Хамит Ерғали

Дәптер айлар бойы беті ашылмаған күйінде жатып қалды. 1988 жылғы көктемнің де алғашқы айы түгесілді. Ауық-ауық үдеру (привал) үшін де уақыт керек. Күнделікті тірлік тежеулері және бар. Аяқтың буындары ісіп жер бастырмай қойғанда жазу столына келе алмай қаламын. Ондайда есік жақтан күтетін қонағың – дәрігер мен қайырия; шприцтен бөксең босамайды. Әнекең байғұстың бір күні жүрегі, бір күні басы шамадан тыс қатты ауырады. Онда да ойдың шырқы бұзылып мазам кетеді.

Шүкір, бұлардан тысқары уақытты олжасыз өткізген жоқпын. Нашар көретін көзіме қалындығы лупадай + 14 көз әйнегін киіп алып талай нәрселер оқыдым. Көптеген өлендер жаздым. Жасы сексенге толған көршім Дихан ақынның творчествосын қайтадан бір сүзіп шығып үлкен мақала жаздым. Кімнің мүшел тойы болса, бөліп алып соны мақтайтын бір жаман әдетіміз бар ғой. Бәлкім сол әдеттен арылуға себін тигізер деген ниетпен бұл ақынның алпыс жыл бойы жазғандарын жалпы поэзиямызбен байланыстыра қарастырып, әр кезеңге қысқа да болса өзімше экскурс жасаған болып едім, «С. Қ»-дағылар баяғы дағдыға бағып, Диханның жеке басына байланысты сөздерімді ғана қалдырыпты. Ондай «өзгерістерін» авторға айтуды қажет деп те санамаған: біздің редакторларға ондай мәдениетті кім бере қойсың?!.

Сафуан Шәймерденов «Ағалардын алақаны» дейтін шежіре іспетті, өзінің көрген-түйгендерінен үп-үлкен кітап бастырып шығарған. Маған сол ұнады да, пікір жаздым. Зейнолла Қабдолов та өткен жылы алпыс жасын толтырған. Өмір бойы өзара байланысым үзілмеген бұл адам туралы ойдағының бәрін болмаса да, ұстаз ғалым жазушының ел біле бермейтін талай тәліми қасиеттерін қағазға түсірдім. Абырой болғанда, Гурьев газеті менің бұл еңбегіме қиянат істемей, түгел жариялады.

Қазақ әнге бай халық. Осы хақында біріаз ойлар білгізіп, жылдың әр маусымында «Төл басы», «Алтын дән», «Ақша қар» деген секілді ән мерекесінің күндерін тағайындаса нетті деп, «Қаз. әдебиетіне» мақала жазған едім. Жарықтық біздің «жедел сергектер» қозғала қоя ма, – колдау таппады. Ән жермеңкесінде кітап сату сияқты талай шараларды іске асыруға болар еді ғой.

Тағыда бітірген бір шаруам – Сәбит Мұқанов поэзиясы хақында қағазға түскен әсерлер, пайымдаулар. Бұның жазылуына Құлбек Ергөбековтің өтініші түрткі болды: ол ақынның 90 жылдығы қарсаңында Сәбит творчествосы туралы пікір кітабын құрастырады екен. Осыдан отыз үш жыл бұрын Сәбит өлеңдері туралы мақала жариялағаным бар тұғын. Марқұм Сәбеңнің мақала шыққан күнгі сәске мезгілінде телефон арқылы: «Хамит-ау, ежіктеп оқыдым. Дұрыс!» дегені де есімде. Әрине, мақаладағы менің азын-аулақ сыным үлкен кісіге әсер ете қалды демеймін (онда поэма жазбай кеткені айтылған) Ал, «Ақ аюдан» соң аттай 28 жыл үзіліс жасап, 1965 жылы ғана «Жұпарханды», ізінше «Алдабергенов туралы аңызды» жазғаны рас. Сондықтан бұл жолы мен ол мақаланы өз күйінде сақтадым да, дастандар туралы бүгінгі ойларымды соның соңына тіркедім. Сөйтіп ем, бұл да өзінше әжептәуір еңбек боп шықты. Ал, осы жоғарыда аталғандардың басын қоссаңыз, бұл да өнер, әдебиет, әдебиетші хақында бүтінге жақын бір кітап емес пе?..

«Жедел толғауымның» сигналдық данасы алдағы айдың бас шенінде қолыма тиеді. Баспагерлер пікірі жақсы. Әрине, мен әлі-ақ оны бауырыма қысып ұзақ отырамын… балаша қуанамын… Дағдым бойынша, стол үстінде қарсы алдымда тұрған бақытты сағатыма тағы да маңдайымды тигіземін. Содан соң үй ішінің күйбеңімен кай бөлмеде жүрсе де Әнуашымды іздеп тауып алып, байғазы сұраймын.

«Жеделімді» орыс тіліне аудартқалы отырмын. Кандай болып шығарын қайдам… Өлген кісінің бас сүйегіне қарап тірідегі бет әлпетін қалпына келтіреді дейтін мүсінші Герасимов тәсілі бар емес пе. Жолма-жол текстен тәржімеленген дүиелерім соның кебіне ұшырап, содан аузымның күйгені қанша десеңізші?!

…Жасы ұлғая келген адамды алаңдататын ерекше бір жағдай жастар тағдыры ғой. Мен болсам оларды өз мұратымнан бір сәт бөлектеген емеспін. Ірі деген оқиғалы шығармаларымдағы негізгі кейіпкерлердің 90 проценті жастар екені соның дәлелі бола алатын шығар-ақ. Мен жас адамның жаңа жаратылысымен, арманымен азықтанамын, жаманшылығымен жанымды азаптаймын. Жалпы жастар қандай бағыт ұстаса да мен соны мезгіл мінездемесі сипатында пайдаланамын.

Алматы алаңындағы желтоқсан оқиғасына қапелімде не дерімді білмей, шамадан тыс шаршап арып қалдым. Арада екі жыл өтседе берер пәтуам әлі де айқын емес. Әуелгі ошарылған шоғырларды онша өрікпітпей сабасына түсіруге болатын еді, басшылар дәрменсіздік көрсетті.

Меніңше, мұнда тағылық басым болды: шынымен-ақ жастарды біреулер адастырған деп танысақ, онда, әрине, сол адастыру – тағылық. Ал, жастарды есінен тандыра сабау – бәрінен өткен тағылық. Тіпті осының өзін тағылық деу аз: баяғы репрессияны айыптай білген ақылды орталык жазалаушы әскерді қалайша ойланбай жібере салған?.. Сол қатыгездік болмаса, алаң өзінен өзі өртенбес те еді, оның жалыны жаһанның көзіне түспеген де болар еді.

Оқиғаның ізін суытпай әр жерде жиындар өткізілді. Халық шаруашылық институтының мыңға жуык адам жиналған акт залына жалғыз өзім барып, қазак, орыс тілдерінде өлеңдерімді оқыдым. Сол тақырыптағы ауыз-екі әңгіме барысында:

– Мен білетін қазақ арасында (өкінішке қарай) рушылдық бар. Әйтеуір, бір абыройы – ұлтшылдық жоқ, – деген едім. Бұл менің ішіме талайдан бері имандай түйген түсінігім болатын. Бұдан кейінгі ресми документтерде «Қазақстанда национализм де, шовинизм де бар» деген пікір айтылды. Содан соң ғана өзіме өзім «зады, ағат айтыппын-ау!..» деп қалдым. Өйткені, бұл қарғыс атқырдың біреуі болған жерде екіншісінің де бас көтеретінін кім білмейді. Қасыған жерден қан шығаратын, ұлттық намысты кеміріп-мүжитін індет қой бұлар… Соғыста соның біреуі де байқалмаған еді. Бұл ұлтшылдық, ұлы орысшылдық дегендеріңіз қарын тойғанда қампиып шыға келетін пәле ме, не нәрсе өзі?

Әрине, «семья не без урода» деп орыс жұрты айтқандай, әркімнің өз шірігі болмай тұрмайды. Сол іріндеген жердің қанға тарайтынын ескере бермейтініміз рас та. Бір қазақтың өзін баяғыша бірнеше жұзге бөліп көкіп жүретін Тоқпақ секілді жексұрын жүзіқаралар аңқау жастарды арандатпағанда қайтсін?! Сол Тоқпақтар орыс арасында да жоқ еместігіне бір-екі жерде өзім де көз жеткерген едім. Менің үш жарым жастағы Айжан дейтін немерем балалар санаторийінде жатты да, артынан біз бардық. Сондағы өзіндей бір бөбекті көрсетіп айтқаны – «Ата, мына бала маған «Казашка-какашка» дейді». Бұл жолы баланың ешкімін кездестіре алмаған соң, тәрбиешіге менің атымнан сөйлесуді тапсырып аттанғам. Енді бірде трамвайдағы орындықтардың алдыңғысында қаз-қатар орнығып алып бейпіл сөздерді боратып отырған шала мастау екеуге:

– Ау, жігіттер-ау, мына кемпір таяғына сүйеніп әрең тұр ғой, орын берсендерші, – дедім, бір апайды нұсқап.

– А, хозяин страны, это вам не верблюд!.. – деді біреуі.

– Ничего, она уже насиделась… – деді екіншісі.

Мен алдыңғысына орысшалап:

– Көгершінім, кешір, сен хозяин болмағанда кім едің? – дедім.

– Орыспын.

– Жоқ, сен орыс емессің, орыстың абыройын айрандай төгіп жүрген итсің!

– Тоқта, тоқта!.. Кайталап, айтшы, немене дедің?..

Ол маған осылайша әкірлеңдей бастағанда орыстың мен кұралпы бір адамы:

– Иа, иа, итсің сен, тұр орныңнан, оңбаған! – деді анаған.

Сол-ақ екен, орыс атаулы қатын-қалаш әлгілерді орнынан тұрғанда да күстаналап, естерінен тандырды. Ақыры екеуі маған:

– Біз кінәліміз, – деген болды, ақырын ғана. оларға айғайлап тұрып менің айтқаным:

– Жоқ, кінәлі сендер емес, сендерді таптырған мына менің, менің кұрбыларым!..

Келесі аялдамаға дейін жұрт жұмған ауыздарын ашпады. Әрине, біз өне бойы бүйте бермеген соң бүйі, шаянға да жол ашық.

Әлгіде жастарды алданды, арандады делік, жанашырлық білгіздік. Ал, шынтуайтқа келгенде, солар соншалық алданғандай, арандай койғандай сәби ме?.. Дардай студенттер емес пе?.. Тіпті жұмысшылар емес пе?.. Бұлар баяғы өлшеммен алғанда бір емес-ау, екі баланың әкесі, шешесі болмас па?.. Бәлкім бұл орталықтың өктемдігіне қарсы саналы шабуыл шығар?.. Бұндай қыр көрсету жетпісінші жылдар аяғында Ақмола қаласында да болған еді ғой.

Заман озып жатады. Оқиғалардың бірі тыңнан өніп, бірі тозып жатады. Менің ойыма оралып отырған ахуал ол емес. Көне таулардың шөгіп мүжіліп, жаңа таулардың пайда болатыны секілді табиғи құбылыс қой ол. Мына жаңа тарихтың бойында болып жататын өзгерістерді айтамын-ау… Ұзын тарих өлшемімен алғанда қас қағымдай, күні кешеғі оқиғаларға берілген бағаның кейде керісінше шығып жатқанын айтамын-ау… Мәселен, Лениннен кейінгі елді коллективтендіру дәуірін алсақ…

Ұлы Октябрь Социалистік Революциясының 70 жылдығындағы хакында Генсек жасаған баяндаманы оқып отырып, соның бір жеріне келгенде: «Алда, соры қайнаған әкем-ай!..» деп қалдым. Бұл арада мен әкеме реабилитация жасағалы отырған жоқпын. Ол кісі Расул Гамзатов өз еркімен рухын ақтаған Шамилдей тұлға емес, қоғам қайраткері де емес. Менің әкеме енді ешқандай ақтаудың керегі де жоқ. Бұл әншейін баяндамада айтылатын бекер күйген середняк қатарында менің әкемнің де болғанын еске алып опынғаным ғой. Осы дәптердің бұрнағы жылы жазылған бір жерінде Ерғалидің Әмірге жазған хаты туралы айтылған еді-ау. Бес мың жылқымен мұздай аман отырған Ауқатты (Ораз Исаев аулының байын) көріп, өзінің бір қора қой кесірінен жер ауып бара жатқанын жылап жазған еді. Бейшараның көз жасын әділет алпыс жылдан кейін көрген секілді. Бірақ, тым кешіккен рахым… Осыған қарап отырып, бұл секілді бейкүнә күйгендердің саны қанша екен деп те ойлайсың. Осындайлар үшін төңірегіне жексұрын көрінген он, онбір жасар Хамиттар қанша болды екен деп те ойлайсың.

Қалай дегенде де бұл ұлы революция тұсында кеткен қателік қой. Сондықтан бұны бір сәрі десе болар. Ал, Әнуаштың әкесі Қанай Боранбаев тағдырына не дер едіңіз?.. Большевиктердің жасырын ұйымына мүше болғаны үшін патшалық армия қатарында жүріп Варшавада абақтыға алынады. Дұрыс-ақ!.. Қазан университетінде Ленин оқыған заң факультетінің екі курсын бітіріп армияға алынған, әлгі себеппен түрмеге камалған Қанайды Қызыл Гвардия темір тордан босатады, Дұрыс-ақ!.. Қазан дивизия комиссары дәрежесінде Ашхабатты, Пішпекті, Алматыны ақтардан азат етуге қатысады. Дұрыс-ақ!.. Қанай – Қытай жерінде Совет консулы, Қанай – Наркомюст, Қанай – Алматыда ОблЧК. Бәрі дұрыс!..

– Қазақ жұртының қақ жартысын қырып тастадың, сақал жолдас!

Қысқа түгілі ұзын тарих кешірмейтін ащы шындықты дәл осылай Голощекиннің бетіне айтқаны үшін бұл енді Совет Өкіметінің жауы бола қалады, абақтыға алынады. Бұның қай жері дұрыс?.. Бір кезде Жандосов пен Бәрібаев стойкий революционер сипатында өздеріне идеялық ұстаз тұтқан Қанайды әлгі біреулер енді, алпысыншы жылдарда, қолдан бай баласы етіп шығарады. Қанай әкесі Боранбай шалдың орман күзетшісі болғанын, оған бір ат, екі бұзаулы сиырдан өзге мал бітпегенін біліп отырып сөйтеді. Неге өйткен дейсіз ғой?..

Белгілі ел ақыны Кенен Әзірбаев бір күні біздің үйде отырып:

– Ой, сұмдық-ай, Боранбай тау ішінде ағаш күзетіп, жер кепеде жалғыз үй отыратын сорлы кедей еді ғой, – дегенімде маған Р. Е.: «Әй, шал, артыңды қысып жүр. Егер Қанай аты қалпына келер болса, оның беделі Ораз бен Жұбанышқа көлеңке түсіреді» деді. Сосын, қайтейін, артымды қыстым… – деген еді. Сонымен нағыз революционер Қанай Боранбаев күні бүгінге дейін өз қолымен құрысқан Қазақстан партия ұйымының сыртында қалып қойды. Голощекин ұстатты, Ежов өлтірді, кейінгі өз жерлестері соны пайдаланып Канай атын өшірді. Бұның қай жерін дұрыс дер едіңіз?..

Әбділда байғұс өзінің сүйікті бәйбішесі Сараны жақында ғана жерге беріп, қартайғанда қасірет шегіп отырса да, бір сәт еңсесін көтеріп, осы жылғы бір жиналыста:

– Жолдастар-ау, туысқан партиямыз адалын айт, жоғалтқаныңды түгенде, өлгеніңді тірілт, өшкеніңді жандыр – деп отыр емес пе?.. Заман ырқын кезінде дұп-дұрыс түсіне калмаған, бірақ қазақ мәдениетіне қыруар қызмет көрсеткен Байтұрсынов пен Жұмабаевты, интернационалды алғаш қазақ тіліне аударған Аймауытовты, палач қолынан бейкүнә қаза тапқан, ажалы жаладан болған Шәкерімді неге ақтап алмаймыз?.. Көркем тарихымызды солар арқылы неге толықтырмаймыз?.. Орыс жұрты ондайларын әлдеқашан актап алды емес пе?.. Солардан неге үйренбейміз?.. –деді. Зал соны қуаттап жарытпады. Кәдімгі баз қалпындағы баяғыша бұғып, ішімізге тығыла қалдық. Тап бір Берияның тыншысы қасымызда отырғандай сазарып алдық. Өз басым «қайта құрылғандағымыз, шамасы, осы болды-ау?!» дедім де, қойдым.

Құт. 88.

***

Бүгін таңда жергілікті халықтың тілін орыс тілімен қатар оқыту ұраны көтеріліп отыр. Бұл да менің жеке өмірімнен тысқары жатқан, яғни, мен қатыспайтын мәселе емес: «Орыс тілі», «Өлеңім мен өз тілім», «Адам күні адаммен» секілді көптеген жырлар жаздым, орысша, қазақша мақала да жарияладым. Бұл төңіректегі кейбір ойларымды осы дәптерге де түсірейін.

Арқадағы облыс, аудан орталықтарында тап осы күндерде хал-жай қандай екенін цифрлап бере алмаймын. Оңтүстік, батыс облыстарда жағдай бұрын да аса жаман емес еді. Ал, осыдан оншақты жыл бұрын бір ғана казақ мектебі калған Алматыда казір ондай мектептің саны жиырмадан асты. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі балабақшаның да саны артты. Бұл тіптен мол табыс. Бұл келешек көкжиегінің кеңейуіне кепілдей.

Бұрынғырақта көзбен көрген, бастан кешкен бір шындықты дәл осы арада еске ала кету кейінгілердің білуі үшін керек.

– Орыс тілін біл! Орыс тілін білмей, білімге жол таппайсың!

Ұран сипатында қысқартып алатын болсақ, Шоқанның да, Абайдың да, Ыбырайдың да, Шәкерім мен Мақаштың да қазақ жұртына қалдырған өсиеттері осы болатын. Орыс тілін білуге әбден сусап, аңқасы кеуіп жеткен жұрттың Совет тұсында қалаға көшіп келгендері балаларын орыс мектебіне берді. Алматы сияқты үлкен қалаларда қазақ мектебінің онша көп ашылмауына әуелгі себеп осы болды. Ал, Отан соғысынан оралған біздер балалы болғанда жуық маңда қазақ мектебі болмады. Жау талқандаған қалаларды калпына келтіруден қаражат ауыспай, тылдағы құрылыс бір шама баяу жүрді. Содан кейін-ше?.. Содан кейін біздің республика басшылары қазақ мектебін көбейтсек ұлтшыл боп кетеміз деп қорыққан екен (Қонаев Колбинге тап солай депті ғой).

Енді шүкір, бұл жағы біршама жөнге келген секілді. Ал, қазақ тілін қазақ емес баска ағайындар да білсін деген ниет-қабыл болу жағына келсек, ақылға қоныңқырамайтын жағдаят бар. Мәселен, қазақ емес ағайындар қазақ тілін кандай жағдайда зерттеп, оқып үйренер еді деген сұраққа жауап:

– Қазақстанда іс (делопроизводство) қазақ тілінде жүргізілсе.

– Қазақстандағы мектептердің бәрінде қазақ тілінен емтихан алынып, сонын бағасы аттестатқа жазылса.

– Қазақстан ВУЗ-дарына түсетін абитуриенттен қазақ тілінен емтихан алынса.

– Ғылыми дәреже алу үшін де қазақ тілінен арапша құрлым емтихан тапсырса.

– Қазақстан мектептерінде қазақ тарихы оқытылса.

– Қазақ тілін білгені үшін еңбек ақысына қосымша төленсе (бір кезде ондай да болған).

Бұның біреуі де іске аспаған жерде бұл тілге кім зәру бола қояр?.. Кәсіпорындарда қазақ тілін үйрететін үйірмелерден шыға сала, онда естіген сөздерін ойыншыққа, келемешке айналдыратындар да жоқ емес дегенді кұлағымыз шалып қалып жатыр. Бұның перспективасы осындай!. Өз басым бүған қынжылмаймын. Түркі тілдес халықтармен сөйлесе білгенді қалайтындар зорламасаң да ықыластанады. Ал, білгісі келмейтіндердің білген-білмегеніне тіреліп тұрған не бар?..

Орыс тілінің екінші тіліміз екенін өміріміздің, тіпті өлеңіміздің де ұзарған өрісі көрсетті: оның арқасында қол жеткерген зейнетімізге де ризамыз. Бұл біздің баға жетпес байлығымыз. Бабаларымыздың өсиеттерін артығымен орындағанымыз да өзімізге шексіз мақтаныш. Қайта, балаларымыздың кейбірінің қазақшаға шорқақтығы ренжітеді. Бәлкім ауылдық жерлерде орыс тілінің маманы тапшылығынан орысша нашар сөйлейтіндер бар болса бар да шығар. Олардың армия қатарына барғанда қиындық көретіні рас. Бұл кемшілікті, әрине, жою керек. Ал, орыс тілін түртпейтіндер бүгінгі қазақ арасында жоқ. Олай деушілер өтірік айтады.

Мектеп реформасына байланысты көп мәселенің басы ашылып-ақ жатыр-ау. Сапалы білім берудің неше түрлі жаңа амал, тәсілдері мен құрал-жабдықтары да қарастырылып жатыр-ау. Әңгіме әлі де тәлім, тәрбие жағында мәз емес. Патша ханымдарша інжу, құндыздарға бөленіп мектепке баратын, одан шыға беріп темекі тартатын, оңаша үйлерде етегі ашылып-шашылғанға дейін коньяк сіміретін қазақ қыздарының әлі де бар екенін айтудың өзі ауыр-ақ. Бұны ойлағанда өзегің өртенеді. Бұл жайлы мақалаларда неше дүркін жазған едім. Соңғы әзірде «Жастық шақпен жаным бір» деген ортақ атпен жастар хақында жазылған көптеген өлеңдерімнің ішінде әлгіге әдейі шүйліктім. «Арқамнан ер-тұрманым алынбаған» дейтін топтама жырларымда да бұны ескерусіз қалдырмадым. Бұл тіпті «Жылдар-жылдардың» үшінші кітабында да қайтадан қазбаланады. Қасиетті қыз атына кір келтіретіндерді ақын көзі шалмағанда кім көре қояды деген оймен сөйтіп жүрмін. Неге екенін қайдам, махаббатты жазғыш еркек, әйел ақындар бұл тарапқа баруды ынғайсыз көретін секілді. Шырақтарым-ау, ертеңгі Ана осылар емес пе?.. Бұлардан туар ұрпақ жағдайын ойламау Арал тағдырын ойламаудан туған трагедиядан да сорақы боп шықпас па?.. Ата-анасын бауыздап, мектеп қабырғасында құрбысын атып өлтіріп жатқан қазақ ересектеріне не дерсің?.. Ертең біреулер: «Бұ қазақтардың қайта құрылыс жасағаны осы ма?..» демей ме?.. Иа, бұл күндердегі менің ақындық шығармаларым ойламаған жерден осы бағытқа да бұрылыс жасап жүр.

Сәуір. 88.

***

«Жоғарыда «Жедел толғау» деп аталған жаңа өлең баллада, дастандардан құралған жинағыма «Социалистік Қазақстанда» С.Қирабаев, «Қазақ әдебиетінде» Несіпбек Айтов, «Лениншіл жаста» С. Жиенбаевтар пікір жазды. Жиналыстарда да жұрт оны жиі-жиі ауызға алып жүр. Айтылған пікірлердің бәрінде де кітабым жоғары бағаланды. Бәрі дерлік «қарт қажымапты», «Баяғысынан бәсеңдеу жоқ» деген сияқты бірдеңелерді қосып та қояды. Оларының маған ауыр тиетінін қайдан білсін: есейгеннің өз сөзі өсіреді емес пе?.. Егер ақын шын ақын болса, ол тоза ма екен?..

Мен диссертация қорғаушы емеспін. Өзімді өзім өйткелі отырған жоқпын. Ал, көпе-көрнеу ағат айтылып жүрген екі пікірге қарсылық білдірмей болмайды. Өйткені, там-тұмдап әр жерде қылтиып қалып жүрген осы екі бірдей теріс пікірді Несіпбек Айтовтың қайталауына қарағанда, бұлардың өзінше қалыптасатын түрі бар. Бұл пікірлерге қарағанда жеке адамға табыну, валюнтаризм, тоқырау делінетін тұстар мені еркіме жібермей, тілімді байлап келіпті-мыс. Менің көкірекке бүккен көп сырларым енді бостандық алыпты-мыс. Бұны, әрине, үзілді-кесілді мойындамаймын, тіпті бұны маған жабылған жала деп санаймын.

Рас, жұрт қатарлы Сталинді мен де мақтадым. Оны партиядан бөліп қарай алмаған соң, оны шынында да тірі Ленин екен деп ұғынған соң сөйттім. Бұған комментарий қажет емес. Ал, елдегі мерейліге қоса мещеуді, ерлік пен елдікке қоса ездікті қазбалап айтпаған, күнім болған емес.

Домбыраны жұмсап музейге,

Табақтағы еттен аттаған,

Қашанғы момын киіз үйге

Қарғыс жоқ олар атпаған – деген жолдар да сол «Олар» өз дәрежесінде шалқайып отырған кезде-ақ жалпыға жария болған. Зады, мен не нәрсеге ызалансам да соны бүгіп қалған жан емеспін. Содан тартқан азабымның да бір сыпырасы осы дәптерге түсті. Ал, келеңсіз қылықтар тұсында істелген істің бәрі кемшін еді деушілермен өліп кетсем де келіспеймін. Ол тұстарда да не бір аңыздан артық жеңістер дүниеге келді, солар талай тамаша шығармаларды (роман, дастан, ән, өлең-жыр, күйлерді) тудырды. Соның ішінде қадари хал өз үлесім болмады, үнімді шығара алмадым, жазғандарым әншейін жартыкеш дүниелер еді демек түгілі, соны айтқандарға «бүйтіп мүсіркегеніңді өзің-ақ қайтарып ал!» деп ашық айтамын. Адамды автомат-атқарушыға айналдырған «жоғарыдағы төрелерді» көргіңіз келсе, менің 64-жылы жазылған «Шолақ дауыл» атты деректі новелламді оқып көріңіз.

Маған тағылып жүрген тағы бір мін – мен өлең ұйқасына бола ойды құрбандыққа шала беретін көрінемін. Абсурд!.. Күншілдердің күшеніп тапқан «олжасы»!.. Кез келген дүниеме қайтадан үңіліп көріңіз. Мен кейбіреулерше сөзді беталбатты сылдыратпай, әлімнің келгенінше ойланып оқитын, оқып отырып ойланатын өлең жазуды көздеймін. Және де ойдың өзін ұйқастың қуаты аркылы өндіремін. Осы мақсатта діттеген жеріме жете алмай қалған тұстарым болса – ол мүмкін, оған дауласпаймын. Ал, жаңағыдай жаланы сол жалаңаш күйінде жала деп есептеймін.

Қанша кішірейігенсіп үндемесем де болмады ғой, орайы келгенде осы ұйқасқа байланысты көкейде жүрген бір қанша сұрағымды бүгінгі ақындардың алдарына тарта кетейінші. Маған дейін тұтас поэма түгілі шап-шағын өлеңін басынан аяғына дейін күрделі ұйқаспен жазып шыққан қай ақының болды? Менің үлгілерімнен кейін («Құрманғазының» екінші кітабынан бастап) күрделі ұйқасқа бой ұрмағандарың қанша?.. Өлең техникасында ұйқасты бұрынғыша ұстанып жүрген Әбділдалар бұл күнде көп пе?.. Менің еңбегімді өздері малданып отырып, маған жаңағыдай жала жабушыларға көзімнің тірісінде бірдеңе десендер, содан сорлы боп қалатын ба едіңдер?.. Осылайша айтпасты айтқызғандарың үшін де мен «меншіл» боп шығам ба?.. Жо-оқ, жолдас, ұтыры келгенде айтылмаған сөздің атасы өледі. Өйтіп маған көпе-көрнеу қианат қылмаңдар. Сендер өйтсеңдер де, бәрі бір кейінгі зерттеуші ұрпақ бұл шындықты өз орнына келтіреді.

«Жеті асу» кезеңін артта қалдырып, мен жас жағынан Ақ сеңгірге айналғалы да бір сыдырғы уакыт өтті. Өзім туған Гурьев топырағында алты аудан жұртшылығы жетпістегі Хамиттың мерей тойын ұлттық мәдениетіміздің мерекесіне айналдырған (Бұлар менің елуге, алпысқа толған күндерімді де солайша тойлаған). Осы жетпістің мерей тойы Алматыдағы Орталық Концерт Залына ауысқан күні Қалалық Партия Комитеті мен жазушылар Одағы шақырған көпшілік те менің азды-көпті еңбегімді шамадан тыс мақтаған болатын. Менің сол шашағы сыртқары тоқсан толғаныстан жасаған тобықтай түйінім – «Сен бізге керек адамсың!» еді. Несін жасырайын, маған сол лебіздің өзі қимастықтан айтылып жаткандай әсер еткен. Ол аз дегендей, сол жиында:

Қашыққа қарашаның айы аттанып,

Қалған ба қара күз де аяқталып?.. – дей келіп:

Қыс-мынау…
Осы қыста қар қалың ба?..
…Бар шығар несібесі қарғаның да…
Осынша ойға неге терең кеттім, –

Апыр-ау, қартайып-ақ қалғаным ба?.. – деп салған өз сөзімнен де іштей ептеп үрейленгенім бартұғын.

Шүкір, одан сон да аттай екі жылды артқа салып отырмын. Осынау Ақ сеңгір дәуіріне ауысқан шақтағы менің денемде ауырмайтын жер аз. Бізден бұрыңғылар «жас кездегі денеңе қатты тиген дүмпу қартайғанда қайта шығады, және солар талай ұмытылған жайларды еске түсіреді» деуші еді. Сол рас екен. Жарылғыш оқтан қалған жарқыншақ темір сүбемнен бүріп қалғанда шала өлген күнімнің еске түсетіні өз алдына, екі көздің бірдей хирург көмегімен көретін болғаны Венгрия жеріндегі әппақ қардың қарашығымды айлы түндерде қарығанын, зар илегіш екі аяқ болса, сондағы үзеңгіде үсігенін ойлатады. Оң иығымның сыздап тұратыны Ферғана пұшпағының тас қараңғы бір түнінде, жаттығу дабылы (учебная тревога) кезінде, қалың қол дүрліге қылышты суырып алып, ат басын еркіне қоя бергенде әк қазған терең шұңқырға құлап, ат астында калғанымды қаперіме салады. Ал, белімнің оқтын-оқтын кілт ете калатыны ше?.. Міне, бұған сәл тоқталып өтуім керек.

Гурьевтегі ФЗУ-да ағаш шебері болғалы жүргенімде мен ылғи да қобдиымды қолтықтап таң бозара үйден шығам. Жайық мұзынан өтіп, Самар беттегі үйімнен Бухар беттегі цех корпусына жеткенше көптеген көшелер кезігеді. Солардың бәрінің дерлік бұрыштарында серейіп-серейіп өліп жатқан қазақтарды көруші ем. Олар – көбінше нан карточкасын алмайтын, Маңғыстау жағынан еріксіз көшірілген қала шетіндегілер. Ашыққандар жұмыс адамдары үйлеріне оралатын ақшам әлетінде қайыр сұрағалы қалаға енеді де, түнгісін жер төлесіне қайтып жете алмай, қадамдары таусылған жерде қала береді екен. Аяқтары томардай, өңкей бір шолақ құйрық белгиялық дәу аттарды резина доңғалақты, үсті далиған платформаға жегіп милиция қызметкерлері шығады да, жұрт аяғы көтерілгенше әлгілерді әр жерден теріп соған тиеп әкетеді. Бір жолы солардың шаршаған бір-екеуі деңгейінен безіп бара жатқан маған: «Стой!.. А ну-ка помоги!» деп бұйырды. Арқанды тос деген соң, оны да екі етпедім. Денелі шалдың өлігі үстімнен қанша жаншыса да тиейтін жерге әкелуін әкелдім-ау, соны платформаға аударғалы бір қырындай беріп оқыс бұлқынғанымда беліме бір пәле болғаны соншалық, құлап түскен жерімде дем ала алмай қалдым. Содан ай жатып әрең жазылғаным бар-ды. Арқа омыртқамның бүгінгі ауруын содан көремін. Сөйтемін де, ой шіркінді одан әрі ұлы трагедияға оп-оңай ұластырамын.

Бұны оқығанда өне бойынан осынша еріс тапқан сырқаттарға дес бергені дермісіз?.. Жо-оқ, керісінше, бұның да өнер қуатын өсіретін қасақана қажасуы болады екен. Тегі «Жылдар, жылдардың» «Жедел толғаудың» солайша нобайлы жаратылуына себептің бері, бірегейі менің осы халде болуым десем, жөні сол.

Мен бұл күндерде алған тақырыбымды бір өлеңге сиғыза алмай, топтама (цикл) тәсіліне көбірек көшіп жүрмін. Әлгі кітаптағы майдангер, нан, табиғат, өзім, бәйбіше хақындағы бөлек-бөлек топтамалар жетпіс асқаннан кейінгі жұмыстарымның осы бағыттағы алғашқы легі-тұғын. Кейінгі жырларым түрі-түсі дәл осынын мұқабасындай сұр, көлемі бұдан гөрі шағындау дәптерге біртіндеп түсіп жүр. Маусымдық басылымдарда кейбіреулері басылып шығып та жатыр. Осылардың бәрі дерлік топтама. Дәлірек айтсақ, әзірше бұндағы топтама жырлардың саны үшеу.

Біріншісі «Жолдас», «Әріптес», «Ағайын», «Көрші» деген сияқты болып ұзарады. Бұлар әзірше толықтыру күтіп дәптерде жатыр.

Екіншісі – «Арқамнан ер-тұрманым алынбаған» деген топтама. Осының бір сыпырасы «Қазақ әдебиетінде» жарияланды. Ал, «Қой торы», «Қашаған», «Айғыр», «Азбан», «Сәурік» деп аталатындары одан кейін жазылып, дәптерге ғана түзілді.

Үшінші «Жастық шақпен жаным бір» деген жалпы атпен аталады. Бұл онбеске жуық өлеңді қамтиды, «Жұлдыздың» 89 жылғы бірінші кітабында жарық көреді.

Аттарының өзінен-ақ байқап отырған шығарсыз, осылар менің жазыла қояды дрп күні кеше ойлаган нәрсем бе еді? Бұларды жазғызып отырған әлгілердей қажасуы, қайруы мол Ақ сеңгір дәурені. Иа, иа, рас айтам, бұл-дәуір емес, қиял-қызығы өзіндік дербес бір дәурен. Бұның көңіл хошы орта жастағы акынның да бойына жарасып жата қалмайды.

Оқушым, байқап отырсыз ба, Ак сеңгір кезең, тәңір жарылқағыр, осы дәптердегі бағзы бір тұжырымдарыма қосымша енгізуіме, өткен шаққа өз пәтуамды толығырақ беруіме жәрдемдесе бастаған секілді. Мен ондай тұстарыма ұтыры келгенде әрекідік әлі де оралып соғып отыруым ықтимал. Бұл жолғы аңғартпағым, мәселен, төмендегідей:

Ә.Тәжібаев өзін шамадан тысқары қатты сынаған маған қарсы соқкы даярлағанда карымта қайтару үшін ғана сөйтті ме екен?.. Пенде ғой, бәлкім ол да бар шығар. Сонымен қатар ол өзін сол кезде адам мойнына оңай тағылатын «карғыстың» қарғы бауынан қорғану қамында
болғаны да бүгін айдан анықтай. Мұхтар, Сәбит, Ғабит аралықтарында оқтын-оқтын бұзылып отырған (біз секілді жастардың да кейде сорына шығатын) бұлыңғыр ауа райын мен бұған дейін олардың фракцияның тартыс ұясынан шыққандығына сайушы едім, «ауру қалса да әдет
қалмайтынның» кебі деп білуші едім. Творчество адамдарының арасында байқалып қала беретін «таршылықтан» да көруші едім. Кім біледі, бәлкім ол жақтары да болған шығар. Дегенмен, осының ар жағында да әлі «қарғы баудан» сақтану қамы болмаған дей алмаймын. Сәбең марқұмның мені оңаша тауда қорқытпақ болғаны да «Ұрыншақ немеге» тісін батырғаны
ғана емес шығар. Ертеңіне «Сен неге сөйтпедің?!» деп, бір пысықай шыға келсе, Сәбең қайтпек?.. Аузы күйгені бар емес пе?.. Ахмет, Мағжан, тіпті Сәкен арқылы жеген таяқтары аз ба еді?..

«Осы қаулы шынымен-ақ дұрыс па?» – деп, ең сенімді деген досыңнын өзінен сұрауға да қорқатының сірә содан болар. Жданов баяндамасындағы мен қазақшалаған Анна Ахматова өлеңін көріп, көзіне іркілген жасты мен-екеш менен де жасыру үшін бөлмеден шыға жөнелген Мұқан Иманжановты сол сәтте «Қарғы баудың» үрейі қамап алған шығар-ақ. Жалпы сол кездегі адамдар үйіне түнеткен үрейді ертеңгісін сыртқарыдағы жұмысына да ертіп барып жүргендей. Ол әркімнің күн астындағы көленкесіне айналған. Міне, шырағым, біздер осындай да психологиялық күндер кештік.

Жә, енді тағыда нелерді жазып тастадым, олардың жазылуына қандай жағдайлар түрткі болды дегенге қайта соғып отырайық. Бұл ақындық дегеніңіз қызық қой, кейде әлде неден секем алып бір уыс бола қалсаң, соның өзі де творчестволық лабораторияның бір жерінен қыстырылып еніп жатады. Өткен сексен сегіздің күз маусымы аяқтала бере, аз ғана күн бойына, мен өзгеше бір мұңлы күй кештім. Зады, бұған да сол кәрібоз шақтың селбеуі себеп шығар. Өйткені, менің бәйбішем Гүләнуар бұған дейін де екі дүркін едәуір қорқынышты операцияны бастан кешірген-ді. Олардың екеуінде де «е, қайтер дейсің!..» деп, іш күдігімді балаларға сездірмей қойғам. Бұл жолғы бауыр еттен тас кернеген өтті түгел сылып алып тастау операциясы маған ашықтан ашық уайым жегізді. Оны жабырқау күйімде кездескен адамның кімінен де жасыра алмадым. Ұйқыдан бездірген осы жағдай түн сайын өлеңмен күнделік жазуға мәжбүр етті. Қалың кара бұлттай түнере бастаған бұл күнделік аптаға созылды да, соның соңғы жағы жарқын, жадырап аяқталды. Әр күнгі өз қалпымды бұлжытпай өлеңге айналдырып отырған соң солай боп шыққан ғой. Зейнолла мен Сафуанның, үй ішіндегілердің де айтуларына қарағанда, бұл күнделікте әркімнің басында болатын зар-мұңды жинақтау бардай. Және де өзіндік сонылығы да жоқ емес деседі. Ғафу мұны тіпті поэма жанрына да жатқызып қойды. Ат қойып айдар тақпасам да келесі жинаққа енетін түрі бар.

Немесе мына бір штрихқа қараңыз: қайдағы бір әсерлі әсем сөздер ата кісінің аузынан немере сүйген сәттерде айтылып қалатыны бар-ау. Ондайда ақындардың ауыз-екі жырлап жіберетіні де болады. Мен осы жағына сараң едім. Ердан деген ұл немереме «Аташкина боташка», Айжан деген қыз немереме «Аташкина туташка» деген сияқты бірдеңелерді айта салатынмын. Немесе:

Айдарым менің, Айдарым.
Дос алдында – жайдарым,
Қас алдында – айбарым,
Жырдай көркем көрінгей
Жылдарың мен айларың!..

Немесе:
Аяным менің Аяным!
Жоқ қой сенен аярым!
Бір өзіңе жаным ғой

Жаялық қып жаярым, – деген секілді жеке шумақтарды ауыз-екі айтып қалып жүретінмін. Тіпті бір немереме Махамбет есімін қойып алып:

Әулие ақын, батырдың
Атын қойып жатырмын,
Ұлым, кімге татырсың,
Өзім кімге татырмын?..

Кешіре гөр киесі

Батыр тіккен шатырдың!.. – деумен ғана шектелгем. Ол жолғы бар олжам – жұрт мені «импровизацияға шебер екенсің, сенен айтыс ақыны да шығады» деп мақтаған. Мен оларға «Бүгінгі кейбір айтыскер сымақтарша поэзияны қорламай жөніме жүрейін» деп жауап бергем.

Ал, осы жылғы жеді айының ақырғы күні Қанағат баласы дүниеге келді. Сол немереміздің аты Дәулет болсын деп әжесі Әнекең, оған «керей» деген сөз қосылсын деп Мұрат отырып алды. Ақыры екеуінің айтқандарын біріктіріп, ұлымыздың атын Дәулеткерей қойдық. Сол сәтте менің көз алдыма ұлы кұйші Дәулеткерей бейнесі елестеп:

Дәулеткерей!
Тамылжыған тәтті күй!
Баяғыдан балбыраған бапты күй!
Өзің аттас немереме көп емес,

Бар болғаны бармақтайын бақты қи! – деп-ақ салғаным. Ақыры осы экспромт бұрынғыларша ауыз-екі айтылған күйінде де қалып қоймай, қағазға әжептәуір өлең боп еніп, молайып түсті Бұрынғы шашпа, адуын шақтың артта калғанын сезіну осыдан да аңғарылса керек.

Ендігі бір үлкен әңгіме жуырда ғана жазылып біткен «Ауыл советке арыз» атты поэма төңірегінде. Мұны былайша түсіндірмек керек:

Сексен тоғызыншы жылдың да алғашқы үш айы түгесіліп, көктем қызуын ертерек сезініп отырмыз Бұл өзі жұртымыздың осы жылы жанын жылытқан жайдары оқиғаның символы іспетті. Қазақстан Орталық Партия Комитеті арнайы жасақтаған комиссия заң орындарымен бірлесе отырып, егжей-тегжей тексергеннен кейін, жарты ғасыр бойы жазықсыз халық жаулары атанып келген Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытовтар ақталды. Бұлар арқылы қазақ әдебиеті бұрынғысынан бетер тұлғаланып, өрісін ұзартып, беделін биіктетіп қалды. Осы тұста мен бір тосын толқынды ойларға тоғытылып, әкем Ерғали байғұсты тағыда еске түсірдім: «Апырау, дедім де, әрі карай былайша тебірендім – Мынау азаматтар тым болмаса әуелгі әзірде совет өкіметін қабылдамай, кейін амалсыз мойындаған жандар еді. Қатал жазаға бәрібір ұшыраса да, солар енді қайтып үйірін тауып жатыр. Бұлардың рухтары бүгінгі күні «жаптым жаланы» үстерінен сыпырып тастап, еңбектері ел дәулетіне айналып жатыр. Ал менің әкем болса, әуелден-ақ заман ағымына қарсы шығардай қайрат көрсетпесе де орташа дәулетін тонаған басқалардың бас бұзарлығы арқылы жоқ боп кетті. Енді кінәсіз рухын ақтап алардай ол сорлының алысқа тараған атағы да жоқ. Оны тіпті сол жердегі бүгінгі ауыл совет те басқаны басып-жаншыған бай-шонжар деп түсінеді. Өйткені, Ленин советі де емес, Голощекин ауыл советі оны бүгінгілерге солай деп жазып қалдырған, алпыс жыл артығымен солай уағыздалған. Ендеше менің әкемді ғана емес-ау, сол Голощекин тұсындағы ауыл советтің өзін ақтап алу жөн болмас па?.. Оны да әділетсіз әмір қатыгездікке мәжбұр етті ғой. Қатыгездіктің өз дегенін қылғызбаған қай дәрежедегі совет органын білеміз?.. Оған тіпті М. И. Калининнің өзі де ләм деп ауыз аша алмаған…

Біле білсе, бүгінгі ауыл совет менің әкем сияқтыларды ақтау арқылы ең алдымен өз әкесінің – Ленин ауыл советінің беделін ақтап алар ма еді, қайтер еді?! Бұл – бір. Екіншіден, Ауғанстандағыдай, жарияланбаған шабуыл бағын байлаған бейшара сәбилердің қырсығы кесілмей ме?.. Мысалы, мені «Ол сволочь байдың баласы болатын» деушілер әлі күнге дейін аузы қисаймай «жарапазанын» жалғастырып тірі отыр. Сонда қалай?.. Мына мен қырық бес жылдан бергі коммунист, соғыс пен еңбек ардагері, мемлекеттік Абай, республикалық Жамбыл аттарындағы сыйлықтардың лауреаты, Қазақстанның алты орденді, көп медальді халық жазушысы өлгенде де ақталмай, боқталып жатуым керек пе?.. Тіпті тірі күнімде тіл тигіздірмесе, сол жақсылық тірнектеп жинаған Қадір-қасиетіме қайшы келе ме?..

Осы дәптердін бір жерінде «менін әкеме енді ақтау-мақтаудың керегі де жоқ» деген едім. Ол, әрине, қара бастың қамын күйттегендей көрінбеу үшін айтыла салған әншиін бір сөз еді ғой. Ал шынында, оның есімімен сабақтас, соңғы айтқанымыздай, танымал адам тағдыры жатқан жоқ па?.. Біз қаншалық кішіпейіл бағыт ұстансақ та, ол жағын ескеру осы жұрттың ойында да жоқ… Бұл – екі делік.

Баяғы маған қабағын бермей, қастарына жуытпаған, әзәзіл насихатқа азған шәкірт балалардың ұяты қайда?.. Олар да бүгінгі буынның жазықсыз жаңсақ басқан әкелері емес пе?.. Ақыры адалына көшкен соң, қоғам мүшелерінің күллісін күмістей жарқыратып, тот-тозаңнан аршып алған жөн емес пе?.. Түптеп келгенде, бұл өзі бүгінгі барша қарттардың жасы ұлғайғанда ождан тазартысып, бақұлдасқаны болмас па?.. Ол жағын проблема сипатында көтеріп жатқан кіміміз бар?.. Бұны – үш делік.

Неге осы айтылғандар хақындаеңіреп отырып элегиялық поэма жазбасқа деген ой келді.

Жоғарыда аттары аталған, «халық жауы» деген атақтан азат болған ақын-жазушылардың ақталуы мен төте тебіреністерге де, бүкіл халықтық қайғыны қамти қозғалуға да жетеледі. «Замана зауалы», «Аруақтармен сырласу» атты өлендер – содан түскен өнімдер. Байқап отырсам, шынында да біз мықтап уланған ұрпақ екенбіз. Қолдан жасалған қайғы-қасіретті табиғи проблема деп түсінгеніміз соншалық, бұрысты – дұрыс, өтірікті – шындық, қатыгездікті – қамқорлық сипатында құптай беріппіз. Оны айтасыз, «Халықтардың әкесін» қатыннан туды деуге де қимаппыз. Бұл арада мен қорықаннан бас шұлғи бергенімізді есепке алып та отырған жоқпын. Зады, іріп-шіру әріден басталған секілді. Енді ойлап отырсам, Шәкәрімдерді Қарасартовтардың сотсыз дәнеңесіз атып өлтіруі жүгенсіздікке жүлде берудің дер шағында болған істер екен ғой. Бұл туралы да жуырда мақала жарияладым. Айтпақшы, мен Шәкәрім жағдайын жақсы білемін. Сонау алпысыншы жылдары Шәкәрім ісін зерттеп, оны ақтау керек деп қорытынды шығарған, Орталық Партия Комитеті өзі құрған комиссияның төрағасы болғам. Сол кездегі Це Ка-ның идеолог хатшысы Н.Жанділдин Қарасартовқа ағайындығы себепті біздің 300 адамның куәлігімен жинақтаған әділ жұмысымызды бюроға салмай жауып тастаған.

Адам жалпы аяушылықты ұмытқан жағдайда табиғатты да талқандайды екен ғой. «Табиғатты табындыру» дейтін ұрда-жық ұранның ақыры неге әкеліп соқтырғанын енді көріп отырсақ та, содан күні бүгінге дейін бас тартқан жоқпыз. Енді тіпті соны тонағанымыздың үстіне қорлайтынды шығардық. Өзен-көлдердің тоналып, буланып құрығаны өз алдына, уланып ұшқанын қайтерсіз?! Елді мекенді маңайламайтын киіктер үйір-үйірімен ауыл іргесіне келіп өлетінді шығарса-ше?.. Осынша мол жерден орын таппағандай үй салу үшін мәуелеп тұрған бақтарды ойсырата отағанымыз қай білімдарлық?..

Өлшеусіз жәбір көрген табиғат та есесін жіберіп жатқан жоқ. Бұлақтардың жер астындағы түпкі қорына да қорқынышпен ерін тигіземіз (атом күшін сынаудың салдары оған да барып жетті ғой). Жер, су, ауа қоректері арқылы уланған адамдар қараптан қарап отырып өле салуды көбейтті. Әсіресе баланы баудай түсіреді. Баланың қайсы біреулері ана құрсағынан дүниеге тірі келмей, өлі келетін немесе адамға ұқсамай туатын сұмдықты да көз көріп отыр. Қазақстанның бір сыпыра жерлерінде қатындар бала таппау үшін укол қабылдайтын болыпты. Бұның аты жұртты тұқымнан тұқырту болмас па?.. Бұл жағдайды көріп-біліп отырғанда жасы ұлғайғай адамның беті күйеді екен, жүрегі шаншиді екен. Мен сондай күйде отырыи он бес өлеңнің басын құрайтын топтама жырлар жаздым, жылап отырып жаздым.

Көріп отырсыз, менің бұл қарсаңдағы жырларым, жәй көзбен қарағанда, онша көңілді шығып жаткан жоқ. Бірақ, көңілге қонымды шығып жатса болғаны да… Егер шынында да солай шығып жатса, мен бүгінгі ел өміріндегі күрт өзгерістерге дән ризамын. Бұдан бұрынырақта жүрек басына жиналған шерді тап осылайша ақтара төгер болсам, менің тірі жүруім де кәдік еді. Шаруашылықтағы өзгерістердің қайсы бірі дұрыс, қайсы бірі олай емес, қайсы бірін меңгеріп ала жөнелуге халық даярлығы мол, қайсы біріне тапшы, – бұл жақтарын өз басым әзірше жетік біле бермеймін. Әйтеуір, қазіргідей орасан батыл, кең масштабтағы қозғалыстардың бәрі бірдей ойдағыдай шықпайтыны тарихтан мағлұм. Қимылдың қисайған жерлері әлі түзетіле жатар. Ал, тарихты тәртіпке келтіру, оны алдамшы, өтірік тараулардан тазарту, бүгінгі ниеті дұрыс адамдардың өз ойларын іркілмей айтуына жол ашу секілді әділеттің салтанат кұруы тамаша болды. Тек соны аяғына дейін жеткізіп, тағыда бір данышпанды қолдан жасап алмай, аман-есен шығар болсақ, төрешілдікті де төбесінен ұрып түгесер едік. Әй, осы жағы қиын-ау, қиын!.. Бұның баршасының орайына келген күнін көзбен көру, әсіресе біз кұралпы адамдарға әбден қиын. Шіркін-ай, соны біз көрмесекте, тетелес буын көрсе, мен соған «қабірімде бір аударылып жатқандай сезінгейсіз» дер едім.

…Бір кезде «Олжас Сүлейменовтің қазақша лексикалық қоры он сөзден артпайды, ондай адам өз ұлты төңірегінен не білуші еді», – деп, съезд мінбесінен қатты сынағаным бар-ды. Ол кезде оны өзім солай ұғынғандықтан да сөйткем. Және де сол кездегі Олжастың «қазақ ақындары өлеңді құлақпен оқитын етіп жазады» деген өрескел жаңсақ пікірі мені шамадан тыс ашындырған да шығар. Қайткенде де сол бір өз тарапымнан айтылған орынсыз пікірімді түзетуім керек-ау дегелі қашан. Ұтыры келмей жүретін. КСРО Жоғарғы Советінің осы жылғы сайлауы кезінде Жазушылар одағының секретариаты осы жігіттің кандидатурасы туралы пікір жазуымды өтінгені (бұған дейінгі жиналыста осы кандидатураны бірінші болып атаған да
өзім едім), бірден келісім бердім. «Арғымақ атты ар» деген эссе сипатындағы мақаламды аз жазсам да, мәз жазған секілдімін. Менің пікірлерімді құптаған телефон жан-жақтан қардай борады (бұ еңбегім де кезектегі жинаққа енер). Сонда қозғалған пікірлердің ішінен біреуін осы дәптерге айыра-бөле кіргізе кетейін. Өлеңдерін орыс тілінде жазатын нағыз ұлтжанды
қазақ ақыны өз практикасы арқылы жаңа теорияға жол ашты деп, соны дәлелдедім.

Мен «Аз и Я-ны» оқып шыққаннан кейін бұл жігітті жаңарған Шоқан деп те қалғам Сірә соным тап оншалық артық айтқандық та бола қоймас. Келешек бәлкім оны да расқа шығарар. Міне, мен бұл күндерде осылайша да өзгеріп, өзімше түзетіліп отырамын. Бұдан «тәубе төркіні тәжірибе» деген секілді нақыл шығаруға да болатын секілді. Еңбек есебі осымен тағы да аз-кем доғарыла тұрсын.

Сәуір, 89.

Апырай десеңші, әлгі бір әлде қалай сөз соңына енгізе салған «доғарыла тұрсын»-ды болар оқиғаның болжамына саймасақ та, өзіме де белгісіз қатердің тақау тұрған бір тақсыретін жаным сезгендей-ақ болыпты-ау: творчестволык омірімді баяндаудың бұлайша ұзілген жері өткен сексен тоғызыншы жылдың 27 сәуірі десек, осы оқып отырған жолдарыңыз содан кейін араға аттай бір жыл салып барып жазылып жатыр. Өткен жылғы әсеттің аяқ шенінде, кешкілікте, телевизор алдында қаннен қаперсіз отырғанымда тұтқиылдан жүрегіме жармасқан қара пәле «инфаркт миокарда» делінетін әзірейіл екен. Бұдан тірі қалған адам мысық аузында біраз мытылып, жерге шала-жансар қалпында қайта тасталған тышқанды еске түсіреді екен. Одан бергі жерде тоғыз айдың жүзі ауса да күні бүгінге дейін стол басына келіп қалам ұстап жарытқан жоқпын.

«Нет худа без добра» деп орыстар айтқандай, елу тоғыз жыл (он төрт жасымнан) тартқан темекіден ажырағаным ғана анық олжам. Сексен метр жердегі қарсы алдымда фашистер жатқан сергек түндерде шинелімнің жеңіне тығып тартқан, ұйқы ашарым болған темекіммен де ақыры қоштастым. Мен оны өлең жазатын бейбіт түндерде де ойды жедел өндіруші күш есебінде танығам. Қызу айтыстар кезінде сабыр суын себетін салауатты шипа деп те түсінгем. Ал, шынында талайыма тағдыр тағайындаған улар қатарында никотин де аз залал қылмаса керек. Бір жарым қорап сигарет түгел түгесілген түндерде шет, шек дегендеріңіз болған ба сірә?! Қуансам да, қуарсам да, әйтеуір қу жанымды қуырып жеп отырып жазуға себеп шіркін табылып та тұрды ғой…

…Әрине, мен ауырғалы бері түк бітірмей отырып қалған жоқпын. Орталық аурухана алпыс жылдық тойына шақырғанда сол замандағы науқас республиканың алғашқы емшілері, олардың бытыраңқы ел ішін аралағандағы түр-сипаттары менің көз алдыма тізіліп келе қалды да, сонын ақыры дардай бір өлең болып кағазға түсті. Арал ауданында туған Теміржан есімді бір жас композитордың қолқа салуы түрткі болды да, теңіз трагедиясы тағы да үлкен бір жан қыдырысына душар етті. Оның нәтижесі де шерлі жыр қалпында жаңағы жігіттің мұңлы сазымен жұптасты. Әрине, мұндайлар болмай тұрмайды. Алайда қазір кесек-кесек көркем дүниелерді көсілте жазып кеткендей көңілге демеу жоқ. Дәл қазір мен ауырмаған күнде де өйте алмас едім. Мезгілдің мінезінде белгілі бір тұрақты бет қалмай тұр. Күні кеше беделді деген жиындарда қаулы-қарарларда мақталған жәйіттерді бүгін іске алғысыз етіп балағаттай салу оп-оңай. Алғашқы кооператив дегендеріміздің бір сыпырасы әншиін алып-сатар сәудегер болып шықты. Тіпті орталықтың өзі жеделдету деген өз ұранынан аз уақыт ішінде-ақ бас тартты. Жұртқа арақ сатпаймыз деп жүріп моральдық-материалдық ұтылған жақтарымыз да аз емес көрінеді. Орталықтағы бірінші басшымыз қайта құрудың екінші тынысы басталды дей бергенде жағдайымыз кейін сырғанап кетіп те жатты. Қысқасы, баяғыда тың көтереміз деген ұранмен аз уақыт ішінде-ақ ұлан-байтақ қазақ жерін беталбатты жүндей түткеніміз секілді ағаттықтар қазір де көзге ұрғыштап жатыр. Ақыры не боларын алдан күтеміз. Әйтеуір абырой болғанда менің «Жедел толғауымда» әлгі шолақ ұранды қуаламай, соңғы екі ғасырдың қарама қайшылығына негізделген өзгерістер жырыма өзек болған еді. Пікір айтушылар сол жағын атап өтісті.

Жағдай жоғарыдағыдай болған соң жұрт (қаламгерлер) публицистикалық толғаныстарының маңдайын плюрализм дегенге сүйеп қойып, өткен шақтарға өкпе айтқыш болып алды. Тіпті соңғы жетпіс үш жылды сорға біткен кезең сипатында балағаттап, аққұла сызып тастағысы келетіндер де жоқ емес. Оны өз басым шолақ тұжырым деп ұғамын. Ал, өз тілімізді тірілтейік, өз жеріміздің байлығына өзіміз иелік етейік, Ұлы Одақ құрамында ұлттық тұлғамыздың дербестігін бұрынғыша сөз жүзінде емес, іс жүзінде көзімізбен көретін болайық, жұртымызды экологиялық апаттан сақтау амалдарын қарастырайық деген секілді әңгімелер, әрине, ел көкейіне қонымды. Ауырғаныма қарамастан осы бағытта жұрт қатарлы мен де радио, теледидар, маусымды басылымдар арқылы пікір танытып жүрмін. Нұрсұлтан Әбіш ұлына былтыр табыс еткен ағалық аманатым да биыл «Халық кеңесі» деген газеттің алғашқы санында жарияланды. Бірақ, осы соңғы айтқандарымның бәрі де көркем шығарма емес қой. Құйындай ұйтқыған құбылмалы уақыттың арты бәлкім керемет жақсылықпен елді есен-аман қауыштырар. Бірақ, соған өз көзім анық жетпеген соң, ол жағын кесіп-пішіп айта да алмаймын, жыр жәрдемімен бейнелей де алмаймын. Тарихтың тәртіпке келтірілгені, халықаралық қатынастың жөнге бағып жатқаны, – бәрі жақсы-ау, жыл озған сайын сөз көбейіп, товар, тамақ дегендердің құрып бара жатқаны, ақшаның алжи бастауы жақсы емес. Соңғы ұлы соғыста ойсырап жеңілген елдер танығысыз жетіліп жатқанда, келістіре жеңген біздердің кетіліп жатуымыз қалай?.. Бір кезде батыстағының бәрі жаман да, біздегінің бәрі жақсы десек, енді батыстағының бәрі жақсы да, біздегінің бәрі жаман бола қалуы қалай?.. Сөздің қысқасы, қазір көптеген шындық өз бағасына ие емес. Айтылып жүрген әңгіменің көбіне иланбайсың. Илансаң, өтірікшінің сөзіне алданып қалатындай сезінесің. Қазір халық ісі оңғарылмай жатыр. Тіптен, айта берсек, осы халық жанын сала еңбек етуді ұмытып калған секілді. Ал, қаламымды әлім келгенінше осы трактовкаға бағыттайын десем, оған қолым бармайды. Міне, Ақ сеңгірдің, әзірше деп отырған, дәл бүгін таңдағы халі.

Зауза, 90.

***

Шіркін-ай, әлжуаз денсаулық мүмкіндік берсе республиканың алпыс жылдығына арналған «Өлке шежіресінен өрнектерді» он жылдан кейінгі осынау жетпіс жылдық тұсында бір сыдырғы толықтырсам-ау деймін. Егер сол жұмыс барысында ауқаттылар мен алашорда апаты, 1932 жылғы аштық пен 1937, 38 жылдардағы һәм елуінші жылдардың бас шеніндегі репрессияны кіріктірсем, тыңға шабуыл ағытқан келімсектер тасқыны тұсындағы Хрущевтің зымиян мақсаты әшкереленсе, сонғы бес жылды да ескерусіз қалдырмасам, өлкенің өмір тарихы бір сыдырғы бүтінделер еді-ау деймін. Зады, шама-шарқыма қарай осы бағытта бір әрекет жасайтын шығармын.

Әсет (тамыз) 90.

***

Ә, жо-о-қ, ауыр науқастан кейін жұмысты еңсеріп істеп кете алмасам да, соңғы қазан, қараша айларында едәуір қунай бастадым. Және де сәл басқаша ширап калғандаймын. «Шер толғау» атты үлкен топтама жырлар жазылды. Бұл да өзінше тұнып жатқан тұманың қайнар көзі бола қоймаса да, бір тоға соған бейім. «Немереме қарата» деп аталатын тың толғау бітімінде жеке-дара туып қалды да, келесі керуенге жетекшілік қылды: өзіне тетелес жазылған жырлар осының ауанымен жүріп берді.

Жер… Туған жер… Ол қандай да болса бір тосын ойларға тоғытпай, өзін өзі жаманды-жақсылы оқыс окиғалармен үстемей тып-тыныш жата алған ба, сірә?! Бір қызығы, ақын сол соны қозғалыстардың ішінен ең әуелі өзін, өзіне өлшеулі өнімін тауып алғыш келеді ғой. Мен бұл жолы көкірегімде туған жер тұтатқан шер шеңберінен табылдым, жан азығым да сол шерді тарқату болып шықты. Туған топырағым қазақ жері осы оралымда маған мерез ауруына ұшырап, денесінің әр жерінен тесіліп жатқан кіріптар жанның бейнесін елестетті. Осы көңіл күйзелісіне қайдағы-жайдағы қасіреттердің қоры жиналып, тап бір бесті қымыздай қыжылдап қызды. Сабасы тоғая келе сол «қымызды» бабына жеткізе пісу керек болды. Әй, соны мен пәлендей ұзақ пісіп те жарытпаған секілдімін. Не бір ащы сезімдер тұс-тұстан атылып, тыным дегеннің тығындарын шыдатпай, сан саққа ұшырып жібергендеймін. Көп жағдайда өзіме иелік қыла алмадым. Жарты ғасырдан астам жанып-күйген еңбегіме тиесі, кұны басынан асқан инфарктың жай тартқыш қуаты ызаның не бір алтайы қызыл түлкідей түрлерін алдыма әкеліп тастай берді. «Шер толғау» топтамасын мен солардан іріктедім. Бұл топтама әуелде «Немереме қарата», «Шер толғау», «Қар жауғанда біз жақта», «Бұзақының жоғалар ізі ақырын», «Байқамаппыз» деген жеке-жеке аттарымен кейбіреулері жұлдызшамен дербес күйінде жазылып, сұр дәптерге сол бастапқы қалпынан өзгермей енгізілді. Бірақ, оларды «Қазақ әдебиетіне», радиоға берерде бітімдеріне қарай бір толғаудың бірнеше сөзі түрінде орналасты. Өзіміздің өткен шағымыздағы досқа достың сенімсіздігі, опасыздығы, бүгінгі достардың оп-оңай ат кұйрығын кесісіп кете беретін, қазақтығымыздан ажыраған ақуалымыз, шығыс әйелдеріне тән қасиеттерді тәркеткеніміз, шовинизмнің қайтадан ашық өктемсуі, табиғаттың тамтығы қалмай улануы, жалпы кісіліктің кірлеуі – бұлардың, қайсы бірі де адамды ажалына даярлайтын дардай-ақ нәубет болса керек. Бұларға тағы да нелер жалғасарын уақыт көрсетер.

Бірсыпыра сөздер эссе сипатыпда тағы да жарияланды. Сүйінбай Аронұлы, Әбуғали Сәрсенбайұлы, Нұрмұхан Жантөрин туралы жазылғандарды айтып отырмын. «Кітап жаршысы» атты газеттің алты сұрағына қайтарылған жауабымда бүгінігі кітап шығарудың, таратудың мүшкіл халде екенін, әсіресе жазба поэзия тағдырының, тығырыққа тірелгенін бір сыдырғы сөз етуге тура келді. Жаңадан шыққалы жатқан қазақ әдебиеті энциклопедиясының он сегіз сұрағына жауап беремін деп отырып, басқасын қоя тұрғанда, библиографиялық мағлұматтарымды жүйелеп алғаным-ақ үлкен олжам болды.

Желтоқсанның аяқ шенінде Бауыржанды (ақыры) Совет одағының батыры деген атаққа ие қылып, сексен жылдығын тойлады. Опера театрындағы салтанатты жиында мен жаңадан жазған өлеңімді оқыдым. Қайран Бәукеңнің алпыс жылдығына өлең, жетпіс жылдығына эссе арнаған мен осы жолғы сөзімде оның өзім туралы пікірінен әдейі бастадым: ол менің елу жылдық мерейтойымда тіпті «Қазақта өтірік күле де білмейтін, өтірік жылай да білмейтін – осы екеуміз!» деп те жіберген еді ғой. Осы соңғы өлеңімде оның, жалған жайсандыққа тікенектей тиетін қайсы бір қасақана қайсарлығын айырықша мадақтадым, сол арқылы өзімше іргесі сөгілмеген іш тарлықты табаладым. Оған бола сол күншілдік пен төрешілдік төрдегі орнын тастап кетпесін білсем де сөйттім.

Жеді (Желтоқсан) 90.

Тоқсан бірдің алты айы да өтті. Осының алдындағы екі тарауда атқарылған «Жедел толғау» кітабынан кейін жазылған өлең-жырлар көрініс беріп отырды. «Шіркін-ай», «Өлке шежіресінен өрнектер» делінетін үлкен топтаманы толық қанды жылнама етіп шығарсам-ау» деген бір арманым да айтылған еді-ау. Мен сол арманымды да іске асырған секілдімін. Отыздан астам тарихи кезең хроникалық жолмен бөлек-бөлек жырланып жүріп бергенде совет тұсындағы Қазақстан бейнесі діттеген шамада бүтінделді-ау деп ойлаймын. Жасымның жетпіс беске толу қарасаңында тұрғанын тағы бір қыр басында ат белін суытып, азықтану үшін аялдайтын жолаушының күйін еске түсіреді. «Шу, қара нар», «Ұрымтал ұйқас», «Кешірім сұрар күнәм жоқ», «Өз сауалыма жауап», «Махамбетпен мұндасу», «Ер Исатай туған күн», «Біз кімбіз», «Мына шіркін барады қайда қашып?..», «Өз дәрменім», «Ақын Қасым» атты жаңа жырлардан бойыма тағы бір тың тебіреніс дарығанын айтып отырмын. Ауру әрекетімен босқа кеткен бір жылды есептемегенде соңғы төрт жыл жемісі он баспа табаққа жуық жыр кітабын құрастырды. Бұл кітаптың аты «Шер толғау» делінді. Осы соңғы екі кітапты қосып айтсақ, бұл төл поэзиямның төртінші томы толық дүниеге келді деген сөз. Айтпақшы, қазақ еместер үшін осы екеуінен іріктелген үлкен кітап «Демарш» деген атпен орыс тілінде «Жазушы» баспасынан жарық көргелі жатыр.

«Шер толғауды» «Жазушы» баспсына табыс еттім. Бұл кітап хақында аз-кем айтарым: Өткеннің күллісін дәл осы сәттегі ой өлшеміне жығып көргенімде мұн, нала нарқы мұншалық қымбаттай қояр демеген едім. Осы кітапқа эпиграф етіп Асанқайғының «Ой түбінде жатқан сөз шер толқытса шығады» деген данышпан пікірін алмасқа амалым қалмады. Жан жүйеңді тұтас бір тұрлаулы нала, ырықтан тыс ыза билеп алғаннан кейін қопарыла қозғалмасқа шараң қайсы: өкініш, сағыныш, қасарысқан қайсарлық пен мақтаныш, егес, ерегес, намыс дегендеріңіздің әр қайсысы өзінше емін-еркін сөз алғанда өзіңді қайда қоярға білмейді екенсің. Сөздің қысқасы, «Шер толғау» кітабының басынан аяғына дейін жанып-күюдің жаңағыдай жан-жақты қысымынан бір сәт айыға алмадым. Өткен шағы бір шама өңделіп. өтірігі де араласып, бүгінгісі бүлініп жатқандай көрінген мынау түсініксіз аласапыран арасында сана мен сезімнің қайсы бірін де бетінен қақпадым. Өйткені қандай жағдайда да нағыз азат адам үшін күрестің осыдан өзге жолы жоқ деп білдім. Өзін ақтап, өзіне дейінгіні сыпыра боқтайтын саясаттан бұл күндерде біржола зеріктім. Ал, бұған жұрт қалай қараса олай қарасын – онда менің жұмысым жоқ. Турасын айтқанда, енді менің өз жүрегімнен басқа бағынышты болғандай орталық жүйем жоқ. Сол жағдайға қазақ жұрты қашан жетер? Оған көз жеткеріп отырған тағы да мен жоқ.

Әсет (шілде) 91.

Рас, бұны да біз көрдік. О дүниеге Ғабиден, Ғабит, тіпті Жұбан да бұдан хабарсыз аттанды. Бір жолы Әбділдамен телефон арқылы аман-саулық біліскенімде ол мені былай деп күлдірген еді:

– Жүре тұрайық. О дүниедегілер «Не жаңалық бар?» дегенде біз де бірдеңелерді біліп барайық та…

Бәсе, бәсе… Беті осылай қарай ойысқаннан-ақ сезіктенген едім-ау… Дем арада біздегі біткен істің бәрі жаман бола қалған. Соц. лагердің быт-шыты шыққанымен тұрмай, Балтық аймағының советтен ат-тонын ала қашпақ әрекетіне кірісуі, Қап тауындағылар мен өзіміздің Орта Азиялық ағайындардың өзара қастасып, қан төгісуі ойда жоқ бір ойран-асырға ұрындырардай сыңай танытқан. Осының бәрінен бұрынғы Алматы Желтоқсанына қарсы Мәскеу өктемдігі өзгенің өзегіне шоқ тастағандай болған-ды. Дәл сол кезде болжағанымдай, енді ол оқиға да басқаша бағасын ала бастады. Ақыры міне енді, кіндіктегі «тамыз төнкерісі» дегеннің үш күн ішінде омақаса орға жығылуы 74 жас жасаған совет құрылысының тас-талқанын шығарды да тынды.

Не бір әупірім күштер құртамын деп жүріп күшейтіп алған Ұлы Державаның бұлайша оп-оңай жоқ болуы оғаш көрінсе де, Қаскөй Империяның күйреуі басқа жұртқа бағыныштылардың қан тамырындағы қатып-семген қасиеттерді намыспен, армен азықтандыра бастады. Әр елге кірмеленіп құты қашқан орыстың өзі де беталбатты етегі ашылып, күлі шашыла бастағанын енді сезгендей. Қазақ та басқалар қатарлы тәуелсіз елдігін жариялады.

КПСС-тің жағасы жыртылған сағатта-ақ Горбачев: «Ол өзін өзі таратып жіберді» деп, самороспуск жариялады. Он сегіз миллион коммунистің біреуімен де ақылдаспай сөйте салды. Біреулер оны «қоянжүрек қорқак» десе, енді біреулер «ол партияны осыған әдейі әкеліп соқтырды, бұл сатқынның ісі» деп бағалады. Ал советтің ежелгі жаулары оны «ғасырымыздың ұлы реформаторы» деп, бүкіл әлемге жар шашты. Шынында қалай, – ол жағы маған қараңғы. Әйтеуір, партия басшыларының қылмаған қылмысы жоғы рас.

Таратылған аупартком қырық жеті жылдан бергі есеп кітапшамды өзіме қайтарып берген тұста «партиялығыңыз туралы қандай пікірдесіз?» деушілер болды. Оларға: «өз өмірбаянымды бытыратып, ауаға шашып жіберуден аулақпын» деп жауап бердім. Және де сол айтқанымды былайша түсіндірдім: «Мен бүкіл әлемді фашизм апатынан аман сақтап қалу ісіне басшылық еткен компартияға қардай бораған оқ астында қабылдандым. Дәл сол тұстағы компартияның жауыз да, жалмауыз да болмағаны өзіме аян. Ал басынан шіріген балықтың өлі денесінен мені іздеп таба алмайсыз. Мен өмір бойы бір өзіме ғана иелік ете жүріп, қасиеттінің қажетін өтедім, қасиетсізбен жақсы адам үшін жауықтым. Ал, бұлайша таза еңбекпен танылған адам өз өмір тарихынан еш уақытта бас тартпақ емес. Меніңше, осы пікірді қой бағып, сиыр сауған, балық аулап, көмір қазған коммунистер де қайталап айта алады. Өйткені, олар да адам намысын аяққа таптау арқылы бедел жинағандар санатына кірмейді. Айт та айт, кешегі өз зұлымдығын бүгіндері өлген сыбайластарына аудара салу арқылы әлі де тағынан таймай отырғандардан біз де қорқамыз».

Бүгінгі түсінігі осындайлар, яғни біздер өз тағдырын тағылыққа тапсырған совет компартиясының өміріне де, өліміне де жауапты емеспіз. Ал, жалпы саяси партия дегенге бұл күндері кім қалай қарайды, – ол әркімнің өз шаруасы. Өз басым енді ешқандай партияға сенбеймін. Компартия қатарынан бір мәрте қуылған Мұхтар Әуезов қайтадан қабылдай гөр деп өтінбегенде, тегі, осындай бағытты берік ұстанған болу керек. Зады, қандай да болса белгілі бір саяси партияның мақсатымен жазушы жарғысын қабыстырудың өзі ақылға симайтын да секілді: «жырымыз да партияның мүшесі, партиялық поэзия сөйлейді» деген менің идеалыммен сөз жүзінде үйлесім тапқан компартияның іс жүзіндегі әрекеті қай тұстан барып шыққанын енді көріп отырған жоқпын ба?! Тегі біздер енді ғана көріп отырған кереғарлықты М.Горький әу баста-ақ аңғарғандай ма қалай?.. Бұл арада айтылатын бір ғана түйін: Коммунизмнің утопия екенін түсінбегені үшін жалпыға бірдей жақсылықты көксеген адамды айыптауға тіпті де болмайды. Қол жетпес арман аз ба дүниеде?! Аңсарыңа азық болған «Жерұйық» аңызда бар да, өмірде жоқ… Қой үстіне жұмыртқалаған бозторғайды кім көріпті?..

Үш ғасырға жуық бодан болған қазақ халқы шынымен-ақ осынша мол жеріне өзі емін-еркін иелік етердей қуат құрап, іргелі жұрттармен терезе теңестірер болса, соны анық көзімізбен көрсек, дүниеден аттанарда «армансыз әулеттің басы да, бабасы да – біздерміз деп кетер едік. Тіпті өз армиясы, өз ақшасы, өзінің озық техникасы өсіп жетілген, өз тілі өмірдің барлық саласында толық үстемдік құрган мерейлі мемлекетті балаларымыз көрсе де көңіл тоқ. Азап-сорды бақ-дәулет деп, қараңғыны жарық деп, қылмыс қылуды қырағылық деп, ана тілін ұмытуды сауаттылық деп, – бәрін керісінше құптап, әбден есенгіреп қалған халықтың тым болмаса аздап ақыл-есін жинағанын көрсе, біздің ұрпаққа сол да жетіп жатыр.

Біз әлі ұлт болып әрекет қылуды ұмытқан күйдеміз. Басқаша айтсақ, біз әлі ауру халдеміз. «Ел аіасына» деп аталған биылғы бір үлкен өлеңімде мен таразымның бүтіндей осы жағына аударып айттым.

Президентке жапатармағай ода (мақтау өлең) арнаған ақындарға ескертпе де жасаған секілдімін. Назарбаев бұған ризашылығын айтып, маған хат жолдады.

Қазір интеллигенция тұрмыс тапшылығынан, қымбатшылықтан киналған жұрттың психологиялық әл-қуатын демеу, көңілін жұтатпау, ертеңгі күнге сенімін орнықтыру қамында. Соны сокпақпен ілгері жылжу қысталаң кезде қиын да болса қажет. Осы бағытта әр кім өз әлінше әр қилы әрекеттер істейді. Мен соңғы кезде тарихи тұлғалар туралы еңбектер жазып, солардың өнегелі өмірінен хабар беріп жүрмін. Исатай, Махамбет, Сүйінбай Аронов, Қасым Аманжолов хақында жазылған өлеңдерім секілді, Мұқит Мералиев, Қанай Боранбаев, Ораз Исаев, Ғабит Мүсірепов туралы эсселерімді бүгінгі адамдарға тағылым, таным берердей дәрежеде жаздым деп ойлаймын. Меніңше, бүгіндері модаға айналған «Ұлтын сүйгіш» жалаңаш сөзуарлықтан жастар жалыға бастады. Олардың қажетін өтерлік қасиеттерді жақсынын жанығып өткерген өмір жолынан оқыту керек.

***

Былтырғы қыркүйек (мизам) айының орта шенінде Исатай Тайманов тойына шақырылғандар легімен Атырауға бардым. Сапар алдында «Туған топырақ жұртына» деп аталатын жан тебіренісімді қағазға түсіргенім мұндай абырой болар ма: батыр тойынан соңғы төрт күн менің жетпіс бес жасқа толуым салтанатына ұласып кетті. Мұнайшы, малшы, балықшы, шәкірт оқырмандармен, қала интеллигенциясымен кездесулердің ақырында арнайы шақырылған облыстық совет сессиясының қаулысымен маған Атырау қаласының құрметті азаматы атағы берілді. Міне дәл осы тұста әлгі жыр соған орай жазылғандай болды да шықты.

Сондағы облыс, аудан газеттері секілді, кейін, қазан айын орталай бере Алматы маусымдық басылымдары да, телерадио да мақалалар жариялап, менімен сұхбаттасып, жаңа топтама өлеңдерімді жарыққа шығарып жатты. Бәрінің «Бізге сен керексің» дегені жасамыс жан жүйемді, әрине, тағы да бір сыдырғы қозғады. Бірақ осы жолғы жылы лебіздерді, шыны керек, бұрынғы қошаметтерден іштей сәл басқашалау құптадым: «осылар мені аяй ма, қайтеді?.. Өле кетсем өкінбестей ісім аз ба?. Бәлкім солай да шығар… Онда несіне аяушылық қылады?.. Бұлар менін «Шер толғау» атты кітабымды әлі оқыған жоқ. Оқыса, менің Мұрат, Шортанбайларды, кердері Әубәкірді де өмірімде тап осы тұстағыдай түсінбегеніме ден қояр еді… Иа, иа.. Жайма базардың жылтырағына жығыла берсең өкінішпен өштесуге уакыт та қалмайды. Тек шер шеңберлі болсын де… Сонда оның құты да құнарлы келеді…» Шамамен алғанда мен бұл жолы осындай бір үздік үзік оқыс ойларға маталып қала бердім.

Сәуір (көкек) 92.

О, қайран жарық дүние-ай! Ала білген кісіге сенің жомарттығыңда шек жоқтығын жасым жетпістің бесеуінен асқанда бірақ білгендеймін. Және де соған басқа біреудің тәжірибесі емес, өз өмірімнің қам-харекеті көз жеткізсе не дер едіңіз?.. Мына кісі қартайғанда өзін өзі қызықтауға көшкен бе дерсіз бәлкім?.. Тіпті солай-ақ болсыншы… Мен соңғы екі жыл ішінде жазып тастаған эссе, мақала түріндегі толғаныстарым мен басқа өлеңдерімді бұл жолы осы дәптерге енгізгім де келмей отыр. Өмір жетсе кейінгі бір беттерде айтылар. Оған үлгермесем жанашыр адамдардың бірі болмаса бірі 92, 93- жылдардағы өз архивімнен көре жатар. Олардан басқа, кімді көрсем де ризашылығын білгізіп жүрген, өзімді де сәбиден бетер пәк қуантқан бір үлкен табысымды осы арада айыра-бөле айтсам деймін. Соның алдында жалғыз-ақ аңғартып өтейін дегенім – типографияда жатып-жатып «Демарштың» да жарық көргендігі мен «Шер толғаудың» қолға тиіуін әлі күтіп отырғандығым. Мынау апшысы қуырылған қымбатшылық заманда қағаз, бояу, тағы басқаларының тапшылығы көресіні көрсетіп-ақ жатыр. Бұл екі кітаптың қалам ақысы қайыршының сыбағасындай болса бола берсін-ау, оқырман қолына уақытында тимегені өкінішті-ақ. Жә, оны қойып, енді әлгі осы жолы айтпағыма оралайын.

Сонау бір жылдары Мәскеуде өткен жазушлар съезінде эстондық бір шешен Вильям Шекспир сонеттері өз тіліне аударылғанын хабарлағанда залдағылар орындарынан өре түрегеліп ұзақ қол шапалақтаған еді. Сол сәтте ішім удай ашығаны есімнен кетпейді: бұған дейін сол сонеттерді қазақша сөйлетуге сіңірген алты жылдық еңбегім Алматының өзінде де ауызға алынып жарымаған еді ғой… Менің сол еңбегім жеке кітап боп шыққаннан кейін-ақ «Қазақ сонетінің атасы» аталғандар төбе көрсете бастады. Оған ренішім жоқ. Қайта намысыма қамшы боп тиген соларға рахмет. Ал менің, өз намысым араға аттай он төрт жыл салып барып оянады. 1991 жылы жазыла бастаған өз сонеттерімнің қазіргі саны жүз елуге жуықтап қалды. Бәрі де «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан» газеттерінде алма-кезек жарияланып отырды. Алла қосса осы алдағы қыс пен көктемде бұларды жеке кітап етіп баспаға даярлаймын. Зады, бұл менің эпикалық жанрдан кейінгі айқара ашылған тағы бір қырым мен сырым болып шықты-ау деп шамалаймын. Тіпті бәлкім бұл «менің» ғана болмас. Неге дейсіз ғой?.. Айтайын.

Ойлап отырсам, біздің қазақ жұрты сонет жанрының сығынды сөлін өз бойына жинаудай-ақ жинаған ел екен: Замандар бойы өзінің бұқтырғаны да өзгеден жұқтырғаны да жетерлік, көзін тап та, шүйліге біл… Біздің Абайдан басталған талай тамаша ақындарымыз (Шәкәрім, Мағжан, Ілияс, Қасым, Ғали, Әбу, Сырбай, Әбділда, Қуандық, Мұқағали, Жұмекен т.т.) соны қалай аңғармағанына қайранмын. Рас талаптанып көргендер бізде де там-тұм болыпты. Қаршыға түгілі қыранның бәрі бірдей қасқырға түсе бермеген ғой. Бір шеңгелімен көзді ағыза бүріп, екінші шеңгеліне мықты бұталарды қаптырғанда шаты айырылып кеткен балаң бүркіттер болған деседі. Біздің қай шамадан шыққанымызды қайдам, әйтеуір, жас жағынан мен бұған екі есе есейіп ұрындым. Толып жатқан өз қиындығы бар, шарттары шатақ жанр ерекшелігін қазақ өлеңінің табиғатымен табыстыру оңайға түскен жоқ. Оны таратып айтар болсам сөз ұзарып та кетер, қисыншы қызметін арқаланудың осы арада орны да жоқ (біреудің жейтін нанында менің жұмысым канша?!). Әйтеуір, мен үндестік заңымыздың ырқынан тысқары кетсем ұтылатынымды ұқтым. Сөйтіп, мен қартайған шағымда қазына-мүлкімді осылайша молайтқан секілдімін. Бұл сала өмірім аяқталғанша жалғасын тауып отырар деп ойлаймын. Өзі жасы ұлғайған ақынға аса ыңғайлы да жұмыс па деп қалдым. Кезінде біреулер көрсе де көргісі келмеген тәржімемді Ұлы Шекспирдің аруағы көріп-біліп елеген, желеп-жебеген секілді. Түсімде аян бергені де бастапқы сонетімде айтылған. Жаксыдан шарапат деген осы да!

Қыркүйек, 1993.

Р.S. «Шекспирің біткенше шекемізді жарарсың» деп, менің бәйбішем күлдіруші еді. Еш кімнің шекесін жармай-ақ бұл жұмыс та осылайша жалғасын тауып жарылқады.

***

Баспа мен баспаханада жатып-жатып «Шер толғау» да 1993-тің мүлкі есебінде 1994-тің басында жарық көрді-ау әйтеуір. Алғашқы бетінде аз сөзбен берілген баспа мазмұндамасында былай делінген екен: «Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ардақты ақынымыз Хамит Ерғалиев талай оқиғаларды бастан кешірген тарландығына бағып,соңғы екі-үш жыл бағдарында жазылған «Шер толғау» атты бұл кітабында мол мүлікті сыр сандығын айқара ашып салған. Толымды топтама жырларға негізделген кітаптың өне бойы – республика ғұмырнамасы, соның халқының шыныққан, сыныққан, соның әрбір байырғы адамының куанған, шақтары ойлы поэзия тілімен өрнектелген». Кітапты кім оқыса да бұл айтылған шындықты өтірікке шығара қоймас. Бұрындары іште бұғып жатқан осынау сырлар сандығының жұқа сары мұқабамен жұтаң шыққан түрі-түсі тоқсан үштің азып-тозған мезгіліндей ажарсыз-ақ. Ал өзіме өмір бойы шығарған барша кітабымнан бағалы саналатынын осы кітапқа арнайы жазылған бір сонетімнен де аңғаруға болар еді.

Ондағы «қауға үшқын түсті», «өзіңмен бірге өртендім», «өшпек түгіл өршимін», «азаптан алынбаған есем бар», «күйіксіз күнім жоқ» деген секілді ащы ашыныстар бірін бірі бекерден бекер үстеп жатпаған шығар. Бір сөзбен айтқанда, өмірімнің түгелдей өнерге айналған көрінісі осы кітапта деп түсінемін.

Әрине, бұл кітапқа да әрқилы пікірлер айтылар. Олардың қандайына да құлағым-түрік, ықыласым – риясыз. Әсіресе жастар жағынан жаңа лебіздер айтылса қандай ғажап болар еді: олар ойдағысын ірікпейді ғой. Болашақта қалыптасатын тұрлаулы тұжырымдар нышаны соларда. Дүниеден соны сезініп аттанған адам барынан ризашылығымен қатар өзінен басқаға өкпе де арта алмайды (в случае чего дегенім ғой). Қалай дегенде де бір ақиқат айдан анық: «Үміт ең соңынан өледі» дейтін қағиданың Хамит Ерғалиевқа қатысы жоқ… Сенім барда үмітті қайтем?!

1994 жылдың ең бір үлкен жаңалығы – сонеттер кітабы № 152 сөзбен аяқталып, басып шығара алса «Шабытқа» табыс етілді (шығара алмаса… Әзір асқа ие көп…) Бұрын жазылу мерзіміне қарай топ-тобымен маусымдық басылымдарда жарияланып келген болса, енді олар тақырыбына, жалпы мән-мағынасына карай қайта құрастыруды керек етті. Осының өзі де әжептәуір бас қатыратын жұмыс екен. Сол жұмыс атқарылғаннан кейін мүлдем басқаша тізбек бойынша әр сонет өзінің тұрақты орнын тауып, өз нөміріне иелік етті. Ендігі сонет еріктен тыс оқта-текте жазыла қалса, түбі өз қолыммен не құдайға қараған басқа біреулер арқылы үйіріне қосылып, ауанына қарай өз орнын табар. Алла тағала сексен жылдығымды көзіммен көруге жазса, байғазы делінетін қоржынның бір басында осы кітап та жататын шығар деп ойлаймын.

Ақпан, 1994.

* * *

Осы тұстағы оқиғалар (ырықтан тыс деуге де болар) талай арнау өлеңдерде жазғызды. Солардың ішінен іріктелген төрт бірдей төбе сөзді осы сонеттер кітабынын соңына «Ата-баба аруағына бағышталған жырлар» деп тіркедім. Артта калғандарды түгендеу кезеңін еске түсірердей бір тоға толғаныс сипатында тұрсын деп әдейі сөйттім. Бұнда Ордабасыдағы салтанатты жиынға, Құрманғазы мен Ықылас күндеріне байланысты жазылған өлеңдер мен Абайға арнаулы мүшәйраның беташары берілді. Әрине, «Беташар» – өз олжам, онда тарих талғамы айтылған. Ал, мүшәйра сарапшылары мен еңбегі сарапқа салынғандардың қай жағы да әділ, әдепті бола алған жоқ. Жүрек талмасы арқылы реанимацияға қайта-қайта түсіп қала жүріп те осы мүшәйраның қазылар алқасын басқаруға кеп еңбек сіңірді деп менің еңбегімді бағалаған ешкімді көре алмадым. Жалпы мүшәйра хақында, осы мүшәйраның ерекшелігі жөнінде айлар бойы неше дүркін мақала жариялап, газет, телерадиоға иитервью бергенімді ешкім елең қылмады. Оның есесіне озық жүлде ала алмаған жақсы ақындардың өздері «көжеге өкпелегендей» мінез танытып, осы мүшәйра төңірегінде көңілсіз пікірлер ұйымдастырды. Осы мүшәйраға түскен қолжазбаларды талқылау барысында қайсы бір ғалымдардың өлең танымайтындығы, таныса большевикше танитындығы да көрініп қалды.

Мамыр, 94.

Бар күшін халық пайдасына жұмсап түгескен, зейнеткер атанып жүрген қайсы бір қайыршылар секілді, бұл күндерде мәдениет пен әдебиет халі де мүшкіл. Алыпсатар алақоржын саудагерлер (жалдаптар) пайдасына не қилы заңдар шықса да әлгі екеуі туралы заң әзірше атымен жоқ, олар заңсыз туған баладай. Соның салдары болу керек: «Қазақ ұлтының оркестрі» деген ұғымды алғаш рет дүниеге әкелген Құрманғазы атындағы жалық аспаптары ұжымы қаражатсыз азып-тозды, күшті деген күйшілерінің талайы үйсіз-күйсіз тарыдай шашырап, қалғандары студенттер көмегімен төбе көрсеткен болып жүр. Көре алмаушылар күн көрсетпеген соң оркестр атын әлемге танытқан Шамғон Қарағанды жағына ауып барып, күйшілердің басқа бір ұжымын ұйыстырды. «Қазақ әдебиеті» газеті айлар бойы жарық көре
алмай, оның бірнеше саны шоғырланып оқта-текте бір-ақ көрінетін болды. Солайша кешіге берген соң «Жұлдыз» журналы екі нөмірін бір кітапқа тықпалайтынды шығарды. Бұл оның екі айда бір шығатын альманахқа айналғанын көрсетеді.

Мен осыларды – ұлттың ұлттығын танытатын төл дәулетін – қалпына келтірудің бірден-бір жолы осы деп, оларды Президент қанатының астына алуды ұсындым. Германия мен Ресей өздерінің осылардай ұлттық мақтанышына солайша статус беріп, қанаттыға қақтырмай отырғанын еске салдым. Мен бұл пікірімді бір немесе екі жиында айтып қана қойған жоқпын, мақала жариялап, жаңа парламентке арыздандым. Бір тобымызды қабылдағанда осы пікірімді Президенттің өзіне де ауызба-ауыз айттым. Бірақ, жазғанымды оқыған көз, айтқанымды қармаған құлақ байқалмады.

Өмірден осылайша бір түңілген тұста телерепортер менен көптеген сұрағына жауап алып, елу минуттық видеозапись жасады. Ол солардың «алтын қор» дейтініне қосылды. Сондағы айтылған пікірлердің басқасына тоқталмай-ақ, мағнасына қарай мына бір сөзімді осы араға
кіргізейін: «XXI ғасырдың табалдырығын аттарда шын демократия мен шын сауда мәдениетінің өзін қоя тұрып, солардын нышанын көрсек те, сол бізге аз олжа болмас еді». Несі бар, «үмітсіз – шайтан» демей ме, бәлкім колденеңнен аман, тыныш күйде тырбансақ, өлмегендер оны да көрер.

***

«Шабытқа» тапсырылған «Сонеттер» кітабының тағдыры – сол баспаның өз өмірімен сабақтас күйде тұр. Баспа өмір сүруін тоқтатса қолжазба да үйге қайтып келеді. Келе қалса, одан кейін соның қайда барары өзіме де мәлім емес. Өзім болсам, жүректен үшінші рет құлап, ауруханадан «азар алдамен» шықтым. Кісіге бауыр өлсе де ауыр: өзіммен бірге туғандардан қалған екі апай, екі ағадан қалған екі іні, бір келін – бәрі сөз байласып алғандай-ақ, бас-аяғы екі жарым жыл ішінде дүрмегімен дүниеден өтті. Осы жолы қанша мықты болсам да қағаз бен қалам қаңтарыла тұратын шығар. Аржағын алла біледі.

Адамның күйзеліп отырып та күлетін сәттері бола береді екен. Ендігі көмекті зейнетақы мен балалар тарапынан күту де тап біз сияқтыларға қолайлы қоң жинау боп көрінбейтін секілді. Баяғыда даурығып келген большевизм әкемнің мал-мүлкін тартып алып, өзін өлтірген еді. Тәуелсіз мемлекет шық үндемей отырып, өмір бойы жинақтаған кассамды тонап алса да, өзіме тиіскен жоқ, оған да шүкір!..

Маусым, шілде, 94.