Хамаңның көргені, жанын жеп, көкірегіне түйген сырлары. Хамиттың атағын шығарған да осылар.

Әр ақынның өзіндік тақырыбы болады. Ол өнер адамының ой-ұғымына ұзақ сіңісіп, біте қайнайды. Біртіндеп бүкіл өмірінің рухани азығына айналады. Уақыт өткен сайын ол бейне ақын санасында толысып, жетіледі. Енді ақын оны жырламай, ол жөнінде айтпай тұра алмайтын күйге жетеді. М.Әуезов үшін Абай сондай тақырып еді. Хамит үшін Құрманғазы да осындай тақырып болды. «Құрманғазы» поэмасы — ұзақ дайындықпен жазылған кесек туынды. Өмір шындығын кең қамтып, қоғам, ел тіршілігін, халықтың арман-мұңын шынайы суреттеген бұл туындыны өлеңмен жазылған роман десе де болады. Романға тән тартыс, характерлер қақтығысы, оның поэтикалық суреті бас қаһарманды ғана ашып қоймай, сол дәуірдегі бүкіл халық өмірінің, күйші ортасының жан-жақты шындығын бейнелейді. Ұзақ азапты жол кешкен қазақтың өксігі «Көбік шашып» жатқан Құрманғазы өнерінің биік нысанасына айналады. Содан барып Құрманғазы өнері «көшкен елдің мұңдасы, қиялдасы» боп көрінеді, Хамаң да өз жүрегін ұлы күйшінің «жүрегімен жалғастырып», біріге жырлайды.

Хамиттың ақындығы осы тұста айрықша шабытқа көтеріліп, Құрмағазы күйлерімен бірге желпінгені даусыз. Ол күй сазын, күй арқылы көрінген өмірдің тасқынды легін өлең жолдарына түсіре алды. Күй тілімен туысып кеткендігі соншалық, тіпті ақын ұзақ уақыт күй, өнер тақырыбынан айналшықтап шыға алмай қалды. Оның «Күй — дастан» мен «Аңыз — атаны» жазуының сыры осында ғой деп ойлаймын. Ол бұл туындыларымен Құрманғазыдан кейін де толастамаған, күреске толы өнер жолын, өнер адамдарының тағдырын жырлады. Шындықтың кешегі, бүгінгі бейнелерін сараптап, өнердің жаңаруын паш етті.

Хамит ақынның өткен жолының жарғындығына, оның уақыттың кермесіне байланып, қаңтарылып қалмағанын осы туындыларының өзі-ақ дәлелдейді. Ал, соңғы жылдардағы өзгерістер ақынның қайта тууын, томағасын алдырған бүркіттей еркін самғағанын байқатты. Ол шын мағынасындағы тәуелсіздік алған елін, оның адамдарын жырлаумен бірге, өткен тарихқа қайта бір үңіліп, оның қызығына қоса өрілген қасіретін танып шамырқануда. Бұған ақынның соңғы соңғы кітаптары – «Жедел толғау», мен «Шер толғау» анық куә.

«Жедел толғау» туғанда кеңес өкіметі өз орында болатын. Соған қарамастан ақын біз өткен тарих жолдарының даңғыл болмағанын, оның ойы мен қыры, қуаныш мен қайғысы қатар жүргенін батыл-ақ айта алды.Сол қиыншылықтарды жеңе білген Адам рухының биіктігін мадақтады. Кітаптың лирикалық кейіпкерлері «ар қысқанда ашына сөйлеп» көп нәрсеге сонышылдық танытты. «Тіршіліктің тәртібін тәрк етушілерді», «Сапасыз қып бергенін – ісім» дейтіндерді , «Жұртқа жылылық жасау» қолынан келмей-ақ, «сыйлық, атақ дәреже жинап» жүргендерді, «жерлес болмасаң» сырт айналатындарды» ол жұрт алддына шығарып тергейді.

«Шер толғау» — тіпті жаңа кітап. Ол – біздің тәуелсіздік алып, өткен жолымызға жаңаша қарай бастаған тұсымызда туған тарихқа деген тың көзқарас. Өмір бойы елін, жерін жырлап келген ақынның бұрын айта алмаған, бірақ көкейінде сақтаған шерінің толғанасы. Біз білмеген, көрмеген, көрсек те көрмегендей боп жүрген қаншама ащы шындық та бар онда. Адам мен табиғаттың басына түскен ауыр тауқымет суреттері кімнің де болса жанын қозғайды. Ақынның «экологиялық элегиялары» туған табиғаттың тозып, адамдар өмір сүретін ортаның пана емес, азапқа айналғаны жайлы тебіреніске толы.

Адам тағдыры, қазағының өмірі жайлы толғанғанда, Хамит еліміздің өткен жолына көз тастап, оны жаңа талдаудан өткізеді. Ақын көкіреінде сақталған шерлі сыр, ащы шындықтың суретіне айналып шығады. Халқымыздың сорды бақ деп ұққан, жылайтын шақта күлген, ақиқатын айта алмай іштен тынған шақтарын ол нақты бейнелер арқылы да (әкесінің, өзінің тағдыры) жалпы ел басына түскен нәубет жайын суреттеп те жеткізеді. Өлке шежіресін қайта шолып шығады. Мұның бәрі – жалаң әңгіме емес, куәгер ақынның өз сезімінен қайнап шыққан жан күйзелісі. Мұны ол қалыпты өнер жолдарымен де, жыр-терме үлгісімен де жырлаған.

Ертеңіне сор күтті,
Емексіткен бақ қалып.
Аузы түкті абақты
Азамат ерді қаматып,
Жесірін түгел жылатып,
Намысты қолдан құлатып,
Өтірік ұран жаттадық.
Атылған ерлер артында
Жексұрын деген ат қалып,
Әмірші ғана отырдыъ
Әзірейіл ісін атқарып.

Осы өлеңнің толғау үлісінің өзін ақын замана туралы шерлі сыр айту үшін әдейі таңдаған сияқты. Хамиттың «Махамбетпен мұңдасуы», «Ер Исатай туған күн» өлеңдері де жаңа сөз, аруақ алдындағы қарызды түсінуден туған тың ойға құрылған. Жалпы заман заңсыздықтарының құрбаны болған азаматтар аруағын ақын қадірлей білген, олардан ұрпақ атыннан кешірім өтінеді. Кітап шер туралы болғанмен, Хамит шерлі ойға шектеліп қалмай, соның бәрін жеңіп шыққан адам рухына, оның биіктігіне жүгінеді. Екі дүркін аштық пен айдау, сүргіннен қалған елдің ұлы соғыста жеңіп шыққанын жоғарыда келтірген жолдарда ол қандай әдемі айтқан.

Шерлі тарих артын ол жарқын үмітке тіреген. «Жасын түскен, жаралы емен» — Хамит та тамырын тереңге жіберіп, тағдыр тәлкегіне мойын ұсынбайды. Өз халқының үмітті болашағымен «Шын ақынның шырағданы маздайды», «Шер толғау» оқырманын осы ойға тірейді.

Ақынның соңғы жылдары оның әлі де демікпей, уақытқа бой алдырмай, заманы мен адамды, оның көкейкесті мәселелерін талмай жырлап келе жатқанын көсетеді. Ол барды баршаға түсініп, ақын түйсігімен танып, суреттеген. Оның жыры шыншыл да сыншыл, ойы өткір, рухы азат, азаматтығы батыл.

Зауалды жақсылықпен жанаспаған
Осылай осып айтпау оғаш маған.
— «Сен бұрын қайда жүрдің?» —
дей алмайсың,
Күнім жоқ жаныққанда жақ
ашпаған,-

дейді ақын өз принципін ұсынып. Батыл ойды тапқыр айта білу де өнер. Хамит жырларының бұл жағы да көңілге ризалық ұялатады. «Өз тілім мен өлеңім» деп атапты, онда өлеңі мен тілінің тағдырын тұтас қарапты.

Өз тілімсіз өңімді түсім деймін.
Ешбір затты мен онсыз түсінбеймін,
Өз тілімде тірліктің түсін түстеп.
Түр-тұлғасын болмыстың
мүсіндеймін.
…Өз тілімде кең сөйлеп, кең
үндеймін.
Тынысы тар демікпе делінбеймін.
Шаттығы мен мұңымды ағытарда,
Темір піскен көріктің деміндейін.

Бұл жырлардың тәуелсіздік алған елдің адамдарының рухани өзгеруіне, жаңаруына ой салатыны даусыз. Хамаңа осы жолда талмай самғай бер дейміз.

Серік Қирабаев,
Академик.
«Қазақ әдебиеті» № 42. 15 қазан, 1996 жыл

Есте қаларлықтай үш кездесу жадыма оралды…

Бірінші кездесу. Университет бітіріп «Қазақстан» баспасында қызмет атқарып жүрген кезім. Құрманғазы оркестрінің жаңа маусымының ашылуына бардым. Халық лық толы. Сахнада – оркестр. Конферансье «Құрманғазы» поэмасының авторын ортаға шақырды. Авторы ел-жұртқа мәлім Хамағаң – Хамит Ерғалиев.

– Мұңдасы, көшкен елдің қиялдасы,
Ал, тебірен, ақ сақалды күй атасы.
Келеді сені тыңдап баяғыдан,
Өлкеңнің өзен, тауы, қия тасы…

Ақын өлеңінің түйінін оқып бола бергенде дирижер Шамғон Қажығалиевтың сиқырлы да, құдіретті таяқшасы ауада қанат қаққан сәтте, ұлы Құрманғазы күйі сөйлеп қоя берді. «Адай», «Серпер» «Сарыарқа» күйіне ұласқанда ақын Хамит Ерғалиевтың «Құрманғазы» поэмасы ұлы жүректі оятып жатқандай әсер етті. Ұлы Құрманғазы әруағы бір аунап түскендей әсерлі сезім қалдырды. Өлең мен күй бірге тоғысып, өнер туына айналды…

Екінші кездесу. Ұмытпасам, 1979 жылы болуы керек. Гурьев қаласының театрында Махамбет Өтемісұлына арналған той өтті. Тойға
Алматыдан келген ақын-жазушыларын Хамағаң бастап барды. Сонда Хамаңмен алғаш сапарлас, әрі тұз-дәмдес болдым. Соның алдында ғана Хамағаң ІІІекспирді аударып, «Жұлдыз» журналында жарияланған еді. Сол сапарда ақын көңілінің кеңдігіне риза болып оралдық.

Тойдан соң әдеттегідей банкет берілді. Көпшілігі облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Көшеков бастаған елдің атқа мінерлері. Есімде – аудан көлеміндегі басшылардан екі-ақ адам қатысты. Төрде – Хамағаң. Облыс басшыларының бәрі де «Хамаға!», «Хамаға!» деп алақанға салып аялап отыр. Біраздасын Хамағаң: «Ойнолайын, Атырау – менің туып-өскен топырағым. Осында Махамбеттің тойына арнайы келген екі бірдей жас жазушы отыр. Сол қонақтарымызға ілтипат көрсетіп, назар аудара отыралық», – деді. Хамағаң үлкен басымен облыстық партия – совет қайраткерлеріне бағыт-бағдар бергесін, басшылар біздің атымызды атап, құрметтей түсті. Сол тұста Хамағаң біздерге қамқор болып, ағалық ақ адал көңілін танытқан еді. Содан бері не заман…

Ғафу ақынның елу жылдығында Хамағаң өзі бастап барып, Тұманбай інісімен Торғайдан тойлап оралғанда, Ғафу ақынның Хамағаң туралы айтқан екі шумақ өлеңі әлі есімде:

Одан сайын жақын едік, тату ек,
Одан сайын Хамит едік, Ғафу ек.
Аяп бізді, қатар тірлік сыйлаған,
Табиғаттың рахымына рахмет!

Бір адамға сендей дарын дарытсын,
Сағат сайын самаладай жарықсың.
«Айналайын» деген сөзді зорайтып,
«Ойнолайын» дегеніңмен Хамитсің!

Үшінші кездесу. Алматыдан Ұзынағашқа, ұлы Жамбыл атамыздың туған жеріне сапар. Жамбылдың мұражайында поэзия күнін өткізу еді. Соған Хамағаң басшы болып, біз қосшы боп дүрілдетіп поэзия күнін өткіздік. Оны теледидардан да көрсетті.

Бізге жолда Хамағаң Жамбыл атамыздың ұлылығын паш етерліктей бірталай әңгімелер айтты. Сол әңгімелердің бәрі де есімде қалыпты.

Осындай тәлімі бар әңгімелерді Хамағаң барғанша, қайтқанша айтып тауыса алмады.

Үш кездесуден түйгенім, өлең-жырымен, «Құрманғазы» және «Күй» дастанымен Хамағаң поэзияның құдіретті күйіне айналып бара жатты. Халықтың алдында салиқалы сөзімен елдік, халықтық ойлар айтты. Бұл күнде сексеннің сеңгіріне шыққан ақын Хамағаң ел абызына айналып барады.

1996 жыл.

Көрнекті ақын Хамит Ерғалидың 95 жылдығына орай ас беріліп, «Өзегім толы ақ жалын» атты естеліктер кітабының тұсауы кесілді.

Халқы қадірлеп «Хамаң» деп ата­ған, ханға да, қараға да сыйлы бол­ған, әманда тау өзеніндей та­сып, өмірде ешкімнің алдында бү­ге­жектемей алшаң басып өткен Хамит Ерғали ақындық мінездің эта­ло­нындай еді десек, қателеспеспіз. Хамаң жастайынан от кешті, сұра­пыл соғысқа сұранып қатысты. Одан келе сала әдебиет майданына араласты. Әдебиет корифейлерінің бел ортасында жүрді, уақыт өте өзі де сондай корифейге айналды. Бірталай уақыт «Социалистік Қазақ­стан» газетінің жүйрік журна­лис­терінің бірі болды. Бұл жағынан кел­генде, өзімізді осынау заңғар ақынға әріптеспіз деп мақтаныш­пен айта алсақ керек.

Шығармашылығына келер бол­сақ, Қазақстанның халық жазу­шы­сы, Абай атындағы мемлекеттік сый­лықтың лауреаты Хамит Ерға­ли­дың өлең-дастандары қазақ поэ­зия­сындағы тұтастай бір дәуір келбетін паш етеді. «Құрманғазы» сын­ды эпикалық кең құлашты ғұ­мырлы поэмасы әдебиетімізде алын­бас қар­лы шыңдар санатында мәңгі жасай бермек. Ал енді Хамаңның аза­мат­тық көсемдігі, от ауызды, орақ тілді шешендігі әлі күнге дейін көргенді көзайым етер, естігеннің есін алар ғажайып аңыз. Осындайда аяулы Қадағаң – Қадыр Мырза-Әлінің: «Хамаң комбайн ғой, ол сөйлеп өт­кеннен кейін біз масақ теріп қа­ла­мыз» дейтін әйгілі әзілі еске түседі.

Алматыда ақын ұрпақтары берген аста айтылған естеліктерде ақын­ның өнегелі өмір жолы мен қыруар еңбегі көз алдымыздан тізіліп өткен­дей болды. Рәсімді жиынның ба­сын­да «Шабыт» домбырашылар ан­самблінің орындауында өзі де ба­қи­лық болған біртуар күйші Қаршыға Ахмедияровтың кезінде Хамаңа сый­лық етіп тартқан «Хамит тол­ғауы» атты тамаша күйі қалықтады. Ақын­ның ұлы Мұрат Ерғалиев Хамит Ер­ғали атындағы қор құрыл­ға­нын, ұр­пақ­тары әке есімін ардақтау, мұра­сын жинақтап шығару жолын­да бірталай жұмыстар жасап жат­қа­нын айтып өт­ті. Қазақстан Жазу­шы­лар одағы бас­қар­масының төр­аға­­сы Нұрлан Оразалин ақын ағасы жөнінде тебірене сыр шертті. Ха­маң­ның 80 жылдық тойы­на Елба­сы­ның өзі келіп қатысып, ақынның ғана емес, күллі жазушы қауым­ның мерейін өсіріп, төбесін көкке жеткізгенін еске алды. Шериаздан Елеу­кенов, Ғаббас Қабышев, Тө­леп­берген Тобағабыл, Рафаэль Нияз­­бек, Сәкен Иманасов, Марал Сқақбаев, Тұрсынзада Есімжанов, Мұ­рат Әуезов, Оразақын Асқар жә­не бас­қалар Хамаң жайында ұла­ғат­ты естеліктер айтып, арнау өлеңдерін оқы­­ды. «Ән айтқызатын жақсы қа­йы­на­ғаларымыздың көздері жоқ қазір, Хамаң жарықтықтың аруағы бір аунап түссінші», деп Ғафу Қа­йыр­беков ағамыздың қосағы Бәдеш апай ән бастап жіберді.

Осы арада таяуда ғана Алматы­дағы «Ой-Сана» баспасынан шық­қан «Өзегім толы ақ жалын» атты кітап қолымызға тиді. Бұл кітапқа абыз қаламгердің естелік-эссе жанрын­да жазылған ғұмырнамалық ой-тол­ғам­дары, әдебиет сыншыларының, қаламдас бауырлары мен әріптес достарының және ізінен ерген ақын інілерінің Хамаң жайлы мақала­лары, естеліктері мен өлеңдері топ­тастырылыпты. Мұндағы онда­ған авторлардың қалың қатарын әде­биет ардагерлері Әбу Сәрсенбаев, Диқан Әбілев, Қасым Аманжолов, Әбділда Тәжібаев, Мұхаметжан Қа­ра­таев, Зейнолла Қабдолов, Тәкен Әлімқұлов, Қасым Қайсенов, Қали­хан Бекхожин, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Жұбан Мол­да­ғалиев, Сафуан Шаймерденов, Тахауи Ақтанов, Сағынғали Сейітов сияқты ардақты есімдер бастаған.

Ақын Жарасқан Әбдірашевтің Ха­маң қайтқанда толғаған: «Хамаң өтті дегенше – заман өтті десеңші», деп келетін өлең жолдары бірнеше рет қай­таланды. Еске алу жиынын­да­ғы ықы­лас-ниет Хамаңның халқы­мен бірге жасай беретінін көрсетіп тұрды.

Қорғанбек АМАНЖОЛ.

Егеменді Қазақстан, 7 желтоқсан 2011

Қазақстанның халық жазушысы, Академик

ДӘУІРДІҢ ҰЛЫ, ҒАСЫРДЫҢ ҮНІ

Өмір жасы сексенге, өнер жасы алпысқа толғанша «Хама, Хама» деп бәріміз қадірлеп жүрген тама Ерғали баласының әкесі қойған аты – Хамит, құдай жаратқан заты – ақын. Мағынасы мығым метафора: Хамит – ақын. Болды. Мұның бұдан басқа баламасы яки ауыстырмасы да, салыстырмасы да жоқ.

Ал ақын деген аспанның асты мен жердің үстіндегі ең қастерлі, ең киелі, ең ұлы атау! Өйткені ақындық – кәсіп емес; мансап та, тіпті мамандық та емес. Ақындық – табиғат сыйы, құдайдың құдіреті. Ақындық оқуы деген оқу жоқ. Ақын іштен туады. Талант тумыстан дейтініміз де сондықтан.

Жаратылысында ақындық дарымаған дарынсыз пенденің өзін өзі ақын сезініп, өмір бойы өлеңнің сорын қайнатуын Марк Твен соқыр өгіздің құдыққа құлауымен салыстырған. Демек, егер ақын дегеніміз шын мәнісіндегі ақын болса, оны анаумен не мынаумен салыстырып, қит етсе есімнің алдына эпитет қосу ылғи орынды бола бермейді. Ал біз болсақ, ақын туралы ауызымызды ашсақ-ақ атына бояу жағып, әсемпаз әйелдің алабажалақ, әлеміш көйлегінше көлеңдете жөнелеміз: жас ақын, жасамыс ақын деген ештеңе емес-ау, тісін санамағанмен жасына қарағанымыз шығар; одан әрі – танымал ақын, белгілі ақын, көрнекті ақын, аса көрнекті ақын, ұлы ақын… Ау, жұрт танымаса, көпке белгілі болмаса, оның өзі ақын ба, алдымен?! Ал «көрнекті», «аса көрнекті», «ұлы» дегендердің түп-төркінінде салыстыру жатады. Салыстыру атаулының бәрі шартты. Тіпті даулы! Орыста немістен ауысқан «Всякая аналогия порочна!» деген де байлау бар.

Мәселен, Хамит Ерғалиевті кіммен салыстырасыз?

Меніңше, ешкіммен!..

Ендеше, әр ақынның өзін тек өзімен ғана салыстырған жөн. Сонда ғана оның өзіндік түр-тұрпаты, басқадан бөлек болмыс-бітімі, өзге емес тек өзіне ғана ұқсайтын тұрлаулы тұлғасы сараланады, дараланады. Сонда, мысалы, Хамит-ақын қазіргі көзі тірілерден алдындағы Әбділда ағасына да, артындағы Тұманбай інісіне де ұқсамайтын өзгеше бір творчестволық тұлға, бірегей бүтін бітім болып шығады.

Бұл ретте мен мынадай түйін түйер едім: өзге емес, тек өзіне ғана ұқсайтын өткен ғасырдағы Абай Құнанбайұлынан кейінгі қадау-қадау поэзия діңгектері, айталық, үстіміздегі жүзжылдықта Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Қасым Аманжолов… деп екшей бастасақ, мен осынау санаулылар санатына дереу Хамит Ерғалиевті қосар едім.

Бұл ақынның күрделі өмірі мен іргелі өнері осыған лайық.

***

Ақын, әрине, белгілі бір уақыт пен кеңістікте өмір сүреді. Осыған байланысты біз ақындық өнерді қоғамдық дамудың кезең-кезеңдеріне бөліп, тақырыбына қарай топтастыратынымыз бар. Кеңес ақындарын орта мектепте де, университетте де азамат соғысы тұсына, колхоздастыру кезіне, индустрияландыру кезеңіне бөліп әрі теліп талдаймыз. Одан кейінгілерін соғыс кезіне, соғыстан кейінгі кезеңге топтап жатамыз.

Мен Хамит Ерғалиев ақындығын бұлай бөлшектегім келмейді, тұтас танып-танытқым келеді. Сонда ол кім?

Сонда ол — өз дәуірінің ұлы, өз ғасырының үні; Ерғалиев шығармалары өз кезегінде осынау өзі өмір сүріп отырған ХХ ғасырдың көркем шежіресі. Сонда ұлылық деген мұндай ақындықтың эпитеті емес, синонимі болып шықпай ма?

Әмбеге аян, ақын дүниеге өзіне дейін ешкім айтпаған ақиқат шындықты айтуға және оны өзге емес, тек өзінше ғана айтуға келеді. Ақынның күллі көркемдік принципі, эстетикалық кредосы осыдан туады. Талант қайсарлығы да осыған саяды.

«Әркімді заман сүйремек,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек»
(Абай)

Хамит Ерғалиевтің сексен жыл ғұмырының жетпіс жылы Кеңес Одағы дәуірлеген заманда өтті. Демек, кеңес жазушылары атанған барлық қаламгерлер секілді оны да заманы биледі. Кешегі кеңес заманын бүгінгілер қанша сынаса да, ол орасан озбыр ғана емес, керемет күшті заман екенін жоққа шығара алмайды; сондықтан ол заман «күйлегенді» иледі, билегенді сүйреді. Хамиттың атақты «Әке сыры» поэмасында:

«Шіркін менің мейірімді мекемем!» — деп,
«Маған парыз өлгенше оны сүймек;
Өзі тұрып тапжылмай бір көшеде,
Күнде мені барады алға сүйреп» —

дейтіні сол. Демек, Хамит Ерғалиевті заманынан бөліп алу мүлде мүмкін емес.

Неге?

Хамит дүниеге келіп, қаз тұра бастағанда Қазан революциясы жеңді, Кеңес өкіметі орнады деп жер-жаһанға «Аврора» жар салып жатты. Бұл оқиға өз заманының әдебиетінде жаппай жамырай жырламауға болмайтын түбегейлі тақырып еді. Хамиттің «Тұңғыш» деп аталатын тұңғыш өлеңі осы тақырыпқа арналды:

«Октябрь елі – Ұлы Одақ,
Алаулап атқан таңдаймыз.
Күллі әлемге күн болып
Жарқыраудан танбаймыз.
Пролетариат табына
Ленин жазған томдаймыз».

Алғашқы өлең ғой, әлсіз өлең: көркемдік киімінен лыпа жоқ, идея жап-жалаңаш! Бірақ әңгіме мұнда емес…

Отыз алтыншы жылы заманын осылай жырлаған Хамиттің әкесі Ерғалиды жиырма жетінші жылы дәл осы заман қазақтан шыққан кулаксың деп мал-мүлкін тәркілеп, итжеккенге айдатып жіберген. Бұл – Хамиттың өмірі, сыры; ал анау — өнері, жыры. Бұл неткен контраст?

Өзін де тегін қоймайды: рабфакта оқып жүргенде халық жауының баласысың деп комсомолдан шығарып, тышқан аулатады. Бірақ Хамит бәрі бір жоғарыда айтылған азаматтық принципінен, ақындық кредосынан қайтпайды, қайыспас қайсарлығымен кетеді:

«Жалынды жас комсомол санатында
Айтқан сайын аңқылдар менмін бір ән!»

Бұ не бұл! Мұндай да кереғар қарама-қарсылық болатыны ма?

Хамит кейін үсті-үстіне әділетсіздік құрбаны боп комсомол ғана емес, партиядан да шығарылды. Қайсар талант бұған да қыңбады, өз тұғырында, өз ұғымында қала берді:

«Біз де бүгін вахтадамыз үш есе –
Ақындардың шамы түнде сөнбейді».
Жырымызда партияның мүшесі,
Партиялық поэзия сөйлейді»

Ал керек болса!..

***

Жоқ, бұған таңданатын түк те жоқ. Ақын, егер ол шын мәніндегі ақын болса, өмірге тек қана елім, жұртым, ұлтым, халқым деп келеді. Оның ғұмыр бойы төбесіне тудай желбіретіп көтеретіні бір-ақ идея – ұлтының азаттығы, халқының бостандығы. Идеалы да осыдан туады. Ақын бар өнерін осы ұлы идеяға арнайды, идеалына бағыттайды.

Хамит те солай. Қазан революциясын ол қазаққа азаттық әкелген, қазақты отаршылар бұғауынан босатқан тарихи төңкеріс деп ұқты. Басында солай екені де рас-ты. Сондықтан «қылышты қарауылға қадап қойып, құлағын күйге бұрап домбыраның» деп өзі айтқандай, Хамит те күллі өнерін революциялық күреске арнады. Князь Бисмарктың «революцияны даналар дайындайды, жүрек жұтқандар жүзеге асырады, қызығын қулар көреді» (Революцию готовят гении, совершают фанатики, плодами пользуются проходимцы) дейтін даналығы Хамиттің миына кіріп те шыққан жоқ. «Жүрек жұтқандар» сапына біржола көшкен Ерғалиевтің өзі де аңғырт әрі албырт фанатик еді. «Ленин туы астында» деген өлеңінде мұны ол былай мойындады:

«Қаланы кезіп, жер үй кеп,
Далада қолмен жер илеп,
Шаруаның шетен шарбағын
Келеді кейде шарлағым.
Ондағы мақсат –
Лениннің
Туының көру туғанын,
Жалауды алғаш елімнің
Аяулы қанмен жуғанын,
Көтеріп туды бекіне
Жұмысшы, шаруа біріккенін,
Буржуйдың қара бетіне
Огнемет жалын бүріккенін!»

Ғажап емес пе?

Ғажаптың ғажабы сол – «Бір жас бірден құрдас, Қазан – менің құрдасым» деп білген Хамит өзінің туған халқымен бірге Кеңес өкіметін өзімдікі, Кеңеске біріккен көпұлтты кеңес халқын да өзімдікі — өз халқым, Кеңес одағын – Отаным деп білді. Ерғалиевтің бүкіл шығармашылығының өн бойында желі тартып жатқан халықаралық ынтымақ идеясы да осы ақиқатқа негізделген.

Қараңыз:

«Бауырым қырғыз!
Күніміз
Бір кезде шықты ұядан;
Мал қайтарған үніміз
Жарысты жартас қиядан.
Анамыз қазан асқанда
Оттары қатар маздаған.
Ел көшіп яки босқанда
Ботамыз бірге боздаған».

Бұл да ғажап! Себебі, алдымен, өлеңнің өлеңдігі ғажап! Содан соң, осы өлеңде айта қалғандай шебер көркемдік шешім тапқан идея, сол арқылы ақынның адамдарға деген ақ та пәк тілегі, сол арқылы мөлдіреп көрінген ақ, адал жүрегі ғажайып! Саф таза сұлу поэзия осындай жылуы мол тап-таза жүректен туар болар.

Мұндай жүрек, Абай айтқандай, әкенің ғана емес, адамның баласына, күллі адамзаттың перзентіне ғана бітеді. Жүрегі халқым деп соққан Хамит ұлтымыздың азаттығы жолында кездескен жолсыздықтың бәрін нарша көтеріп, тағдырдың тәлкегіне саналы түрде шыдап бақты: әкеден айырылуы, комсомолдан қуылу, партиядан шығу… – бәріне төзді. Осылардың бәрі оған біртүрлі заңдылық тәрізді көрінді. «Қайтейін, халқым аман болса, болғаны!» — деді де, енді сол халықты жаудан қорғауға, қажет жағдайда сол халықтың құрбаны болуға 1941 жылы майданға аттанды. Және бұл қаламгер болғанмен не мақала жазып газет редакциясында, не қағаз көшіріп армия штабында отырған жоқ, жаумен қолма-қол шайқасып, төрт жыл бораған оқ пен от ішінде, өмір мен өлімнің шекарасында етігімен қан кешіп жүрді. Жеңіп те жүрді, жеңіліп те жүрді. Итжығыс түскен кездері де болды. Ақыр-аяғында Ұлы Жеңіске санаулы айлар қалғанда – қалшылдаған қаңтарда ақ қар үстін қып-қызыл қанға бояп, төрт қабырғасын қақырата сөккізіп, ауыр жараланып жатты:

«Атты мені тістеніп тажал күшті,
Қабырғамды қат-қабат алып түсті.
Болашағым алыстап сала берді,
Тоң-топырақ жып-жылы қанымды ішті.
Қанымды ішті қара жер сонда менің,
Кегім қайнап, бауырымды жаза бердім.
Әттең, бұл кез әлсіреп жатқаным бар,
Сол қаныммен бір дастан жазар едім».
Айтты-айтпады, «Әке сыры» — қанмен жазылған дастан.
«Маған жат тынбақ, сарқылмақ,
Қалжырап көрген жоқ жаным.
Өтемін өзім жарқылдап,
Өзегім толы ақ жалын» —

дейтін Хамаң алпыс жылға созылған шығармашылығының өн бойында он жеті мың жол өлең, он жеті поэма жазды десек, солардың басы – «Әке сыры». Осыдан былай қарай ол қалам құрғатпастан Қобыландының тайбурылынша көсіле, «бес жүз құлаш жазыла» шауып, қазақ поэзиясының эпикалық жанрын шынға шығара шырқатып әкетті.

«Әке сырын» автордың өзі шығармашылығының әрі прологы, әрі эпилогы деп біледі. Бұл тамаша дастан Хамит Ерғалиевті бірден өз буынының маңдай алдына шығарып қазіргі қазақ поэзиясының классикалық туындысына айналды.

Осы «пролог» пен «эпилогтың» арасында бірінен соң бірі қатар ұшқан қаздай тізіліп туған он бес поэма, бір өлеңді роман, жоғарыда айтқанымыздай, қасиеті де қасіреті де мол ХХ ғасырдың көркем шежіресі іспетті Хамит ақынның әсемдік әлемі еді: «Жас ана» — «Әке сырының» заңды жалғасы болса, «Біздің ауылдың қызы» мен «Сенің өзенің» — қазіргі қазақ ауылының талайы мен тағдырына арналған дилогия. Осылармен жарыса дүниеге келген «Үлкен жол» поэмасы ақынның шеберлігі шыңдала келе адам таңқалғандай еркін, ерке, сұлу, сылқым мәнер мен машыққа көшуі еді.

«Жолшы қазақ – сол қазақ
Кете берді тепеңдеп.
Сол қазақты жел мазақ
Ете берсем екен деп,
Жұлқылайды етектен
Құлағына сарнайды,
Кейде алдынан жетектеп,
Кейде артынан қалмайды».

Өлеңнің мұншалық ақпа-төкпе, ағыл-тегіл еркіндікпен есіле, көсіле құйылып отыруы қай әдебиетте болсын аса сирек ұшырасатын машық. Мұндай еркін самғау мен парлау ақындық шеберліктің шыңына шыққан Александр Твардовскийде ғана («Василий Теркин») болушы еді…

Еңбек пен ерлік жыршысы Ерғалиев Хамит аталмыш шығармаларға тағы да бес поэма («Қыз-хисса», «Құтты қоныс», «Шекара сырын шертелік», «Өлке шежіресінен өрнектер» «Қаһарман хикаясы») қосып, өз дәуірінің шежіресін біршама мол шертіп түгесе жаздады да, жазбағанын өзімен бірге соңғы күндерге дейін жүріп отыратын «Жылдар, жылдар…» топтамасының үлесіне қалдырды. Одан әрі бір ауық тарихи тақырыпқа ауысып, тағы да үш поэма («Күй-дастан», «Аңыз ата», «Оралдағы отты түн») және «Құрманғазы» атты өлеңді роман жазып, туған әдебиетін тың туындылармен байытты.

Ал, соңғы он жылда ол жаңа дәуірге сай жаңа ырғаққа көшіп, тағы да кітаптан соң кітап берумен келеді. Бұлардың ішінде «Сонеттер» жинағын ерекше атауға болады. Десек те бұл кітапты бұл арада тарата талдап жатудың орны да, орайы да жоқ. Жалғыз-ақ, теңіздің дәмін тамшысынан тануға болатыны секілді, жинаққа енген жүз жетпіс бес сонеттің үлгісі ретінде тек біреуін ғана мысалға алсақ, ақынның өзі айтқандай, оның тартылу-сарқылу дегеннен аулақ шоқ шашқан шабыты сексенде де сол баяғы сері һәм «пері» күйінде екенін аңғару қиын емес:

«Бұл сөзіме тіксінбе, қамықпа да,
Желпу үшін жел керек мамыққа да…
Көңілім-көл, аққудай жылжы, қалқам,
Тұнығына төсіңді малып қана.
Қатал тағдыр қараса тіріге тік,
Бірі қалмақ екеудің, бірі кетіп.
Сен тірі қал мен саған сену үшін,
Мен үшін де жол таны жүріп өтіп.
Жаңаша қас, жаңаша дос танылар,
Менсіз күннің өзінше дастаны бар.
Одан бетер сыр қанша зираттағы
Сөйлемейтін сұп-суық тастан ұғар?!
Екі мұңлық табысқан жетім жүріп,
Өткен талай өмірді жетілдіріп…»

Жасыратыны жоқ, бүгінде әдеби ортада бір оқыс көзқарас орын теуіп барады. Оның мәнісі кеңес кезінде жасалған әдебиетке үзілді-кесілді жатырқай қарау тіпті сол кездің шындығын суреттеген шығармаларды әдебиет тарихынан біржола сызып тастау тенденциясы. Бұл онша сауатты пікір емес. Сөз өнерінің табиғатын танитын, көркем творчествоның психологиясын білетін сарапшылар мұндай ұшқарылыққа бара бермегені жөн.

Кеңес өкіметі ыдырағанмен кеңес кезінде жасалған әдебиет құрымайды. Әлемге аян, адамзат тарихында талай империялар таңдай ағарып атты, күндей қызарып батты. Бірақ алдыңғы қатарлы адам баласының көркем тарихын тұтастырып жатқан әр ғасырдың һәм бар ғасырдың әдебиеті біріне бір көш-керуендей жалғасып, жасай береді.

Жетпіс жылдан астам жарты дүниені қамырдай илеп, қалшылдата билеген қызыл империя дәуіріндегі адамдардың да тұрмыс-тіршілігі, өмірі мен өлімі, мінезі мен мүсіні болғанын, солардың ой-арманы мен сыр-сезімін, іс-әрекеті мен қимыл-қаракетін, жеңісі мен жеңілісін, алған асулары мен адасуларын сырлы шежіреге айналдырған қасиетті қазақ әдебиетінің бел ортасында Ерғалиев шығармашылығы да ұзақ жасайтын ұлағатты мұра, хан-қазына.

Өйткені Хамит Ерғалиев — өз дәуірінің ұлы, өз ғасырының үні.

1996 жыл

Қайран, Хамаң!

Дүниеден Хамаң – Хамит ақын Ерғалиев озғалы да бірнеше жылдың мұғдары болыпты-ау. Кейде өзіңнен-өзің отырып таңғаласың: біртуар күнде көріп, олардың лебізін тыңдап жүргенде ондай адамдар ешқашан өмірден өтпейтіндей көресің. Оның үстіне Хамит Ерғалиев сияқты кесек мінез, өр тұлға халқының махаббатына бөленіп ортамызда жүре беретіндей көрінетін.

Кезінде ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов дүние салғанда дана Ғабең, Ғабит Мүсірепов зират басында сөйлеген сөзінде: «Қазақта ат тұяғын тай басар» деген мақал бар. Бірақ, бұл мақал әдебиетке жүрмейді» дей келіп, бақиға өткен Мұхаңның орнын енді ешкім де баса алмайтынын, оның орнын ешкім де толтыра алмайтынын баса айтып еді. Асыл Ғабеңнің алтын сөзі Хамаңды еске алғанда ойға оралып отыр. Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафиндердің сүйікті інісі, Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаевтардың өкшелес ізбасары замандасы бола білген, қазақ поэзиясында революцияға бара-бар жаналық ашқан Хамит Ерғалиев есімі қазақ әдебиетінің жадында әрқашан жаңғырып тұрары кәміл.

Мен Хамаңның шығармашылығына жан-жақты талдау жасап, баға бергелі отырған жоқпын. Ақынның бағасын көзінің тірісінде-ақ жырсүйер халқы беріп қойған. Өйткені, оның осы заманға қазақ өлеңіне, әсіресе, ұйқас, ырғақ, екпін саласында енгізген техникалық жаңашылдығы мәңгі үлгі болып қала бермек. Өзгеге де, өзіне де қатаң талап тұрғысынан қарайтын ақын өлеңдегі ұйқас мәселесіне түбегейлі өзгеріс жасап, бұрынғы жеңіл-желпі ұйқаспен сыдыртып өте шығатын таптаурын әдістен үзілді-кесілді бас тартып, соныға жол тартты. Бұл тек жаңашыл ақын Хамит Ерғалиевке тән өзгеше құбылыс болды. Поэзиядағы Ерғалиев жасаған ерлікті әлі күнге дейін ақын қайталай алған жоқ. Қайталамайтын да шығар. Өйткені, ол үшін Хамит ақын болып туу шарт. Ал Хамит сияқты талант өмірге екі рет келмесі хақ. Себебі, тың ойлардан, соны ұйқастардан құралған Хамаң поэзиясы ақындарымыздың талай буынына тағылым, үлгі-өнеге болып қала бермек.

Өз басым бір кезде ұлы Әуезовтен университет қабырғасында дәріс алған, одан кейін Сәбең, Ғабең сияқты біртуарлардың көзін көрген бақытты ұрпақтың өкілі болғанымды мақтан тұтамын. Ал Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, Қалижан Бекхожин, Хамит Ерғалиев сынды поэзия тарландарымен іні ретінде, шәкірт есебінде араласып, баталарын алғаным менің жас жүрегімде өшпейтін жалын шалқытты.

Енді Хамаң өміріндегі өзім куә болған бірер жәйтті еске алайын. Хамаң тауып айтатын, сөзі мірдің оғындай өткір кісі болатын.

Бірде Хамаңмен бірге Белоруссияға сапарға шығудың сәті түсті. Беларусь классигі Якуб Коластың мерейтойында Хамаң сөз сөйледі (ол кісі қазақша да, орысша да сөзге шешен еді). Кеңес дәуірінде ондай бүкілодақтық іс-шараларда сөйлеушілерге Конституцияда жазылған ретпен сөз берілетін. Он бес республика өкілдері үшін бұл бұлжымас тәртіп болатын. Хамаң сөйлеп болып, орнына отырған кезде грузин ақыны Карло Каладзе «Хамит Ерғалиевич, неге сізге сөзді бізден бұрын береді?» – дегенде ол «Себебі, Қазақстан жарты әлемді асырап отыр, оның ішінде сіз де барсыз!» – дегенде ана кісі үндей алмай қалды. Енді бірде өзбектің аты танымал ақынының өлеңдерін бір топ ақын аударатын болды (ол ақын кейін КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды). Өзіне тиісті өлеңдерді лезде аударып, баспаға әкелген Хамаң: «Мұндай өлеңдерді біздің талапкер жас ақындарымыз оң емес, сол қолымен жазады», – деді. Сол Белоруссия сапарынан қайтар жолда біз Мәскеуге тоқтадық. Ұшақтан түскен соң бірден: «Кеттік Чистопрудқа!» – деді Хамаң. Қазір Қазақстан елшілігі орналасқан кәдімгі Чистопрудный бульвардағы ғимарат. Кештетіп келген болатынбыз. Есікті ешкім аша қоймады. Хамаң ашуланайын деді. Мен: «Қайтесіз, Хама, онан да Аманғалидікіне барайық (Аманғали Сұлтанов – КСРО Жоғарғы Кеңесінде жауапты қызмет атқарып жүрген ақын досымыз еді), тіпті болмаса әдебиет институтының жатақханасына тартайық, Жұмекен орын тауып берер» (ақын Жұмекен Нәжімеденов сонда оқып жатқан) десем, болмады. Хамаң енді дауысын көтеріп, есікті қаттырақ қағып болмаған соң, бір уақытта әр жақтан тықыр білініп, күзетші көрініп, бізге ұрсып берсін. Бірақ, Хамаңның мысы басты білем, әлгі күзетшінің дауысы бәсеңдеп, жуасып қалды. Оған Хамаң тоқтамады, ішке кірген соң Мәскеудегі Қазақстан өкілдігінің басшысы Өтешқали Атамбаевты (бұрынғы Қаржы министрі) орнынан тұрғызып, сол мекеменің барша қызметкерлерінің шаңын қақты. Атамбаев бастатқан басшылары кешірім сұрады. Содан кейін біздің сонда болған үш күнімізде бәрі де қасымыз бен қабағымызға қараумен болды. Сонда да Хамаң өкілдіктің басшысына: «Өтеш, сен бұларды әбден басындырып алғансың. Бәрі де сенің өзіңе байланысты. Қазақстаннан кім келсе де, бұлар күн тәулігінде жиырма төрт сағат бойы тік тұрып қарсы алуы керек. Өйткені, осы қызметпен нан жеп, отбасын асырап отыр. Бәрін кісімсітіп қойған сенің жасықтығың!» – деп қатал ескертіп кетті. Орыс көрсе жүні жығылып, бетегеден биік, жусаннан аласа боп тұратын басшылардың талайын көріп өскен басым Хамаңның өрлігіне іштей дән разы болдым.

Енді бірде бір топ ақын Алматы зоотехникалық-мал дәрігерлік институтына поэзия кешіне бардық. Ол кезде институт ректоры қой шарушылығы саласындағы еліміздің ірі ғалымдарының бірі Мүсілім Ермеков болатын. Хамаң бастап барған ақындарды өзі құшақ жая қарсы алды. Өзі Хамаңмен бұрыннан досжар адам екен. Кешті өзі ашып, кіріспе сөз сөйледі. Біз кезекпен өлең оқуға дайындалдық. Алғаш студенттер алдына шыққан ақынымыздың арзанқолдау өлеңіне аудитория есі шыға мәз болды. Мұны тыңдап отырған Хамаңның қабағы түнере бастағанын байқап отырмын. Оның үстіне залдың тең жартысы бос еді.

Бір уақытта Хамаң сөз алды. Мінберге шыққан Хамаң бірден ректорға қарата сөйлеп, өкпесін айтты. «Қазақстанның маңдайалды ақындарын мынау залға шақыруға қалай дәтің барды?! Өзің ректор бола тұрып, бір залды толтыра алмағаның қалай?! Екеуміз аралас-құралас болғалы ақын жанын, ақын табиғатын түсінетіндей, білетіндей болып едің ғой. Ақын бала сияқты. Сенің кездесуді ұйымдастыра алмағаныңды өмірі ұмытпайды», – осыны айтып Хамаң енді залға көз тастады. – Мына отырған балалар ертең ел басқарады. Басшылыққа негізінен сельхоз бен зоовет бітіргенді қоятынын өзің бек жақсы білесің. Күні ертең миллиондардың тағдыры осылардың қолында. – Хамаң сәл бөгеліп, бір жөткірініп алды да, қайтадан ректорға қарап, сөзін сабақтады. – Сен олардың рухани деңгейін көтеруге күш салуың керек. Бұлар әдебиеттен, мәдениеттен мақрұм болса, халқымыз үшін нағыз трагедия сол емес пе?! Қарап отырмын, жаңа өлең оқыған ақынның (оған да бетің бар, жүзің бар демеді) арзанқол дүниесіне, оның «шық етті-тық етті», «бырқ-бырқ, тырқ тырқ» дегендеріне естері шығып, қарқылдап күліп, мәз болып отыр. Бұлар басқарған еліміздің, халқымыздың, ұлтымыздың ертеңгі күні не болмақ?! Әдебиет пен өнерден хабары жоқ, рухани мешелдер қазақ ұлтының көсегесін көгерте ме?! Бұлардың обал-сауабы мына сіз бен бізге жүктеледі. Мен мұны Қазақстанның ірі ғалымы, білім ордасының басшысы деп, Мүсілім, саған айтып тұрмын! Досым деп айтып тұрмын. Егер жас ұрпақ рухани деңгейі төмен, топас болып өссе, онда біз өресі биік жан емес, мал өсірген болып шығамыз! Оны болашақ кешпейді!»

Осыны айтып, Хамаң мінберден түсіп кетті. Бағанадан бері дегбірі қашып, салы суға кетіп отырған ректор созалаңдап орнынан әзер көтерілді. Мүсекең қапсағай, ұзын бойлы, атжақты, келбетті кісі еді. Еңкіш тартып тұрғаны, тіпті, ыңғайсыз болды. Іштей: «Хамаң қаттырақ кетті-ау», — деп те ойладым. Ректордың үні тым баяу шықты. Ол әуелі Хамаңнан, сосын қалған ақындардан кешірім сұрады. Сосын кездесу кешін қайта ұйымдастырып, қай күні өтетінін алдын ала өзі хабарлайтынын айтты. Сонымен кездесу аяқталды.

Ия, Хамаң не айтса да алмас қанжардай тіліп түсетін өткір мінезді адам еді. Айбынды да айдынды болатын. Кесек мінезді Хамаңның ірілігі шығармашылығында да мен-мұндалап айқын көрініп тұратын.

Ақын поэма жанрында өлшеусіз еңбек етіп, тамаша мұра қалдырды. Оның поэмаларының тақырыбы да әралуан. Оған «Әке сыры», «Үлкен жолдың үстінде», «Біздің ауылдың қызы», «Сенің өзенің», «Оралдағы отты күн», «Аңыз ата», «Жылдар, жылдар» поэмалары дәлел.

Ақын шығармашылығының шыңы – «Құрманғазы» поэмасы:

Бір қызың туды мені толғасын деп,
Адамның асыл жанын талғасын деп,
Бұлыңғыр замандағы ата Құрман
Жүрегін жүрегімен жалғасын деп.
Келмейді оны ойлағым, баяулағым,
Сен маған әр толқыны аяулы ағын.
Тасимын тасқыныңмен бірге сенің,
Келмейді ұзақ жолда жаяулағым, –

деп басталатын осы поэманың кіріспесін қара домбырасын шерте отырып, ақынның майда қоңыр дауысымен шырқағанына талай рет куә болғаным бар.

Қайран, Хамаң! Күмістей әппақ, қалың шашын қайырып тастап, осы кіріспені шырқағанда жанарына жас үйіріле, терең тебірене толғанатын.

Абыз ақынның төрінде бірнеше домбыра ілулі тұратын. Әр домбыраның үні әр түрлі, өзінше ерекше болатын. Олардың қайсысын қолға алуы – ақынның көңіл күйіне байланысты. Домбыраның құлақ күйін келтіріп, бабына түсірген соң, балуанға лайық саусақтарымен көсіп-көсіп тартқанда тыңдаушының жүрек қылын дөп басып шерткендей әсер ететін.

Хамаң достыққа берік, досына мейлінше адал адам болатын. Оған көз жеткізу үшін ақынның дос ағасы, ұлы сазгер Ахмет Жұбановтың бейнесін сомдаған «Күй дастан» поэмасын оқысақ та жеткілікті. Кейін Хамаң Ахаңның қызы, талантты композитор Ғазиза Жұбанованың бірнеше музыкалық шығармаларына мәтін жазды.

Ақын сонымен бірге ғажайып публицист еді. Замана сипаты, мезгіл мінезі хақында ойы ұшқыр Хамаңның қаламынан туған мақала, очерк эсселерді республикалық газет-журналдар асыға күтіп отыратын. Ал теледидар арқылы оқыған өлеңдері, сөйлеген сөздері Қазақ телевидениесінің алтын қорында сақтаулы. Таңдамалы прозалық шығармалары «Шындық шырқайды» деген атпен жеке кітап боп шықты.

Ақын Хамит Ерғалиев шығармашылығы өз алдына зерттеуді қажет етеді. Бұл, әрине, болашақтың ісі. Хамаңның қазақ поэзиясына әкелген жаналығы, жаңашылдығы айрықша мәселе.

Ал көркем аударма саласындағы ақын еңбегін атап өтпеу орынсыз болар еді. Әлем әдебиетінің небір жауһарларын Хамаң қазақ оқырмандарына, таныстырып, артына орасан зор мұра қалдырды.

Ақын аударған Д.Байронның, У.Шекспирдің, П.Неруданың, Н.Хикметтің, А.Пушкиннің, М.Лермонтовтың, А.Некрасовтың, В.Маяковскийдің, Д.Бедныйдың, М.Светловтың, А.Сурковтың, Р.Ғамзатовтың таңдаулы шығармалары – көркем аударманың озық үлгісі. Сонымен қатар ол қырғыздың «Манас», қарақалпақтың «Қырық қыз» эпостарын ана тілімізге аударушылардың бірі.

Х.Ерғалиев шығармалары орыс тіліне, ТМД халықтарының тілдеріне, сондай-ақ чех, венгр тілдеріне аударылды.

«Өзге емес, өзім айтам өз жайымды» деп Қасым айтқандай, Хамит ақын да өзі туралы тебіренісінде ақындық болмысын, өз жан дүниесін нақты да, дәл сипаттай білген:

Маған жат – тынбақ, сарқылмақ,
Қалжырап көрген жоқ жаным.
Өтермін өзім жарқылдап.
Өзегім толы ақ жалын.
Қызықпан құрғақ мадаққа
Берілмен кесір кеңеске!
Міндетін ұлдың адақтап,
Армансыз жатам дөңесте!

Мен небір марқасқа, жайсаң жандардың жақсылығын көп көрген адаммын. Соның бірі де бірегейі Хамит ағай еді. Хамаң біздің үйіміздің қамқор досы болды.

Біреуден көрген жақсылығыңның шырайын шығарып айтпасаң – күпірлік болмақ. Асыл аға мен Жазушылар одағына мүшелікке өтерде кепілдеме берген демеушім, жебеушім болғанын ешқашанда ұмытпақ емеспін. Айта кететін бір жәйт – одаққа өтерде Хамаңнан басқа, қазақ поэзиясының классиктері – Ғали Орманов пен Сырбай Мәуленов және Қазақстан Жазушылар одағының поэзия секциясының атынан Қалижан Бекхожиндерден кепілдеме алған бақытты қаламгермін.

Хамаң өмірден көргені де, түйгені де көп, тұнып тұрған шежіре болатын. Одаққа мүшелікке өткенде Жазушылар одағының сол кездегі бірінші хатшысы – партизан-жазушы Әди Шәріповтың өзі қолымызды қысып тұрып: «Сендер Одаққа өткенде ешқандай дау-дамай болмады, президиум мүшелері бірауыздан қолдау білдірді. Бұл – жақсы нышан. Әдебиет биігіне самғай берулеріңе шын жүректен тілектеспін!» – дегенде төбем көкке екі-ақ елі жетпей қалғанын неге ұмытайын.

Бірде мен Хамаңды қонаққа шақырдым. Келмей ме деп қауіптеніп едім, жоқ, келді. Алматының бір шетінде – Симферопольская деген һәм қараңғы, һәм тұйық көшедегі қамыс-каркас үйімде Хамаң таң атқанша әңгіме-дүкен құрып, сыр шерткен күн – біздің отбасы үшін бақытты сәттердің бірі. «Ақын тапқан алтын етек жеңешем!» – дегенде анашымның тебірене көзіне жас алғаны бар. Сол кеште Хамаң «Жалды Құрманғазы» – күй атасы туралы ғажап әңгіме айтып еді. Сонау Үркіт (Иркутск) губерниясына жер аударылған Құрманғазының қайтар жолында Жетісу, Арқа өңірлерін бірде жаяулап, бірде салт атпен жүріп өткенін, жол үстінде жеті қараңғы түнде бір қорымға келіп түнегенін, таң алдында жер астынан шыққан адамның дауысынан ұйқысының шайдай ашылғанын, содан кейін мойын омыртқасынан сегізкөзіне шейін жалы бар, жүрек жұтқан батыр күйшінің летаргиялық ұйқыға кеткен қыздың жерленгеннен кейін оянып, ыңырсып жатқан жерінен көрді ашып құтқарып қалғанын жырдай ғып айтқанда, үй ішімізбен аузымызды ашып тындағанымыз бар. Осындай ғаламат хикаяларды тыңдаумен атар таңды көзімізбен атырдық. Мұндай сәтті қалай ұмытарсың!

Қайран, Хамаң! Ол біреуге жақсылық жасағысы келіп тұратын, адамға жаны ашыған, елгезек мінезді асыл адам болатын. Қол ұшын беретін ешкім жоқ, зайыбым Софияны жұмысқа орналастыра алмай, көп сандалғаным бар. Сол кезде маған жәрдем берген де осы асыл Хамаң болды. Сөйтсек, «Мектеп» баспасының директоры Сафи Назаров деген кісі Хамаңның досы екен. Директордың кабинетіне кіруге жасқаншақтап тұрғанда, екеумізді ақын аға өзі алып кірді. Мәселеміз оншақты минөтте шешілді.Асылдың сынығы – Райымжан Бөкейханов ағамыз математика редакциясының меңгерушісі екен, директор сол кісіні шақырып алды да, Софияны кіші редакторлық қызметке қабылдатты. Кейін Райымжан аға әкеміздей қамқорымыз болды.

Қайран, Хамаң! Қабырғасын күйреткен Ұлы Отан соғысынан аман-есен оралып, туған әдебиетімізде жарты ғасырдан астам уақыт тер төккен асыл аға – ұлы ақын Хамит Ерғалиев қаламгер атына кір келтірмей, арына дақ түсірмей өткен абыз.

Әкеден жастай қалсам да, Хамаң сияқты абзал жандардың қамқорлығына бөлендім. Егер бойымда адамға деген мейірім, жанашырлық болса, ол осындай жайсаңдардың тағылымы, өнегесі.

Астанаға көшіп кеткендіктен, мен абзал аға көз жұмғанда жерлеуге қатыса алмадым, өз қолыммен топырақ сала алмадым. Тағдыр ісі шығар.

Осы естелігім қазақтың қайсар ақыны Хамит Ерғалиевтің зиратына мен салған бір уыс топырақ болғай!

Қайран, Хамаң!

2006 жыл