Естеліктер

Әбдіраштың Жарасқаны (арнау-өлең)

Хамаң өтті дегенше –
заман өтті десеңші,
Ақылдан күш –
Ақыннан шама кетті десеңші.

«Бірлік барда тірлік бар»
деген алаш Абызы.
Бірлік үшін тірлігін
тамам етті десеңші.

Желтоқсанда қарсы алып жаңа әлемді,
Желпіне ме деп едім далам енді…
Жаңа әлемге арнап бір жаңа өлеңді,
Серпілеме деп едім қалам енді.

Таңым мына тағы не ала келді,
Күнім кенет түнеріп сала берді.
Жаралы елді жүргенде жүбатам деп
Жалықтырдым жиналған қаралы елді.

Түсті есіме кешегі басқа таңым,
Қос жанарын шылатты жасқа Отаным.
Астананы жүргенде көшірем деп,
Көшіп кете барыпты ақсақалым.

Жақсы кепке тартқанмен жаманымды,
Тақсіретке таптадым амалымды.
Хамаңымды сұм ажал сұлатқаны –
Құлатқаны емес пе қамалымды?!

Тастағалы әудемге жауымды айдап,
Басталады кеудемде дауыл бейуақ.
Қауымды ойлап жүргенде құты қашқан,
Ту сыртымда қалыпты тауым жайрап.

Керек жерде тағатын көзге айыпты,
Кереңдерге табатын сөз лайықты.
Сүлей Сырға жүргенде сұрау салып,
Алғандаймын жоғалтып Ақжайықты.

Жаздым саған жаңылып,
Аллам қай күн?
Алуан азап, аз ба еді
алуан қайғым.

Аралымды жүргенде аза тұтып,
Атыраудан айрылып қалғандаймын.

Естеліктер

Тұманбай Молдағалиев

Талант туралы сыр

1949 жылы Алматыда өткен мектеп оқушыларының олимпиадасына қатысып алған жүлдемнің арасынан «Жастар даусы» атты өлеңдер кітабын сол жаз бойы қолымнан тастамай оқып жүрдім.

Жас жүрегіме сол кітапқа кірген барлық өлең-дастандардың ішінен Хамит Ерғалиев деген кісі жазған «Әке сыры» атты поэма ерекше ұнады. Мен «Батырлар жырынан» қоректенген баланың бірімін. Мектеп программасы бойынша әдебиетті там-тұмдап оқып жүрген шәкірт едім онда. Мына «Әке сыры» мені бір жаңа дүниеге, өзім бұрын сезінбеген жақсылыққа, өзім бұрын аяғымды басып көрмеген жайлауға бастап алып кетті. Мынау жауынгер әке менің өз әкем сияқтанды бірде. Оның жай-күйі, баласына деген махаббаты, өмір, соғыс туралы ойлары оқыған сайын толқытты. Мен сол дастанды жаз бойы жаттап алдым. Келесі жылы оқушылардың олимпиадасына тағы келдім. Осы дастаннан үзінді оқыдым. Тағы да үздік шықтым. Өзім де аздап өлең жазушы едім. Ерғалиевтің ерлік дастанын оқыған соң өлең жазуды мүлдем қойып кеттім. «Өлеңді тек қана Хамит ақын құсап жазу керек. Әйтпесе қалам алып, қағаз шимайлаудың керегі не?» деген ойға келдім.

Тағы бір жыл өтті. Сенбі күні ауылға кетіп ем. Қайтып келсем, кластас досым Едіге: «Әй, Тұмаш-ай, бұл жолы ауылға бекер бардың. Сенің мақтап жүретін ақының Хамитпен кеше кездесу болды. Егер анықтап айтсам, Сәбит Мұқанов келді. Қасында Хамит бар», — деді.

— Сәбит Мұқановты өткен жылы Алматыда Балалар мен жасөспірімдер театрынан көргем. Сөзін тындағам. Ал Хамит Ерғалиевті көруді армандап жүруші ем.

— Ауылға бекер-ақ кеткен екем! – дедім мен өкініп.

— Хамиттің екі көзі қып-қызыл екен. Шашы бұйра. «Біздің ауылдың қызы» деген поэмасынан үзінді оқыды! – деді Едіге.

— Қалай, жақсы оқыды ма? – дедім мен Едігенің бақытына қызығып.

— Керемет, от шашып тұрған адам. Ірі жатқан біреу! – деп қойды Едігем.

Мен өзім дастанын жатқа айтатын ақынымды көре алмағаныма қатты өкіндім.

Оныншыны бітіріп КазГУ-ге түстім. Филология факультетінде оқып жүрміз. Бір күні ақындармен кездесу болды. Мұзафар Әлімбаев, Аманжол Шамкенов, тағы басқалар бар. Менің көз алмай қарап отырғаным – бұйра шашты, екі көзі қып-қызыл ақын. Ол үндемейді. Ақындар өлең оқи бастады. Біз қол шапалақтап отырмыз. Оқылған өлеңдердің бәрі де көңіліме майдай жағып барады. Жұрттың ең соңынан жаңағы бұйра шашым трибунаға көтерілді. Аудиторияны, бізді менсініп тұрған ақын жоқ. Жоғары қарайды. Біздің төбемізден алыс бір жаққа қарап тұрғандай. Тәкаппар, шалқақ көкірек. Шаршап қалған кісіге де ұқсайды. Шабытқа мініп ұшқалы тұрғанын біз қайдан аңғарайық. «Біздің ауылдың қызынан» оқи бастады. Даусы қандай ашық. Үні қандай сүйкімді. Жыры қандай жүйрік. Көз алдымда студент қыздар. Олардың жатақханасы. Сол қыздардың арасына Хамит ақынға ердім де, кіріп кеттім. Бір кезде ақын:

…О, Россия, сенемін дәм-тұзыңа,
Апар мұны биігіңе, құзыңа.
Бер осыған дариядай ақылды,
Ұқсат мұны өзің туған қызыңа, —

деп поэмасын бітірді. Гүлжан қыз Россияға тәжірибе алуға самолетпен ұшып кетті. Біз ақынмен бірге Алматыда қала бердік. Мен қуаныштан қол ұрып, түрегеп тұрмын. Жұрттың бәрі де орнынан тұрып кетіпті. Қол соғып тұр. Асқақ ақын жұртқа басын иді де, өз орнына барып отырды. Мен ақынға телміріп қарап қалыппын. Жүзі нұрланып, көзі бұрынғыдан шоқтанып, студенттердің мейіріне бөленген ақын өзімен бірге келгендерден оқшауланып, биіктеп, тұлғанып жүре берді. Ерғалиев Хамиттің талай жерде жыр оқыған сәттерін бұдан кейін көп көрдім. Тіпті опера театрында «Құрманғазы» дастанын оқыған кешіне де қатыстым. Елдің ықыласына әруақытта да бөленіп жүрген ақынның мерейінің тасыған сәтіне сан рет куә болдым. 1951 жылдың қоңыр күзіндегі студенттердің өзіне деген шексіз махаббатына бөленген Хамит ақынның бақыты ерекше бақыт еді. Мен сол кеште поэзия қуатын, ақынның құдіретін алғаш рет сезіндім. Мүмкін, момын жастың ішінде бұғып жатқан ақындық сол жолы дүр сілкініп, көп жылғы ұйқасынан оянды ма екен, кім біледі.

Қайткенде де өзімізге дейін шабыт отына өртенгендерге қарыздар екенімізді мойындауға тиіспіз.

КазГУ-де әдебиеттану деген сабақ өттік. Лекция оқитын – жас жігіт, ол күнде атақ дәрежесі жоқ Зейнолла Қабдолов ағамыз. Басқа мықтылығын айтпағанда, ол кісі қазақ ақындарының өлеңдерін жатқа соғады. Аузымызды ашып, көзімізді жұмып біз отырмыз.

— Шынын айтар алдында,
Шылым тартып алатын.
Өтірік айтар алдында,
Бір жөтеліп қалатын.

— Кел, ішейік, дос! – деген,
Біздер қағып салғанбыз.
Шылымға ақша қос деген,

Сонда ұялып қалғанбыз, — деп кетеді Зекең. Бұл Хамит ақынның жаңа дастаны «Үлкен жолдың үстіндегісінен» үзінді. Дастанның геройы Есболатты біз жақсы көріп кеттік. Ашық, аңқылдақ, аржағында кірі жоқ Есболат жолшыны ағамыздай ардақтайтын халге жеттік. Осыдан кейін Хамит ақынның «Сенің өзенің» деген поэмасын «Әдебиет және искусство» журналынан оқыдық. Баяғы Гүлжан есейген. МТС-тің директоры болған. Бірнәрселер істеп жүрген сияқты. Тағы да бір геройлар бар. Әдеби жұртшылық ақынның жаңа поэмасы «Сенің өзеніңді» қабылдаған жоқ. Сын пікірлер де айтыла бастады. Өз басым әр жазғанын аялап, жақсы көретін ақыныма бұл жолы өкпелеп, суынып қалдым.

Дәл осы тұста Хамит Ерғалиев өзінің «Құрманғазысының» бір тарауларын «Қазақ әдебиетіне» жариялап жібермесі бар ма?

Білмеймін қанша адамға күйің дарып,
Ашулы ащы өзегін өтті жарып,
Білмеймін «Сары-Арқаңмен» қош айтысып,
Қанша жан жер қойнына кірді барып, —

деп басталатын дастанға кіріспені жаттап алып, ақынның өзімен бірге болған кештерде айтып жүруді шығардық. Көп өтпей «Құрманғазының» бірінші кітабы «Жұлдызда» жарияланды. Сол басылым бойынша Жазушылар одағының үйінде ақынның осы күрделі шығармасы талқыланды. Талқылауда Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев, Қалижан Бекхожин, Қайнекей Жармағамбетов, Тілеген Шопашев сөйледі. Негізінде жұрт дастанды мақтады. Жұрттың соңынан мінбеге сол кезде абыройы аспанға шырқаған алып жазушымыз Мұхтар Әуезов көтерілді. Егер өзімнің жадыма сенсем, ол кісі: «Бұл дастанның маған алты тарауы қатты ұнады, төрт тарауына айтар сыным бар», – дей келіп, ақынға келешекте көмек болсын деп өзінің біраз ойларын ортаға салды. «Құрманғазыға» сүйінішін білдірді. Ескертпелері де аз болған жоқ. Жиын соңынан Хамит ақынның қолын алды. Менің көз алдымда сол бір кештің суреті қалып қойыпты. Қайткенде де Хамит ақын сол кеште қанаттанып, биіктеп шықты. Мен оның нұр жайнаған жүзіне, от шашқан көзіне қызығып қарадым.

Кейіннен осы дастанның бірінші кітабы «Қазақ әдебиеті» газетінде қатты сыналды да. Өз басым солақай сынның бола беретінін, ол сындардың талантты өршелендіре, жетілдіре түсетініне куә болдым. Асыл қайраған сайын өткірлене бермеуші ме еді. Сол бір тұстағы сындардан Ерғалиевтің ақындығы зиян шеккен жоқ. Қайта табиғи дарын шыңдала түсті. Шырқап кетті.

Хамит Ерғалиев – еңсесі түсіп, есікте отыратындардан емес. Сынықтық, жасықтық, мүсәпіршілік оның табиғатына жат нәрселер. Оның кредосы – ерлік, өрлік, тәкаппарлық. Тауды да биік көрмейтін, таңды да таң екенсің деп таңырқай бермейтін, дарияның дариялығын мойындағанмен, оған да қайық салып өте алатынына сенімді, көлдің тереңдігінен де тереңдік бар дейтін өр мінез, асау жүректің иесі.

«Хама» – дейміз біз оны. «Бала» – дейді ол бізді менсініңкіремей. Біз оның бала дегенінен жүдемейміз. Сол бір үлкен болғысы келетін, бізге әкелік қылғысы келетін мөлдір жанды, баладай сенгіш, данадай алданғыш ағаны ренжітпесек екен деп тұрамыз. Не айтса да оныкі жөн. Не істесе де оныкі дұрыс. Біздің Хамаң соған үйренген. Сол мінезінен айнымайды.

Хамит ағаның көңілін алудан дүниеде оңай нәрсе жоқ. Хамит өзімді жақсы көрсін десең, оның бір өлеңін өзіне жатқа соқ, әйтпесе тілің жеткенше ол кісіні жатып ал да мақта. Сол кезде ол саған: «Айналайын!» – деп тебіренеді. Айтқаныңды істете бер сонан соң. Алдыңа сал да айдап кет. Хамаң сізге қарсылық жасай алмайды. Благодаря нашим партнерам вы можете найти онлайн на любой вкус и бюджет: от бюджетных до супер стильных моделей высшего класса.

Жастау кезіміз. 28 панфиловшылар паркінде ресторан бар. Жұмыстан соң сонда кірдік. Төрт ақынбыз. Хамаң, Ғафу аға, Сағи және мен. Дастарқан иесі – мен. Ғафекең сөйлеп кетті:

«…Бір топ жүйрік даланың шыңын аспанға көтеріп шауып келе жатыр. Көп дүрмектің алдында даланың ауасын еркін жұтып ақ боз арғымақ келеді. Сол арғымақ – Сізсіз, Хама. Мен анау көп шоғырдың ішіндемін» — деп қалды. Хамаңның көзі жасаурап, інісі екеуі үнсіз сүйісті. Сөз кезегін өзі алды: «Сол мен даланың ауасын еркін жұтып ағып келе жатқанымда соңымнан келе жатқан тор құнанның демін естимін. Адымымды кең алып сермей түсем. Әлгі құнан да маған жетер-жетпес жерде келе жатыр. Сол сенің құнаның, Ғафужан!» — деді Хамаң. Екі аға тағы сүйісті. Сағи екеуміз рестораннан көңілсіз шықтық. Өйткені біздің тайларымыз жаңағы көп дүрмектің ішінде де жоқ-ау деп ойладық. Егер бар болса, екі ағамыздың біреуі көрер еді, айтар еді ғой. Бірақ, өздері алға ұзап кеткен соң, соңдарындағы шаң ішінде кім бар, кім жоғын қайдан байқасын тәйірі.

Жылдар жылжып өтіп жатты. Хамит Ерғалиев «Құрманғазы» дастанының екінші кітабын жазып бітірді. Талқылауы Ғабит Мүсіреповтің жұмыс кабинетінде өтті. Хамит ақын поэманы өзі оқыды. Бірінші боп сөзді Ғабит ағаның өзі алды. «Хамиттің осы дастанының екінші кітабын жазып жатқанын естіп, біліп жүруші ем. Бүгін біткеніне куә боп отырмыз. Поэзиямызда үлкен игілікті іс тәмамдалыпты. Соны айтып мына отырған бар ақынды құттықтасақ та болғандай. Кесек, келелі жұмыс екен бұл. Құтты болсын!» — деп тоқтады Ғабит аға. Өзі сөйлеп болған соң: «Бір жаққа барушы ем», — деп орнынан көтеріле беріп еді, Зейнолла Қабдолов кенет: «Ғабе, біздің де пікірімізді тыңдай кетіңіз», деп поэмадан алған әсерін айта бастады. Ғабит аға жайғасып отырды да, талқылауды өзі басқара берді. Ол кезде жас болғанымнан ба екен, осындай мәжілістер, ондағы айтылған сөздер менің зердеме жазыла беріпті. Жылдар желі оны өшіре алатын да емес.

«Құрманғазы» дастаны бүгін де қазақ поэзиясының абыройы боп Ілиястың «Күйшісімен», Әбділданың «Портреттерімен», Жұбанның «Жыр туралы жырымен» қатар тұр. Жақсы жыр оқығым келгенде бұл дастанның бетін мен сан рет ашамын, сан рет рақаттанып оқимын.

Жаңа жырымды жаза бастаймын демекші, Хамит Ерғалиев поэзиямыздың туын көтерушілердің бірі болғанын біз өзінен тәлім алған шәкірттері бір ауыздан мойындаймыз.

Біз оның өлең алдында, өнер алдында адалдығын, жанкештілігін әркез үлгі тұтамыз. Бір шумақ өлең жазса да, өз жүрегінің бар отын жағып, өз жалынының барлық гүлін ұйқыдан оятып, соңғы нәріне дейін түгел беретін Ерғаливтің еңбекшілдігі ақын боламын дегендердің бәріне де үлкен мектеп. Хамит ақын үшін өлең – ең алдымен өмір ләззаты. Содан кейін барып даңқ, абырой.

Хамит Ерғалиевтің «Оралдағы отты түні» де, Тарас Шевченко өмірінен жазған дастаны да, философиялық дастаны «Жылдар, жылдар» да әдебиетімізде шоқтығы биік, жұлдызы жарық дүниелер. Кезінде бұл шығармалар жұртшылықтан өз бағасын алған. Ақын бұл дастандары жөнінде оқушыларының қандай пиғылда екенін өзі жақсы біледі. Уақытпен бірге өскен Хамит ақын уақыт көзіне жасқанбай тура қарай алады. Өйткені сол уақытқа ақын аянбай қызмет етті. Өзіндегі барын аянып көрген жоқ. Жана да білді, жандыра да білді.

Майдан жырларын еске алсақ, Ерғалиев жырларын ерекше айтамыз. Ауыр күндердің, өлім мен өмір тайталасқан шақтардың, совет солдатының құдірет күшін білгің келсе, Хамит ақынның соғыстан кейінгі жазылған жырларына үңіл. Отан үшін оққа қарсы жүгірген солдаттың жанын ұққың келсе, шинелін оқ тескен жігітпен сырласқың келсе, алыста, майдан даласында қансырап жатып жарын, титтей сәбиін еске алған солдаттың жанын ұққың келсе, осы Хамит ақынның соғыстан кейін жазған жырларын оқы. Ол жырлар майдан шындығын саған ұқтырады да ойлантады.

Бейбіт күндер басталды. Сол тұста Хамит ақын «Қырғыз досқа» деген атақты өлеңін жазды.

Бауырым, қырғыз, ұядан
Бір кезде шықты күніміз,
Жарысты жартас, қиядан

Қой қайырған үніміз, — деп басталатын әдемі жырдан кейін де қырғыз-қазақ достығы туралы көп ақын көп өлеңдер жазды. Бірақ Хамиттің өлеңі осы тақырыпқа жазылған өлеңнің ең биік шоқтығындай оқшаулана береді, даралана береді. Бұл жырды кезінде Мұхтар аға бекер мақтамаған-ау деп ойлаймыз бүгін.

Намысына тиіп, сүрініп кеткенін жығылып кетті деп бір солақай сыншылар 60-жылдардың басында осы ақынды айналдыра бастады. Хамит әмсе жаңашыл болған ақын. Бұл кісі, керек десеңіз, дастандарында да, өлеңдерінде де өзінше жаңа бағыт, жаңа жол ұстаған. Хамит ақынның творчествосының бұл қырларын әдебиет ғалымдарына қалдырып, мен өзім жақсырақ білетін ақындық жөнінен айта берейін. Сол жолы болмай, сәл-пәл сынға ұшырып жүрген кезінде:

Маған жат тынбақ, сарқылмақ,
Қалжырап көрген жоқ жаным.
Өтермін өзім жарқылдап,
Өзегім толы ақ жалын.
Қызықпан қысыр мадаққа,
Берілмен кесір кеңеске,
Борышын ұлдың адақтап,
Армансыз жатам дөңесте, —

деп айқай салды ақын. Біз ағаның осы айтқандарына түгелдей сендік. Ол осыдан кейінгі шығармаларымен де елдің сезімінен шыға берді.

Бір күні радиоға барып бір топ ақын өлең оқи қалдық. Жыр жүйрігі Ғафу кетті қарасын көрсетпей, сыршыл, нәзік те ойлы өлеңіне артық сөз қосқанды абыройсыздық деп ұғатын Сырбай ақын сырғытып өте шықты.

Қанаттас достарым – Мұқағали мен Сағи да, мен де жаңа өлеңдерімізді оқыдық. Өзінің әдетінше микрофонға жұрттың соңы боп Хамит аға барды. Ол Сарыарқа сапарынан оралған екен, «Нұра» атты өлеңін оқыды:

…Сегіз тәулік саған ердім асықпай,
Бар дүние бір өзіңе ғашықтай.
Күн көзі де созылады бетіңде,
Қайта балқып жатқан күміс қасықтай,

Біткен жерде қалың қайың, тал ағаш,
Мінезің бар жолға тағы жоламас,
Ақ тәнімді көрер деген арудай
Жалт бұрылып жөнелесің жалаңаш!

…Терісаққан, Құланөтпес, Жаманшат,
Барлық өзен бір өзіңе жарамсақ,
Уа, дүние, махаббаттың жұлдызы
Нұр сипатты Нұра болып жарылсақ …

Тыңдап отырған біздер қуанып қол соқтық. Ақынды жаңа, жақсы өлеңімен құттықтадық. Егер бұл ақынды жақсы өлеңмен құттықтай берсек, бұл құттықтаулар тіпті ұзақ күнге созылар еді. Не жазса да жақсы жазатын, қай тақырыпқа барса да алдымен шын зерттеп, барлау жасап барып, көңілінің ыстық отына айтар ойын бір тоғытып барып жазатын ақынға айтылар ел алғысы аз да болмаған шығар. Оның бар өлеңіне тән қасиет – жаңа оралым, тың ой, терең тебіреніс. Оның поэзиясы – уақыттың өз айнасы. Хамит ақын тарихқа көп бармаған ақын. Барса барған дүниесіне бүгінгінің көзімен қарай білген ақын. Оның «Құрманғазы», «Аңыз ата», «Оралдағы отты түні» совет ақынының көзімен көріп, сезімімен өлшеп жазған туындылары. Ертеде өткен ұлы тұлғаларға, елдің жұлдызы болғандарға бүгінгі ұрпақтың мың алғысын Хамит ақын зерделі кестемен, шебер ақындықпен әдемі айта білген.

1973 жылы бүгінгі «Жалын» баспасының жасырын бәйгесіне «Қыз-хисса» деген поэма бүркеншек атпен түсіпті. Жюридің мүшесі ретінде әлгі поэманы оқып шықтым. Шебер жазылған, үлкен ақынның қолынан туған дүние екеніне күмәнім болған жоқ. Шығармаларды соңғы рет сарапқа салғанда, осы мен ұнатқан поэманы «Жарамсыз, сәтсіз, тіпті ақын жазды дегенге келмейді», — деп орашолақ, әділетсіз пікір айтқандар табылды. Дауласа келіп, ашық дауысқа салып, поэмаға үшінші бәйгені әрең алып бердік. Бүркеншік атын сылып тастап, дастанның нағыз иесі жазылған қағазды оқысақ, поэманың авторы Хамит Ерғалиев болып шықты. Жаңағы маған қарсы шыққандар жерге қарады, мен мейманам тасып биікке қарадым. Егер жюри мүшелерінің бәрі бірдей әділет шамын ұстағандар болса, «Қыз-хисса» бірінші бәйгені өңгеріп кетер еді-ау.

Кешкі тамаққа отырған кезім еді. Телефон сылдыр етті. Трубканы алсам, аржақтан Хамит ағаның қоңыр даусы саңқ ете түсті. Сәлемдестім.

— Сен бала бас редактор болғаныңда мен қуанбадым ба? Сенің ілгері жүрген қадамыңа қол соқпадым ба? Мынауың не, мені мазақ еткенің. Әдебиетте аты жоқ біреулер бірінші, екінші бәйге алады. Ал, мен Ерғалиев басыммен үшінші аламын. Бәйгеңнің керегі жоқ, өзің ала бер! – деп тоқтады.

— Хама, «Қыз-хисса» тамаша поэма деп айттым. Мен және оның сіздің поэмаңыз екенін білгем де жоқ қой, — дедім.

— Неге білмейсің, менің әдеби почеркімді танымай не көрінді! – дейді Хамаң.

Мен ойланып қалдым.

— Хама, Хама-ау, түсінсеңізші. Бүгін Ерғалиевке еліктеп екі жас ақынның бірі жыр жазатын болды емес пе? Солардың бірі шығар деп ойлауға менің неге хақым жоқ, — дедім.

Хамаң жұмсарды, «Сен қу бала неде болса, дұрыс жауап тауып кеттің. Маған еліктеушілердің көп екенін ішім сезеді. Айтсаң мақтанды дейді. Жарайды, кештім. Енді сол поэманы «Жалыныңа» бас» — деп Хамаң трубканы ілді. «Қыз-хиссаны» «Жалынға» жарияладық. Кейін бұл дастанның геройы – Жадыра Таспамбетова еңбекте үздік жетістіктерге жетіп, Социалистік Еңбек Ері атағын алды. Хамит ақынның әдеби қаһармандары да – үлкен кісілер Құрманғазы, Тарас Шевченко, Чапаев, Әуезов, Мұқанов, Бауыржан Момышұлы хақында жазылған дастандар мен жырлар қазақ өлеңін сүйетіндердің жадында сақталып келе жатқанына, жатталып келе жатқанына өзіміз куәміз.

Хамит ақынның соңғы бір ұзақ айналдырған дастаны «Жылдар, жылдар». Дастан Жақсылық Асқаров атты журналист атынан баяндалады.

«Жалпы атпен «Жылдар, жылдар» аталатын поэмалар топтамасына келсек, оның әрбірімен Жақсылық арқылы жалғасамын», — депті автор өзі жайлы жазған мақаласында. Шынында Жақсылық – кешегі Отан соғысының отты жылдарын басынан кешкен азамат адам. Ерғалиев ақынның өзі деуге де боларлықтай бұл Асқаров атты азамат. Оның көзі мен көкірегінен өткен оқиғалар, ойлар Хамит ақынның жанына жақын дүниелер екенін зерделі оқушы өзі-ақ түсінеді. Менің өзіме осы дастанның арқауы ширақ емес сияқты боп көрінеді. Мүмкін, қою сюжетке үйренген бізге біл ұзақ монолог біртүрлі бөтендеу көрінуі де ықтимал.

Хамит ақын жылмен бірге жарысып, уақыттың суық желіне көкірегін тосып, өрге өршелене ұмтылған тұлпарды еске түсіреді. Алматы көшесінде маң-маң басып ақын аға кетіп бара жатады. Ол бүгінде еш жаққа асықпайтын да сияқты. «Аларымды алдым, барар жерге бардым, енді қайда асығам», — дейтін қарияң бұл емес бірақ. Кейде әдеби жиындарда мінбеге көтеріледі. Жаңа өлеңдерін оқиды. Біреулерді қиянаттан арашалайды. Бірақ баяғы мен алғаш көргендегі жас қыран Хамит бүгін жан-жағына сабырмен қарайды.

Осыдан үш-төрт жыл бұрын Абай ауылына бір топ ақын бардық. Қарауылда бірімізден кейін біріміз жыр оқиық келіп. Қарауыл халқы Абайды оқып, Мұхтарды оқып өскен халық емес пе? Келген қонақтарының бағасын да жақсы білетін болып шықты. Жырымыздың өрісіне, жақсы-жаманына қарай бағаланып та жаттық. Сол күні Хамит аға Абай ағасына арнаған тамаша бір өлең оқыды. Қарауыл халқы дән риза көңілмен Хамаңа қол соқты.

Жыр кеші ән кешіне жалғасты. Бір әнші, биші қарындасына сол кеште біздің ақын ағамыз гүл шоқтарын сыйлап, жанарына жас толып әуре болды да қалды. Әлде жас кезінде көріп қап, қолы жете алмай қалған бір бейнесі елес берді ме? Ақын ағаның ішкі жан толқынына қызықтым. Оның жүрегінің жастығына, жанының әлі пәктігіне сүйіндім.
Өмірде әлі де талай сұлулықтарға табынып, өрге қарай, Жамбыл бабаң жасаған жасқа қарай тарта бер, ардақты Хама. Сенің алдымызда жүре бергенің – бізге жақсы. Жалпы алдыңда аға бары – ініге бақыт емес пе?

Естеліктер

Төлепберген Тобағабыл

Қазағым деп қабырға қайыстырған

Әлгінде ғана әлдекімге телефон арқылы жалынып-жалбарына жалпағынан жайылып, жанбас жүдетпес жайлы төсек бола тускен «жаны сірі» жанбағар «жігітім» жазатайым жардан құлаған жатаған жүдеу жабыдай жалы жығылғанын жасыра алмады:

— Хамит Ерғалиев қол қоймайтын болды! «Жарайсың, менің Хамит ағам! – дедім ішімнен. – Қас батырдай қасқайып, көрінген көсеуге қайыру бермейтінің жаксы-ақ».

Аузы күймеген бірден ішеді. «Аузы күйген үрлеп ішеді». Оңалғандар ортасына от тастап отырмаса өмірі өңі кірмейтін, баяғыдан баршаға белгілі белсенді беделдінің желсөзіне алданып, жаушылардың сонау бір жылдардағы ұлы жиынында Әбділда ағасына аянбай «ауыз салғаны» да жетеді. Ерғали баласы Хамитке! Азды қуантты. Көпті суалтты. Не ұтты? Ештеңе де! Шүкір, күншуақты күндерін қолдан көбейтіп, кісілікпен көш бастаудан басқаны білмейтін тәңірдің құлы Тәжібаевтың теңі ауған жок; келер күндерге қарай талтүсіндей таранып, тарлан боздай жаранып, талмай тартып бара жатқанына Құдайдын өзі куә.

Кімнін дос, кімнің дұшпан екенін көлеңке басы ұзарып, күн екіндіге ауған шақта түсінесің. Түсінесің де: кешегі калағанынша қадамыңды қысқартып, күні-түні күндесіңдей келемеж еткен алдап соғар аңғырттығың мен албырттығыңды өзіңнен өзегіне тебе алыстатып, әуелден әудем жерге ұзап шыға алмаған «әттеген-айға» әл бітіріп, әулие тұтасың.

Мерейтой

«Есіңде, Әбе,
Даурығып залда анғырт жұрт,
Алдында жұрттың
Есіріп есіл албырттық,

Талант басына
Тағдыр таяғы тигенде
Поэзияның
Асыл жүзігін алдырттық.

Өртеніп кетпей
Калдың ғой аман әйтеуір.
«Өткенге – өрел,
Қалғанға салауат» жәй тәуір.

Абыз боп бірақ
Тағы да қалдың жел жакта,
Інілеріңе
Реніш қысса, айт ауыр.

Інілерің де
Кеуіп-піспеген жан шығар.
Кеудемсоқтарын
Салмағың сал да, жаншып ал.

Қайта құрылған ақынсың,
Сенен үйренсін
Сезіну заңын жаршылар…»

Хамаң қаламынан шыққан осы бір жолдарды оқыған сайын «Қайран казағым-ай, кажасып шүрегей болмай, осылай жарасып, бірегей болуды үйренсең етті!» деп көзіме кәдімгідей ыстық жас ұялатамын. Шекісу оңай, бекісу қиын. Шабысу оңай, табысу қиын. Онсыз да иығы биік, еңсесі жоғары ағасын асқақтата ардақ тұтып: «Асыл жүзігім!» «Абызым!» деп ағынан жарыла алдына келіп тізе бүккен текті ақыннан айналып кеткен жөн шығар. Мұндай ұлы ерлікке, әдетте, ұяты мол, ұлағаты зор ұлы адамдар ғана бармақ.

Жастық шағыңда бәрі де жарасады. Тіреске тоймайсың. Күреспей коймайсың. Бұл, айта беретін жарықтық, жан-жағыңа қаратпас жалын атқан жиырма бес пен аткан оғын жоғалтпас орда бұзар отыздың о жақ, бұ жағы ғой. Ал, қартаюдың жөні осы деп тозығы жеткен тұқыл томардай дөңгелене домаланып, шалғайына шала сүріне тобығынан басып жүрсе де алды-артындағыларға сүзеген сиырдай окырана каралып күндес катынның күйін кешуін коймайтын шегіне жеткен, қадірі кеткен кейбір қутың кәрілер жөнінде не айтар едіңіз?

Қартая білу – ғажайып өнер. Туа білген өле де білуі керек. Хамит ақын қағидасы, міне, осы. Сондықтан да ол өле білгісі келмейтін әлгі өресіздердің өрісіне өлең өргізеді.

«Тумақ, өлмек төркіні үндес деген,
Оны бастан өлерде кім кешпеген?
Соған дейін иманнан инабатты,
Қартайғанда біреумен күндеспеген.

Айтасың-ау айтуын сен де осылай, –
Сұлу сөзге құдайдың пендесі бай.
Кейінгілер сыртыңнан сынап сені,
Кең пейілге, деп жүр ғой, кендесің-ай!..

Өлген күні басыңды жуып-тарап,
Табытыңа әркімдер жуықтар-ақ.
…Сені солар көмерде қалатындай
Өлімге емес, өзіңе суық қарап…»

Арам өлім деп осыны айт! Осыдан кейін кәріліктің кебісін әлдеқашан сүйрете бастаған байламы күшті Хамит Ерғалиевті «қаны бұзық, ұлтшыл» қазақтың көзін шұқу аркылы қапелімде хан болғысы келетін іштен шыққан ірінділер ойлап тапқан үңдеусымаққа қол койдырып көрініз! Қоймайды! Қойса, өмірі қарны тоғайып, ісі оңалып көрмеген калың елі–казағы алдында кара кайыс қарабет болмақ. Қарабет болғаны – арам өлгені.

«Мен мезгілдің сыйлаймын тексерісін,
Рахаттанам иттіктің тепсем ішін!
Тура тарта беремін!.. Достар маған
Өкпелесе болғаны тек сол үшін».

Қарғылы «иттен» каймығып қайыспаған, ар-ұятын әманда таза ұстаған Хамит Ерғалиев осы!

Жалы жығылған жанбағар «жігітім» әкесі өлгендей өкіне уһлеп, бір айтқан сөзін екінші рет қайталады:

— Хамит Ерғалиев қол қоймайтын болды!

Пәлендей шаруам болмаса да есігін шалқалата ашып, шалқая кіріп келген кабинет ішінде бар-жоғы екі-ақ адам еді. Бірі түрін түстеп, атын атауға ауыз ауыртқым келмей отырған жаңағы жанбағар да, екіншісі бүгінде арамызда жоқ айтулы акын ағам. Ақын ағам төрмен есіктің екі ортасында тікесінен тік тұрып қалған. Сәлемдескен болдық. Қашан көрсең кездескен кісісін көл-көсір күн шуағына шомылдырып, ернеуінен аса есіп-тасып жүретін аңқылдаған ағамның екі жағы суалған, өңі әбден қуарған. Бірак, көкжал бөрідей әлдекімді жұлып жердей кектене желкесімен жер көтеріп тұрғандай кейіп байқатады. Кабағы калың. Жанары – жалын. Өртенгісі келе ме, өртегісі келе ме, түсініксіз. Маған анығы – ішінде ыңыранған ызы-шу ыза жатыр. Түртіп қалсаң, түгі қалмастан тулап сыртқа шықпақ. Шыдамы таусылған болар, ашу шақыра серпіле шешініп, сөйлеп кетті:

— Хамит Ерғалиев қол қоймайтын болды! Ал, мен қол қоямын!

Ақын сөзін жаңылыс үққан жанбағардын жаны кіріп сала берді.

— Аға, дұрыс! Қол қоймайтындарды кейін көреміз!

Акын басын шайкайды.

— Жо-о-қ, мен де қол қоймаймын!

Жаңа ғана жаны кірген жанбағарым және жығылды. Жығылып жатса да жалынып-жалбарынуын қояр емес.

— Аға деймін…

Ақын ағам қайыру беретін түрі жоқ.

— Хамаң – ақылды, мен – ақымақ. Тапқан екенсіңдер!

Жанбағардың екі көзі екі жақта. Сөнер-сөнбесін білмеген шылаусыз калған шарасыз шамдай жылт-жылт етеді. Бір көзі ақын ағамда, екінші көзі – менде. Неге екенін кім білсін, өзіне-өзі тықыр таянтып, асығып-ак тұр.

— Аға, енді…өзініз түсінесіз ғой, – деді не айтарын білмеген жанбағар тездете сөйлеп.

— Нені түсінемін ?! – деп ақын ағам тағы да шарт сынды.

— Алаңға шыққан алаңғасар жастарымыз жаңа басшыға қарсылық көрсетіп, ұлтымызды ұятқа қалдырып жатыр. Бұл Үндеуге қол қоймаймын деп үрке қарайтын ештеңе жоқ, баржоғы жастарды айыптау ғана.

Ақын ағам шытыр-шытыр етеді.

— Шырағым, мені, осы қинамай-ақ койсаң етті!…

«Е, бұл шалым да дұрыс екен!» деген ойға бой алдырып, қоңырсыған кабинеттен қуана шыққанымды қайтейін, қайран ағамның партбилетке «қолды болғанын» кешкісін бір-ақ білдім.

Ертеңіне, «ища!» деп, бой тітіркентуге тура келді. Әлгі ұлтымыздың үнін өшіруге бағышталған үндеуді ұжымдаса ұйымдастырғандарымның жүздері тым жарқын. Жарық жұлдыздай жарқ-жарқ етеді. Олар басшылық, мен қосшылық ететін Қазақ телерадиосынын мерейі де үстемдене түскенге ұқсайды. Қазақ радиосы мен Қазақ теледидары арқылы оқылған үндеуді бүкіл газет бас әріптермен басып шығарыпты. Амал жоқ, «бұзақыларға» бүйрегі бұрған Хамит Ерғалиевті ойша қамауға алдым. Саңылау тесігі жоқ, шығар есігі жоқ тар қапас. Бірақ, Хамит ағам қаймықпайтын тәрізді:

— Елі бардың желі бар көкіректе,
Оған өзге не қылмақ өкіректеп?!..

Сұмпайыны сұңқарға, қазақ халқын кемтарға айналдырғысы келген сол бір солық бастырмас қарасұр, қара суық күндер «қамаудағы» Хамит Ерғалиевті еріксіз еркінен айырып, кара судай «сақырлай» қайнаған қанын әбден қарайтып үлгіріп-ақ еді. Жастар алаңға күш салса, кәрі тарлан каһарлана кәнігі құлагер қаламына күш салды.

«… – Орталықтан! Орталықтан тек қана

Саған бастық туып бермек текті ана.

— Ол күн өткен.

— Ол осында.. Сен мені

Тонасаң да сол құтқарар деп тона.

— Қалжыңды қой, жүрмес бұған құрдастық,
Қазақ болып біз де жетпіс қырды астық.
Жетпіс жылда әрең жеткен қолымыз
Өзімізден жүре тұрсын бір бастық.

— Баршамызға жарылса да ағынан,
Сол қазағың тайыпты ғой тағынан.
— Оттапсың! – құрдасының құрдасы
Бір тартуға жарап қалды жағынан.

Аулақ едік біз әлгіні мас деуден, –
Рас, бір дәу келген екен Мәскеуден.
— Қайта құру заманында, қазекем,
Тағы да тек сол болады бас, кеудең.

— Осы «дәстүр» өлмейтұғын мәңгі ме?..
— Ел тағдыры ойыншық бір ләңгі ме?..
— Қақпақылдай қақшып біткен жок па еді ?..–
Елді осындай кетті кернеп әнгіме…»

Ақын алаңдағы қарақұрым қазақ жастарының арасында жүргендей әсерге берілген. Өзі де ұрандайды, өзгені де ұрандатады.

— «Өзге жақсы!.. Ал, сен неге жамансың?..
— Қазақ – мал деп айтып па әлде заман сын?..
— Итаршылар, ақырмаңдар алаңға!
Әділдікті өз қолына заң алсын!»

Құдай жеткеріп, кейін солай болды да ғой. Әділдікті әділ Заң өз қолына алды. Бірақ, бұл өздігінен осылай оңғарыла қалған жоқ. Жазықсыз жапа шеккен жастарымызды жазықтылардың жайған торларынан шығарып алу үшін жайшылықта басы бірікпестей көрінетін қазақ біткен бір кісідей атқа қонды. Намысын найза, ақылын айла етіп, сан ғасырлар бойы тұрақ мекенін тұтастықтан айырмай келген айбынды қазаққа ара-тұра мұрындарын шиіре менсінбей қарауды әдетке айналдырып алған Мәскеудегі «мықтылар» «ұлтшылдықтың» көкесін енді көргендей еді. «Қазақ ұлтшыл емес, қазақ жұртшыл!» Әр ауызда осы сөз. Хамаң болса зығырданын баяғыша кағаз бетінде кайнатып жатты. Мың-мың қазақты мінбе, митингіге шақырады. Мың-мың қазақты мың сан ойлармен мазасындандыра «маңыратады». Мың-мың қазаққа миллиондаған қазақтардың мың жылқы мұң-зарын айтқызады.

— «Қазақ тұтас!.. Мемлекет ол іргелі!
Неше ғасыр өжет өмір сүргелі!
— Жұтап қалды ол қамқорымсып қаймана
Үлкен төбет үй сыртынан үргелі!..

— Тоқтатыңдар жерді тонау, тінтуді!
Ел қатарлы ес жиятын күн туды.
Дербес дара, дені таза мемлекет
Әлденбесе көтереді кім туды?..

— Әл үстінде жатқан жандай тіліміз.
Ол жерленсе несіне біз тіріміз?..
— Ол оңалмас әр тұсынан жаһанның
Ұран шашпай бірімізге біріміз!..»

Осыған дейін әрқайсысы өз алдына осқырына оқалақтап, бірі ойдан, енді бірі қырдан табылып, татулық пен қатулықтың ара жігін ажырата алмай дұшпанға күлкі, досқа таба болып келген қазақтың сол жолғы кісі қызығарлық қимылында шек жок еді. «Ішкі-сыртқы сұқтылардың тіл-көзінен аман кылғайсың бізді!» деп жаратқаннан, жалбарына тілеген қызулы күндерімізді кім ұмытар. Ертеңгі ертегідей егемен елдің ереуіл атын ертерек ерттеп мініп, үміт үзеңгісіне тап сол тұста табан тіреген жоқ па екенбіз.

— Иә, тап сол тұс! – Хамаң томағасыз қырандай қанатын кере сөйлеп. – «Жамансыз жақсы жоқ», ендігі жерде кешеге салауат айтып, бүгінге береке тілесек дурыс-ақ. Өз басыма келсем, шүкіршілігімді күнде шөжелетемін. Олай ететінім: мен екі бірдей Жеңісті еншілеген адаммын. Бірі – кешегі ұлы еліміздің ұлы дұшпанын өз ұясында ұңғымен ұрып өлтірген күніміз. Екіншісі – еңіреген еңселі ерлеріміздің естиярлығы арқасында егеулі найзасыз егемен ел болып, енеден екінші рет туған күніміз. Олай болса, Хамит Ерғалиевке қазақтың ерлігі мен елдігі туралы неге өлең жазбасқа. Жазған! Әлі де жазады.

«Көрікті елдің көк туы үстімізде,
Тәуекел деп, түспеген түстік ізге.
Алдамшы емес, бұл жолы шын бұйыртқай
Құдай шебер бақ дейтін құсты бізге». –

Аллатағаладан, екі алақанымды жайып, күнде осыны тілеймін.

Пайғамбар жасынан әлдеқашан асып, абыздык ауылына асықпай ақырын аңдап жеткен ақынның тілегі – Тәңірде, батасы – өзінде. Бірі ұяға, бірі қияға қонған ұл-қыздарын ұзағынан сөз етіп, солардың жеке-жеке көтерген қазандарында қайнайтын сұйықтау сүттің каймағы калыңырақ тұрса екен деп шаруақор шалдың күйін кешкен күндерін көрген емеспін. Екі сөзінің бірі – елі. Қайғысы – қазағының әлі де әл жинап, қаз тұра алмай жатқандығы. Содан болар, куанышы мен ренішін қатар өргізеді. Әсерсіз ақын жок. Таңертең. «Пай-пай!» десе, кешкілік: «Шәй-шәй!» дей салады. Көзі көріп тұрғанды көңіліне қалатқандықтан сөйтеді. Барды бар, жоқты жоқ деуге жаратылған жанға жоқты бар қыла қой деп қиыла алмайсың. Көңіл кептері көкке көтерілген кездерінде:

— Көк туымыз көк аспанымыз ғой. Енді қазақтың өз аспаны бар дей беріңіз. Керемет емес пе! – деп шоқтығын биіктете желпінер еді ақын. – Айың оңынан, жұлдызың солыңнан туды деген, міне, осы! Күн ле сенікі. Самал жел, сая бақ та сенікі. Патшалық та, Патша да сенікі.

Иә, солай! Бәрі сенікі. Бәрі сенікі болғантықтан да Хамит ақын бәріне бас болып отырған Басшыға үміт-арманын арта сөйлеуге асығады.

«Мәртебелім!
Булығып өсер ұландай
Бұған да жеттік, көзіміз жасқа бұланбай, –
Басқа күн кеше күйдіріп көзден сүйген-ді,
Мына күн қайтпек?.. Емес-ті бәлкім бүл ондай.

Көріп те жүрсің жақын мен алыс қиырды,
Пенделер көп қой… Пенделер әлі қиын-ды, –
Қиқымы көзге түйіршік түтеп ұйтқыса,
Сол дерсің көңнен ұрланып ұшқан құйынды.

Солар ғой анық азыққа бола ар сатар,
Алғысыңа да қарғыстың оғын қарсы атар.
Дүние-пұлың ұшынған мына заманда
Өзіңдей ерді солардың тәркі шаршатар.

Оңайдан тұрмыс қиынға қарай ауысса-ақ,
Қалар ма дейсің біреуге біреу ауыз сап,
Аш көздің ылғи араны кеткен ашылып,
Теңіз сатылса, теніздің суын тауыспақ.

Самыржақ өңкей кешегі күннің бектері
Өзгертіп түсін, бір-бірден закон бөктеріп,
Жалаңбүт ерке базарды баурап байыса,
Панасыз әже қалар ма қайтер боқ теріп…

Қасында жүріп қаралық қылсақ, мізбақпай,
Айла табамыз етіңе тиер мұздақтай.
Қарақан басың жеңбеген жанға илансаң,
Күнә жүктейсің бір қаптай емес, жүз қаптай.

…Сенгенде бізге, сенімің ана сүтіндей
Таңдайда калып, таралсын канға бүтіндей.
Жарғы-жарлығың жөппелдем жолда қалмасын
Жолаушы түнеп, қалдырып кетер бір түндей.

«Жедел көмектің» рахымындай табыл да,
Кеудеден кері итертпей бізді қабылда.
Тәуелсіз елдің тәубесі хаққа жеткенше,
Қайсымызда да қайысар болсын қабырға»…

Иә, қабырға қайысады-ақ. «Қасқыр», да «қаншық» та түп-түгел табан астында түр өзгерте түлкіге айналып, жорғадан жабы, тұлпардан тазы озған заманда елге де, Ел ағасына да оңай емес. Оның үстіне жетпіс жыл бойы халықтар казармасының күйелі қазанынан несібе бұйыртып үйренген үйкүшік қазаққа аяк астынан енші алып, үйіңді бөлек тіккен заматта өзіңді өзің бір күнде үлде мен бүлдеге бөлей алмадың деп кінә таға аласың ба. Кінә таға алмасыңа және бір жанды себеп: әлгі табан астында түр өзгергіп, түлкі болған «қасқыр» да, «қаншық» та, жорға сүріндірген «жабы» мен тұлпарды тірсегінен шалған «тазы» да өзге емес, өзіміз. Қазақтар! Қазақтар болғанда, Хамаңның тақыр тапшылықтың талшық тамырын тура төтелеп, дөп басканындай, «кешегі күннің самыржақ өңкей бектері»; солардан өнген, солардан өрген, өргелі жатқан өңеші ұзын өресіз өрмекші өркендер; солардың туыс, бекзаттары, құда, жекжаттары, бажа, балдыздары… Егемен елдің ең майлы еті, сары маңыз сорпасы – солардыкі, сіңіріне «сүйретілген» сүйек-саяғы – сенікі. Ел меншігін сатылап сатып жатқан да, сатқаны үшін пай жинап, пайдаға белшеден батып жатқан да солар. Ел жазушысы Ел ағасына:

«Солар ғой анық азыққа бола ар сатар,
Алғысыңа да карғыстың оғын қарсы атар.
Дүние-пұлың ұшынған мына заманда
Өзіңдей ерді солардың тәркі шаршатар», –

деп бекерден-бекер айтып отырған жоқ. Мен осыдан бес жыл бұрын жастар газетінің бетінде: «Қазақта Құр – Сұлтандар көп. Нұр–Сұлтан біреу» деп жазған едім. Сол біреу болса да бірегей Нұр–Сұлтанымыз құрған мемлекетті коржынды Құр–Сұлтандар жұлмалағысы келеді.

Бір ғана медет: пайым, парасаты мол Президентіміздің ақыл-айлаға негізделген салиқалы саясатының арқасында еліміз аман, жұртымыз тыныш. Біздің бүгінгі бақытымыз да, тақытымыз да осында. Аллатағаланың алабөтен карғысына ұшырағандай, өзара атысып-шабысьш, бірін-бірі қанға бөктіріп, бірін-бірі жерге шөктіріп жатқан алыс-жақын ағайындардың адами тірлікке түбірімен жат қылмысты қылықтарына қарап, қазаққа қайғысыз қара су ішкізген Құдайға күніне мың мәрте құлшылық етесің. Құлшылық етесің де Президенттің құнын базардың пұлына айырбастағың келмейді.

Бірақ, сырт сипатымыз солай болғанда іш құрылысымыз қалай десеңізші! Қасым ақын айтқан «сұрапыл соғыс соқты да бұздының» кері. Тілектес болғансыған тыстағы түсі бөлектеріміз енді-енді ғана ояна бастаған санамызға тұс-тұстан садақ боратып жатса бұл соғыс емес пе? Телевизорды басып қалсаң – секс. Газет бетін ашып қалсаң – секс. Тар төсекте тыр жалаңаш абыройларын аша құлшына құшақтастып жатқан жезөкше, желаяктарды экраннан көргенде өзің балаңнан ұяласың, балаң өзіңнен ұялады. Алды мен артын, «Мә, мынауым!» дегеңдей, айдай жарқыратқан әдебі бөлек әйелдердің сиықсыз суреттерін қазақтардың көз алдына апта сайын әдейілеп тосьш отырған үлкенді-кішілі «Каравандарымыз» тағы бар. Қыз-кырқындарымыз бен жігіт-желеңдерімізді желіктіруге шыққан құпия клубтар мен жария фирмалар да жетерлік. Кешегі қызуы зор, кызығы мол махаббат дегеніңіз бүгінде өрістегі қысыр сиыр мен «бұзық» бұқаның бүкпесіз тірлігіне айналған. Мұнда да – нарық. Кесімді бағамен келіссеңіз келе беріңіз. Осыдан кейін қазақтың оңы мен солын танып үлгірмеген үлбіреген қыздары көргеніне бағып, көрінгенге жағып, некесіз бала таппағанда не істейді? Ертең әкесін танымай, шешеге жарымай өскендіктен ана сүті дегеннен ада калған тегі белгісіз тасжүрек тастанды балалардан қаны жоқ халық құрайтын болсақ, қазақтың қанды соғыссыз-ақ біржола құрып біткені емес пе?

— Дұрыс па айтып отырғаным? – деймін сөзімді майдангер ақынға мақұлдатқым келіп.

— Дұрыс болмағанда! Әрине, дұрыс, – дейді қабағын шытқан Хамаң. – Санадағы соғыс даладағы соғыстан әлдеқайда қауіптірек. Сырқаттана бастаған санамыз халқымызды рухани азып-тозуға алып келе жатыр. Жаңағы өзің айтқанға қосарым кеше біз Құдайды ұмытып, Құранды құртуға күш салсақ, бүгін Қазақты ұмытып кітаптың «көзін» жоюға күш салудамыз. Кешегі дүкеңдегі кітап орнын бүгін шарап басқан. Кешегі табаныңды тазартпай кіруге именетін киелі өнер жайлары жартылай шет елдік жиһаздардың көрме-павильондарына айналған. Кешегі ханға сәлем бермейтін қаламгерің бүгін – қайыршы. Артисің – әпенді. Айтпауға ар-ұятың жетпейтін ащы шындық та, тұщы шындық та осы! Мұны мен өлеңіме де қосқанмын:

«Алыпсатар дырау болған заманда,
Жаттанды сөз жырау болған заманда,
Елдің тілін тірілтуді жаттан да
Жалбарынып сұрау болған заманда, –

Обал-сауап күлкі болған заманда,
Құлкын жұрттың кұлқы болған заманда,
Сырғасымен құлақ кесіп, үй үптеу
Бұзақының мүлкі болған заманда, –

Сыра кұрлым бедел қалмай кітапта,
Біткені рас жүйке-жұлын жұтап та.
…Күні қайсы дер едіңіз күліктің
Су ішпесе, жем жемесе жеті апта?..»

Халықтың атасы да, анасы да—әдебиет пен өнер. Өз үйіңде-айдарың, сыртқа шыксан – айбарың. Халықтың халқауһары да сонымен өлшенбек. Әдебиет пен өнерден іргесін аулақ салған халық – өшкен халық. Кешегі соғыста Сталин жеңген жоқ, көркемсөз жеңді. Көркем сөзбен суғарылған халық жеңді. «Ленинградтық өрендерім» мен «Жас қазақтың» авторлары жеңді. Бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің керегесін керіп, шаңырағын көтеріскен де, түндігін жауып, туын тігіскен де сол көркемсөз!

Ғабит аға Мүсіреповтың байлауы жоқ өмірден өтер алдында артында қалып бара жатқан жаутанкөз жұртына арнаған мына мұң-зарға толы ақырғы қоштасу сөзіне құлақ түрелікші:

«Кешегі өткен Ғабиден досқа: Енді екі жыл жүрсек жетпей ме?! – дегенім бар еді. Сол мөлшерім мөлшер болды. Қойны суық касиетті қара жер құшағына міне, мен де кеткелі жатырмын.

Үмітпен, күреспен, сеніммен өткізген ұзақ ғырымды қорыта қарасам, қуанышым да, ренішім де мол екен. Жаңа қазақ мемлекетінің биік туы менің көз алдымда көтерілді. Бүгінде күллі әлем назары ауған іргелі елге айналдық. Бірақ әдебиет пен өнер ұлы болмаған жағдайда ұлы ұлы боп есептелмейтінін ұмытпайықшы. Жан сүйсінтер бірлік жоқ жерде саналы тірлік те жоқ. Кейде мыстың алтынға, қыранның қарғаға телініп жататыны осының кесірі. Үлкен өнердің үлкен, таза мінезі болуға керек. Өзім іргетасын қаласқан қазақтың ата буын әдебиетінің атынан өтінемін: мені соңғы сапарға шығарып саларда осы ақтық тілегімді еске алыңдаршы…»

Еске алдық па? Жоқ! Өйткені, біз – жоққа жуық халықпыз.

Тастанды бала дейміз-ау, ұл-қыздарына үлкен үміт артатын қазақтың өзі өзінен өзгеге керексіз тастанды ұлтқа айналып бара жатқан жоқ па екен?

Өгейдің күнін кешкен әдебиет пен өнерің анау. Ол да тастандыға ұксайды. Тентіреуге шақ тұрған тілің мынау. Бұл да тастандының түрін танытады

«Өз тілімсіз өңімді түсім деймін,
Ешбір затты мен онсыз түсінбеймін.
Өз тілімде тірліктің түсін түстеп,
Тұр-тұлғасын болмыстың мүсіндеймін».

Бұл – Хамит Ерғалиев. Бұл – мен. Бұл – сен.

Бұл – бәріміз. Бәріміздің айтатынымыз осы. Президент те осыны айтады. Премьер де осыны айтады.

«Сіз бен бізге тіл, тіл қажет бәрінен,
Сол сорламай жасқа ауыссын кәріден.
Ол жоқ болса, өлген ұлтқа не пайда
Киер киім, ішер тамак, дәріден?..»

Бұл да бәріміздің сөзіміз. Мен де осыны айтамын. Сен де осыны айтасың. Ол да осыны айтады. Президенттің де, Премьердің ле айтатыны осы. Сөйте тұра мемлекетіміз барда мемлекеттік тілдің жоққа тән екеніне кайғырмайтынымыз қызық.

Хамит ақын кейінгі жылдарда жүдеу тартқан жұртына жарық жол, жақсы жай іздеген Асанқайғыға айналып бара жатқан тәрізді. Үйіне қашан барсаң да басын шайқап отырғаны:

— Беу, заман-ай, заман-ай!
Қартайғанның жаманы-ай.
Көне тымақ кигендей,
Жыртық жерін жамамай.
Беу, заман-ай, заман-ай!..

— Иә, Хама, сөзіңіз аузыңызда – деймін ақын күңіренісінің келесі «беттерін» аша түсуге асығып.

— «Айта түс, шалым!» деп отырсын ғой. Шал адам не айтып қарық қылар дейсің. Айтпақшы, сен, мына бір өлеңді оқып көрсең қайтеді… – Сарғыш түсті кітапты парақтап жатыр Хамаң. Маған таныс дүние – «Шер толғау». Бір емес, он рет окыған кітабым. Ақынның әбден толысқан шағындағы толғаныс-тебіренісі. Абай ақын кезінде қазақ үшін қалай күрсінсе, Хамит ақын да бүгін тап солай күрсінеді:

«Жомарт десе, кең десе қазақ деген,
Көкке жетпей қалады аз-ақ төбем.
Сұмды көрсем, сұмырай сенбісің деп,
Көзіне айтып, артынан азап шегем».

Екі көзім Хамаңда. Кітабын әрі-бері ақтарғыштап күйбеңге түскен.

— Әй, бала, шалың қартайған-ақ екен. Таба алмай жатырмын. – Кеңкілдеп күлуде Хамаң.

— Хама, өзіме беріңізші, – деймін кәрілікке күліп отырғанымды жасыра алмай. – Таппайтын не бар екен, көрейік.

— Сөйтсең, сөйтші. Ал. сен шыныңды айтшы, өзін осы кітапты бұрын оқып па едің? Оқымасаң, аулақ жүр.

— Ойбай-ау, Хама, сізді оқымағанда кімді оқимыз!

Шалым мәз.

— Е, айналып кетейін! Бәсе…

Қолымда Хаман ұсынған кітап.

— Ал, таба ғой! – деп Хамаң жымияды.

— Нені тап дейсіз? – деп мен де жымиған боламын.

— Әлгі өзім жазып, өзім таба алмаған өлеңді.

— Тапқанда қандай!!

Хаман аң-таң. Бірақ, мен қысылып-қымтырылар емеспін. Қысылып-кымтырылмайтыным: қолымдағы кітап басынан аяғына дейін бір-ақ өлеңнен тұрса керек-ті: «Шер толғау»! Бөліп-жаруға келмейді. Бөліп-жарсаң, бір сәтте қол-аяғынан айырылған жартыкеш жарымжанға ұқсап қалмақ.

— Ал, кеттім, Хама! – деймін. «Шер толғаудың» кез келген бетін ашқалы жатып.

— Кетсең кете ғой, – дейді Хамаң шылымын сораптай түсіп.

— … «Қу төбет қандаладай қанағасын,
Жәутеңдеп айналаңа қаранасың,–
Құдай-ау, осы жүрген өңкей өңеш
Жеңеді қашан ғана қара басын»?!

— Болдың ба? — Хамаң қаһарлы.

— Жоқ болғаным жоқ. Келесі бет. Келесі кез келген шумақтар:

«Біреу мейлі: Азаптап аман басын
Өзі ауыртты», – деп сені жамандасын. –
Өзін өзі жеңбеген пендешілік
Қайда бұрып барады заман басын?..

Тойымсыздық айғайы ашықтырса,
Ұры-қары аранын ашып тұрса,
Жанбағанда қайтерсің одан бетер
Табиғаттың науқасын тас ұқтырса?..»

— Шынында да таба қойдың. Тап баспасаң да шамасы осы. – Хамаң риза. Өз өлеңін өзіне бар өнеріңді салып, нақышына келтіре тақпақтап оқып берсең рахаттана риза болмағанда қайтпек. Айтары мол айшықты шумақтар: «Оу, ақыным, бізді жазған өзің бе?» деп арсалаңдап, алдынан шығып тұрса талайдан түу алыста жүрген туған балаң ойламаған жерден есік кағып, қуанышыңды койныңа сыйғыза алмастай күйге түсіргенмен барабар емес пе.

Ақын мұңға батқан. Жаңа ғана тұқылына дейін түк қалдырмастан «жеп» біткен шылымын қайта жаңартуда. Ақын кабинеті сонау ертеректегі ауыл шаңлағын еске салғандай. Малды маса мазаламасын деп жағалай бықсыта түтіндік салушы едік қой. Мұнда да тап сол. Көз аштырмайды.

Мен де әрқилы ой үстіндемін. «Сірә, шылым мен шарап бір әке, бір шешеден шығар-ау» деймін ішімнен ақынның кілең есімде жүретін «ескі» өлеңін ойша оқып жатып.

«Шабытыңа жүкті жөндеп арта гөр!
Темекі, темекіңді тарта бер.
Титтей шарап… Өйтпегенде мына түн
«Неге мұның несібесі орта?» – дер».

Шылымды қайдам, шарап жарықтыққа тіл тигізу қиын-ақ: Ақылдыға –шабыт, ақымаққа – табыт.

— Мынаны да көрсең қайтеді, – дейді Хамаң көк мұқабалы мұнтаздай кітапты қолына ала түсіп.

Бұл да бұрыннан таныс кітабым. «Сонеттер».

Сонет сонау-сонау замандардан адам баласының арманын арқалап, тырбаң тіршілігіне толассыз тыныс беріп келе жатқан көшелі көне жанр. Он төрт жолдан тұрады. Соңғы екі жол алдындағы үш шумақтың тобықтай түйінделер тұсы. Басқа да түрлері жетерлік бұл жанрдың ата қонысы – Италия, туған уақытты – 13 ғасыр. Сонеттің өсіп-өркендеуіне 14 ғасырда – Алигьери Данте мен Франческо Петрарка, 16 ғасырда – Пьер де Ронсар, 17 ғасырда – Уильям Шекспир теңдесі жоқ үлестерін қосқан. Айтылмыш жанр орыс поэзиясына Василий Тредиаковский, Василий Жуковский, Александр Пушкиндер арқылы енді. Ал, алысты қойып өзімізге келсек, сырт танысымыздай ғана болып келген сонетті қазақ әдебиеті тарихында тұнғыш рет төл поэзиямыздың қатарына қосқан ақын Хамит Ерғалиев! Бірақ, Хамаң сөйтіп едім деп, кеуде керіп көрген емес. Әдебиет сыншылары да солай. Сыйлы ақынымыздың сыйын көріңіздер деген емес. Қалайда үндемей қалуға бекінгендей. «Олар да «ұлы» өзгеріс үстінде ғой, – дер еді Хамаң өкпе-назын күлкісіне жеңдіріп. – Кейбір сыншыларға сен айтқан сыйлының сонеті емес, сиырдың сан еті керек». Қайтеді, заман солай. Қазақтан қазы жақын, қойшыдан қозы жақын. Как указано в этой статье, вы можете просмотреть список доступных предложений на смартфоны и ведущие бренды и изучить планы обслуживания, которые наилучшим образом соответствуют вашим потребностям.

Ақын сонетке басады:

«Киын, қиын… Зарлау қиын әріден,
Зарлама деп ұрсу қиын бәрінен.
Етек басты болып біткен ежелгі
Ел науқасы емделмейді дәрімен.

Сал боп ұзақ жатқан бейбақ ызасын
Тез тиям деп бекер, бауырым, қызасың.
Әлі тонап алып жатқан жокпыз ба
Ар-ұяттан ашықанның біз асын?..

Еркін сүйреп кете алмаған жетегін
Ыза тегін, десең бүгін не тегін.
Әйел әлі жапқан да жоқ колхозға.
«Мә, мынаны ал!» – деп көтерген етегін.

Салтанатпен сайысардай залал да,
Кескілесер ащы кек те әлі алда».

Хамит Ерғалиев сонеттері әдегеннен осылай қазақы қамыт киіп, алаштың арбасына жегіліп жатар еді. Алаш арбасына ар-ұяты азбаған, намыс оты маздаған ақ көйлек адал жандар мінсе игі, әрине. Ақын сол адал жандарды жолықтырамын деп жүрегіне жүк түсіре жан-жағына қаранбақ. Қайда қараса да көзіне шалынары өзінің баяғы қарақұрым қалқан құлақ қазағы. Біреуіне де қиянат жасағысы жоқ. Бәрі өзі. Өзі болғандықтан да өзгеден бұрын өзгере қалғаңдарға бала өзегін өртеп, өңін кашырады.

«Қалай, қалай, апыр-ау, өзгересің,
Өзгерісті өзгеден тез көресің.
Бас пайдаңа баспасөз жарай қалса,
Сорды бақ деп ұғардай сөз бересің.

Құран сөзін сен кеше құрт дегенің,
Қой деп ешкім бүйірден түртпегесін.
Малайлығын әкеңнін мактан етіп,
Тексізбін деп тесіп ең жұрт төбесін.

Енді бүгін ишанның ұлы екенсің,
Құдай кұрткан кешегі «күл әкесін».
Ризасың тәңірге дей алмайсың,
Адам соты құдайдан құн әперсін.

Бұл сонда, бір сатылмай, қажығанда
Ұрлап ап, қайта сатқан қазынаң ба…»

Ақын айтуындай айтады-ақ, бірақ, оны құлағына іліп жатқан кім бар? Баяғы Абай заманындағыдай: «Қайран сөзім кор болды Тобықтының өзіне!» Тобықтыға айтқаны қазаққа айтқаны ғой Абайдың. Қазақ қашанда қазақ. Бір таңқаларлығы: кісіден «қарызға» кеңес сұрайтын құралақан қазақты көре алмай қор боласың. А деп аузыңды ашсаң болды, еститінің: «Ақылыңды басыңа шайнап жақ!»

«Бұны қойшы!» деп салса кісімсініп,
Жұрт көзінше қалғандай тісің сынып,
Аузың баса қоясың… Ол көкиді
Тартқан сайын жабырқау түсің сынық».

Осы қылық еркек кіндіктерді айналып өтіп, әйәйің болуға тиіс әйел затына көлексіз көшіп үлгерсе ше? Көзімнің қарасы деп жүргенің көзіңнің сорасы боп шыға келмек. Мұны көріп-біліп отырған Хамит ақынның тағы да Абай атасынша қаны қайнайды. Тағы да қаламға күш түседі, қағаз із түседі.

«Келін беті өнеге үскіріктей,
Күнде неке өледі күш бірікпей.
Ұят ұйықтап кеткен соң иба-жетім,
Долы мінез ит қылар ішкіліктей.

Қатын еркек болған соң, ері – қатын,
Мансұқ еткен махаббат перизатын.
Ар мен намыс құдды бір құдық дерсің,
Тышқан түсіп ішпейтін жеріп атың…»

Армансыз күндерін көбейту үшін де ақын өзі қазақ бола тұрып, қазақтың кемшілігін тергіштейді. Кемшілігін тергіштейтіні қашаннан жыртығы жамалып көрмеген жұпыны жұртының жетпесін түгендегісі келгені де. Бірдің кемшілігін мыңның алдына тартады, мыңның кемшілігін бірдің мойнына артады. «Бірсіз» мың жоқ. Мыңның басы – «бір». Ойлан. Толған. Түсін.

«Арал жойылды,
Адамдар жойды,
Тасыр қылыққа
Табиғат тойды.

Ақыл-ой азды,
Суға көр қазды.
Ар-намыс тоқырап,
Тоңалды топырақ»

– дейді Хамит ақын. Келісіңіз, келіспеңіз, бұл – мыңның ісі. Мыңның ісі – бірдің ісі. Абайды тыңдаңыз: «Единица болмаса не болады өңкей ноль».

«Тым болмаса
Түсімде, Арал,
Орныңа орал,
Қайтадан жарал,

Тым болмаса
Түсімде, Арал!…»

Жоғалғаныңды жоқтама деп қалай айтарсың ақынға.

Құлағыма жадымда қалған жанбағар «жігітімнің» осыдан аттай он жыл бұрынғы солғын да солбыр сүмелек сөзі сонау алыстан әрең әлсіреп естілгендей: «Хамит Ерғалиев қол қоймайтын болды!» Иә, өткеннің бәрі ұмыт. Әйтсе де мен: «Жоқ, ұмытпайық!» дегім келеді. Иә, ұмытпайық! Ол – 1986 жылдың 18-ші желтоқсаны болатын. Сәске де емес. Түс те емес. Осы екеуінің екі ортасы. Ол, – мен үшін, – Хамит Ерғалиевтің қайта туған күні. Айтпақшы, қайта туған кісіміз тап сол тұста тұп-тура 70-те болатын. Қазір-80!

«Сексенде селкілдеген шал боларсың» дейді бұрынғылар. Сол сексеніңізге бүгінде селкілдеп емес, еркіндеп жеткен Хамит Ерғали баласы әлі де үстінен «ер-тоқымын» түсірмей, тәуелсіз еліміздің терлігі кеппес тура шабар тұяғы бүтін тарланына айналып отырса, ол өзі құрбандығына шалынуға әманда әзір айналып кетейін мына қазак деген халықтың арқасы. Қалам ұстатқан да халық. Қалқайтып қатарға қосқан да халық. «Қазақстанның Халық жазушысы» құрметті атағын беріп, екі омырауын орден-медальдармен зерлеген де сол халық…

— Сенің шудасы шұбатылған шылымыңнан-ақ өлетін болдым. Қанша серімін десең де сексен дегенің аз жас емес, шалым. Ендігі жерде қалам мұқалтып, қағаз жұқартқаныңды қойсаң да болады ғой, – дейді менің Әнуар жеңешем кәдімгідей қабақ шыта сөйлеп.

— Ойбай-ау, өлеңді қой дегенше шылымды қой деп неге айтпайсыз? – деймін ағам мен жеңгемнің екі ортасына киліге кетіп. Жеңешемнің жауабы тез.

— Төлепберген-ау, бұл шылымды қойғанмен өлеңді қоймайды. Өлеңді қойса шылымды да қояр еді. Шылымды шектіріп жүрген сол өлең ғой.

Хаман рахатқа батқан. Екі езуі екі құлағында.

— Әнуаш-ау, сен ұмыттың ба, әлде ұмыттырғың келіп отыр ма, мен не айтып едім осыдан аттай қырық бір жыл бұрын: «Маған жат – тынбақ, сарқылмақ». Пай-пай, онда мына шалың бар-жоғы отыз тоғызда ғана екен-ау!

Арқалана түскен ақын шабыт атты арғымағын ауыздықпен алыстыра түскен:

— Маған жат-тынбақ, саркылмақ,
Қалжырап көрген жоқ жаным.
Өтермін өзім жарқылдап,
Өзегім толы ақ жалын.

Бір кезек ыстық қойынға
Даланың гүлін үзіп сап.
Бір кезек қарлы құйынға
Құйғыта кірем қызықтап.

Теңіздін ақ бас толқынын
Кеудеме кейде оранам.
Демеймін оттан олқымын,
Найзағай менің кәрі анам.

Мінездің албырт түрі де!
Айтылар әлі оған сын:
Мінім бар дейді-ау тіріде
Көлеңкем қайда жоғалсын?!

Жүресің жарқын жанымда,
Көрініп кейде көлеңкем!
Сені де мендей жадыңда
Ұзаққа сақтар кең өлкем!

Қызықпан құрғақ мадаққа,
Берілмен кесір кеңеске!
Міндетін ұлдың адақтап,
Армансыз жатам дөңесте!

 

Естеліктер

Ғафу Қайырбеков (Х.Ерғалиевке арнау-өлеңі)

Хамит Ерғалиев

Жиырма бес жыл аға-іні боп келеміз,
Жыр мұхитта қатар жүзіп кемеміз.
Біз ақынбыз, біз өзіміз шашумыз,
Жай шашуды, аз әкелді демеңіз.

Бірге таттық талай жылдың тұз-дәмін,
Бірге шаптық шоқтығында құздардың.
Қос-қос жолдан өруші едік өлеңді,
Хош иісі бұрымындай қыздардың.

Сарт дегізіп екі жолдың сен басын,
Жалт дегізіп мен айтушы ем жалғасын.
Ал содан соң «шу» деп алып кетуші ек,
Айдап алға ақындықтың арбасын.

Одан сайын жақын едік, тату ек,
Одан сайын Хамит едік, Ғафу ек.
Аяп бізді, қатар тірлік сыйлаған,
Табиғаттың рахымына рахмет!

Бір адамға сендей дарын дарытсын,
Сағат сайын самаладай жарықсың,
«Айналайын» деген сөзді зор айтып,
«Ойнолойын» дегеніңмен Хамитсің!

Сөз баласын өз балаңдай аяйсың,
Жадау болса жаның жүдеп қарайсың.
Өзің жақсы айта білген соң ба екен,
Өзгенің де жақсы айтқанын қалайсың!

Шіркін біздер қатар лаулап жанушы ек,
Жанған соң да от қадірін танушы ек.
Әлсін-әлсін соғылысып бұлттардай,
Әлсін-әлсін сағынысып қалушы ек.

Оның бәрін еске алуға жол жырақ,
Көңіл біздің көктемдегі бал-бұлақ
Омырауыңмен кең даланы құшақтап
Аңырата бер, аппақ жалды Арғымақ!
Естеліктер

Есләм Зікібаев. Ризамын мен (арнау-өлең)

Хамит Ергалиевке

Ішінде жалпақ елдің, ен халықтың,
Сіз, Хама, зар шеккенін ер налып мұң,
Уытты жырмен айтып бергендейсіз –
Демеймін: – оны жалғыз мен ғана ұқтым.

Малынып биік мансап, бай атаққа,
Жайғасқан жайсаңсымақ сая-таққа
Қасіретін қарт әженің қайдан көрсін
Өзі емес, қатындары – саясатта.

Шаңырақ көп қатыны – ер, ері – қатын,
Ұл тумас ондайлардан елі ұғатын.
Жүргенді өзі жаяу мақтан көрер,
Сылқымға астындағы беріп атын.

Ағызып көкіректен кәусар бұлақ,
Жыр селін мөлдіреген аңсар құлақ.
Тірліктің тәттісі аз да, ащысы көп,
Сол шіркін төзімді де таусар бірақ.

Армансыз тарқатсам деп іштің шерін,
Уды да қайсарлықпен іштің, селін.
Айбынбай арыстанша айға атылып,
Сан мәрте сабаңа кеп түстің, серім.

Ұқтың да елің азып, ер тоңғанын,
Бояма қыз өңінің ерте оңғанын
Шырылдап ақын жаның шыдай алмай,
Күңіреніп көкіректен шер толғадың.

Тірліктің тәттісіне құнығып кім
Тойсам деп ойламаған, Бүгін ұқтым.
Бес жұлдыз жарығында – Бес сөзінде
Бастауы жатқан сынды ұлылықтың.

Шер – шемен. Айтылмаған сөз қалмапты,
Мадақтап тозған бақты, озған бақты…
Ураға ұрандаған ат қоспапсыз,
Сертінен семсер сезім қозғалмапты.

Суырылып сумаңдаған тіл-жағымен
Біреулер марапатқа мырза кілең.
Бес сөзге бөлеп берген бар шындықты
Ақиық Аға, Сізге ризамын мен.

Жатқанда күй жаңарып, күн жаңарып…
Алтындай көкіректегі тұнбаны алып,
Жасаудай жарқыратып жайып салған –
Ақиық ақынына риза халық!

Естеліктер

Әбу Сәрсенбаев. Дауылпазым

Дауылпазым!

Хамит Ерғалиға

Дауылпаз ақын,
Теңіздей толқи төгілген, –
Өлеңің бар өр мінездес өзіңмен.
Қылышыңды домбыра етіп жүргенде-ақ,
Әр солдатқа өз ақыным дегізген.

Жауынгер ақын,
Армандаған жеңіс атты Асқарды,
«Өлең құсым кеш самғады аспанды…»
Депсің,
Қате!
Талып жатып жүрегіңнің қанымен,
Қағаз емес,
Қарға жаздың Қаһармандық дастанды!
Қаныңменен қарға жазған дастаның –
Әр солдаттың жүрегінде
Ұран болып сақталды!

…Жыр қыраны,
Толды топшы – қанатың,
Қырқаға емес қияға көз салатын –
Кезің туды:
өзені емес өлеңнің
Теңіздерін шалқытарлық сағатың!

Кемел ақын,
Ойға сұңғыла тереңім.
Ұрпақтан да тойдым, толдым, – демегің.
Ал іске сәт,
Құрман баба күмбірлетіп кеудеңді –
Құдыретті күймен алғай еді кезегін!

Естеліктер

Зайда Елғондинова (арнау-өлең)

Хамит Ағаға

Толқынындай көк теңіздің сабылдым,
Сынғанына селт етпедім сағымның.
Кейде іштей еңіреймін үн-түнсіз,
Бақа басты болғанына бағымның.

Құлын күнде уызымнан қағылдым.
Тіршіліктің көгенінен табылдым.
Алатауды өгейсідім, бұл күнде,
Сізді ойласам, Атырауды сағындым.

Бұл ғұмырда қаншама сыр түйсіндім.
Жаным мынау, жабырқадым, күрсіндім.
Атырауға қаншама рет тәу еттім,
Ұлы аруағы кешірсін деп Үйсіннің.

Кездерімде қайғы жұтып, жылаған,
Қал сұрады, жалғыз ағам, бір ағам.
Сол ағамның тіршілігін тілеуші ем,
Көк тәңірден, қияңқылау құдадан.

Қайран аға, енді Сізге бас идім.
Сізді ойласам, ақ Жайықтай тасимын.
Сіздер барда, қасиетті Ән апа,
Несіне мен жетіммін деп жасимын.

Осыншама ұлылыққа таң қалам,
Тебірен сен де, жүрегі жоқ, маң ғалам.
Менің атым, сырнайсыз да, кернейсіз,
Дала кезген, дақпырты жоқ аңғал Ән.

Сол әнімді, мұңды әнімді түсінген.
Сонша ұлы басыменен кішірген.
Аға, Сіздің басқан ізге бас иіп,
Аман бол, – деп, дұға оқимын ішімнен!

1993

Естеліктер

Иран-Ғайып (арнау-өлең)

Хамит Ерғалиевке

Әкем десем –
Кім сенеді?!
Ол – өлген!
Жүрекке ауыр –
Жоқтап сарнау өлеңмен?!

Ұлым десем –
Қиянат қой?!
Ол да өлген!
Көңілім сенбес –
Көзім жасы көмгенмен!

Досым десем –
Шын досым жоқ!
Жалған дос –
Ішірткінің құтысындай
Қалған бос…

…Пірім дейін –
Құран ұстап,
Қол берген! –
Пірі өлмейді,
Пірәдәрі өлгенмен!..

Естеліктер

Қадыр Мырзалиев. Алпыстың астары (арнау-өлең)

Қырықта деп сұлу сезім, табанды ой,
Сөз өлкесі жасап жатыр саған той.
… Қырманы боп қызыл жырдың, қыз жырдың
Келген саған –
Алпыс емес –
Сабантой!

Гүлдегенде сияқтанып ақша бұлт,
Өлең-дастан жеміс салған бақша – құт.
Ақ көбік боп буырқанып, бұрсанып,
Келген саған –
Алпыс емес –
Жас шабыт!

Ақынға айтар елдің сөзі тілде жұр,
Алау құшақ, десте-десте гүл де жүр.
Желмаялар жарысынан үзіліп
Келген саған –
Алпыс емес –
Жүлде-жыр!

Бұл той үшін болмаса да жаңалық,
Алпыс жерге алпыс жұлдыз жағалық!
Бірақ… шаштың бәрін түгел ағартып
Келген саған –
Алпыс емес –
Ағалық!

Төсегіңде дөңбекшітіп не бір ой:
Кейде жарқын, кейде батпан ауыр ой…
Маңдайыңа соқаменен әжім сап,
Келген саған –
Алпыс емес –
Абырой!

Тартыстарда талай арқа сойылд-ау!
Айтыстарда талай таңдай ойылды-ау!..
Аяғынан тік тұрғызып енді елді
Келген саған –
Алпыс емес –
Мойындау!

Сезіміңді тастағандай күй күрмеп,
Жырың сенің жырдан асқан сиқыр ма еді?!
Ақбоз ат боп алтын шылбыр сүйретіп,
Келген саған –
Алпыс емес –
Сый-құрмет!

Естеліктер

Қайнекей Жармағамбетов. Ақын мен ажал (арнау-өлең)

Хамит Ерғалиевке арнаймын

Бұл аңызды естігем мен
Желден емес, елде қарттан:
«Шығарма деп, есіңнен сен»
Жас ұрпаққа үміт артқан.

Бұл аңызды баяндаған
Бір майталман кәрі шешен.
Сан сыры оның аян маған,
Мақтан болар бәрі десем.

Бұл аңызды елде тыңдап,
Құмартқанбыз бала шақта.
Сол себепті мен де құндап,
Аттандырдым болашаққа.

БІРІНШІ ТҮЙІН

Өрен ақын үн қатыпты:
«Ұлыңмын!» деп өз еліне.
Суыт талай түн қатыпты,
Сүңгіп өмір өзегіне.

Талай түндер, талай күндер,
Ақын дала кезеді екен.
Естіп мүңын құл мен күңдер,
Іштен тынып төзеді екен.

Арып, талып алыс жолдан
Ашынып ол қайтады екен.
Көкірекке жыр боп толған
Ащы ойларын айтады екен.

Мұң мұхитын жарып өтіп,
Жалынды өлең самғайды екен
Жұрт өзегін қарып өтіп,
Өршілдіктен танбайды екен.

Жыр тасқыны селдей серпіп,
Аспан астын билейді екен.
Тыңдаушыны әкетсе ертіп,
Құдайға бас имейді екен.

Тыңдапты өлең балқып дала –
Көлде құсы, қырдағы аңы.
Ай аспанда қалқып қана,
Толқын сүйіп жар жағаны.

Тыңдапты өлең қара жартас,
Мүлги төніп тұнғиыққа:
Қонып құзға жап-жалаңаш,
Көк еркесі ақиық та.

Тыңдапты жыр жатып шыңда,
Саяхатшы, аңшылар да.
Тыңдапты ару батып мұңға,
Тар қапаста жан шығарда.

Тыңдап батыр қалған қатып,
Кезеп көкке көк найзасын.
Ана жаны толқын атып,
Мөлт еткізген көзден жасын.

Ер арманын жырға қосып,
Суарды ақын кекке жанын.
Алды жырын жылдар тосып,
Жалғады ел өктем әнін.

Ардың ұлы атанды ақын,
Өлеңімен өлмес мәңгі.
Ардақтады ол адам даңқын,
Ардақтады ол өлмес әнді.

Ар ұлының асқақ жырын
Ажал ғана жаратпапты.
Көз қиығын тастап қырын,
Сырттан оны қарақтапты.

Торын жайып, ізін бағып,
Тозаққа алып келмек оны.
Оңашада басын қағып,
Жер қойнына бермек оны.

Ажал сұмның қанды балақ,
Сезбеді ақын тұзақ торын.
Жүре берді алға қарап,
Аяқтауға ұзақ жолын.

ЕКІНШІ ТҮЙІН

Жұрт ұйқыда, ақын ояу,
Жыр жазбасқа ерік те жоқ.
Көкті кезген жүзіп баяу,
Айдан басқа серік те жоқ.

Қолда қалам, болмай алаң,
Түбінде отыр шырағданның.
Күзеткендей бүкіл ғалам,
Тыныштығын бір-ақ жанның.

Шалқытты жыр шандоз ақын,
Ұзақ түнге кірпік қақпай.
Ажал келді танға жақын,
Шақырусыз жат қонақтай.

Сәлемдеспей, шешпей белін,
Ақынға үнсіз қарап бақты.
Ләм-мим деспей өлім,
Баскесерін жалақтатты.

Ақын оған тіл қатпады,
Жаза берді өлеңдерін.
Сұлу сөзбен мадақтады,
Өз елінің өрендерін.

Сойдақ тісті, таңқы мұрын,
Ажал мінді қаһарына:
— Керек емес қаңқу жырың,
Кеттің дозақ сапарына!

Маған жат деп, қалжың, ойын,
Ажал төнді желкесінен.
Ақын сол сәт бұрды мойын,
Асқақ қиял өлкесінен.

Аңдап көздің қиығынан,
Қарады оның келбетіне.
Күліп қойып миығынан,
Тіл қатты ақын жендетіне:

— Неге аптықтың, кәрі залым,
Сал қынапқа қылышыңды!
Оспағыңның бәрі мәлім,
Кетірме бос тынышымды…

Ажал сұм ба бас иетін!
Деді:
— Төзбен мазағыңа!
Бар болса айт өсиетің,
Кеттің дозақ азабына!

— Өсиетім өлеңімде,
Сырлас та жоқ менде басқа.
Таусылса өлең, өлемін де,
Төзім сақта, сен де саспа!

«Өмір – күрес» деп бастаған,
Аяқтайын дастанымды.
Сонан кейін мен бос саған,
Құлатсаң да аспаныңды.

«Тентек ақын сасқан екен,
Күндік өмір берейінші.
Өсиеті – дастан екен,
Не жазғанын көрейінші.

Деп түйді ажал шегінді де,
Баскесерін қынға салды,
— Келем ертең, кебінді де
Дайында! – деп кетіп қалды.

ҮШІНШІ ТҮЙІН

Таң да атты, күн де батты,
Отырды ақын келер кеште.
Сұлу жырды туындатты,
Ондайда өлім келе ме еске!

Шалқыды ақын. Ой көгінен
Құйылады дастан сөзі.
Сығалайды әйнегінен,
Егіз жұлдыз – аспан көзі.

Дулы, шулы, қанды жасты,
Өмір кейде шерлі етеді.
Айқастағы аспан асты,
Асқақ жанын тербетеді.

Қанатында қиял құсы,
Кейде ақын көкке ұшады.
Нажағай боп қиял күші –
Бұлтпен ойнап, от құшады.

Тұрды әлемнен асып биік,
Жыр тәңірісі сол бір шақта.
Қалды дүние басын иіп,
Арсыз ажал ақымақ та.

Түн ортасы ауған кезде,
Арсыз тағы есік ашты.
Шақырмақ боп әзіл сөзге,
Ақын күліп амандасты.

Ысқырынып, ызғар төгіп,
Ажал тағы өктем келді.
Топас, түрпі сөзбен сөгіп,
Деді:
— Бұйрық көктен келді!

Көкіректе жан барында
Кебініңе оран, ақын!
Жаратқанға жалбарынба,
Кеңірдектен орам, ақын!..

Ашуға әбден буылды да,
Бар дегендей енді қақым.
Қара қанжар суырды да,
Ақынға Ажал төнді жақын.

Қаймықпады, ықпады ақын,
Көтерді қол: «сәл сабыр» – деп.
Айқасқа да шықпақшы ақын,
Сөз бастады: «ей, тамыр!» – деп.

— Ажал деген атың суық,
Өмірді аяп көргенің жок.
Тұрса жаспен бетін жуып
Жанға пұрсат бергенің жоқ.

Қартты еңіретіп қаба сақал,
Жалғызына салдың құрық.
Қызыл гүлді үздің қатал,
Ардақтыны алдың жұлып.

Қанға бөктің, қайғы төктің,
Айтшы сонда тапқапыңды?
Бірі ғой деп көнбіс көптің,
Құрма маған қақпаныңды.

Қалжыңдасу неге керек,
Бере алмаймын жас жанымды.
Өлу маған тым ертерек,
Аяқтамай дастанымды…

Қалды сол сәт қанжар кезеп,
Кәрі жендет ашу қысқан.
Ақын тұрды бойын тежеп,
Естілді бір дүбір тыстан.

Бөлме ішін кетті кернеп,
Өңшең өрен қатал сұсты.
Ажал қолын қалды сермеп,
Қанжар ұшып жерге түсті.

Ақын көзден ғайып болып,
Үрейі ұшты, ажал састы.
Тәлтіректеп табан тайып,
Қалбалақтап тұра қашты.

Ел кегінің әмірімен,
Ажал сұмга қанжар жеткен.
Санаспастан тәңірімен,
Тілерсегін тіліп өткен.

Сонан бері ажал ақсақ,
Сүйеніп жүр балдағына.
Әрекеті бойына шақ,
Қапқыш емес кармағы да.

ТӨРТІНШІ ТҮЙІН

Ақын бүгін серуенде,
Жер көркіне құмартады.
Ұқсап көшкен керуенге,
Ақ бас шыңдар мұнартады,

Құлап сонау биік құздан.
Тілдесетін тек қана аспан,
Тентек өзен көбік шашқан,
Тудым дейді көкше мұздан.

Қарағайлы жасыл орман,
Таудың бейне бұйра шашы.
Дегендейін: мен де қорған,
Ел баласы – жер баласы.

Сұлу өлке сол бір күні,
Ақын жанын аялады.
Өлең болып әрбір үні,
Көкірегін саялады.

Жанға рахат жайлау тапқан,
Өлкені ақын аралады.
Сырттан баққан, құрған қақпан,
Ажал тағы табалады.

«Сен тентекпен тілдеспей-ақ,
Келді қапың жығам», – деді.
Сұр жебелі алды садақ,
Құмарымнан шығам деді.

Сүйенді де балдағына,
Көздеп ажал қатып қалды.
Нысана етіп зәрлі оғына,
Қақ жүректен атып салды.

Ажал оғы зулап ақты,
Улап бақты, сумаң қақты.
Аспан асты тебіреніп,
Кетті дүние тулап қатты.

Тентек құйын төсін тосты,
Шың басынан құлады бұлт.
Шатқалдарда көшкін босты
Мүлт кеткей деп тіледі жұрт

Ажал оғы зулай берді,
зулай берді…
Нысанаға жетемін деп,
Аспан асты дулай берді,
тулай берді…
Ақынды азат етемін деп.

Жапырағын жайды орман,
Өзен көкке толқын атты.
Боламын деп мен де қорған,
Көк көгершін қанат қақты.

Кәрі жартас қабақ түйді,
Майырмақ боп оқ жебесін.
Аспан төніп, нөсер құйды,
Сөндірмек боп от денесін.

Қарлы шыңын боран буып,
Асқар құздар төкті ызғар.
Лап берді оққа өрен жандар –
Отты жігіт, өтті қыздар.

Ажал оғы зулай берді,
зулай берді…
Нысанаға жетемін деп,
Аспан асты дулай берді,
тулай берді…
Ақынды азат етемін деп.

Келеді ақын қалың ойда,
Көкірегін өлең кернеп.
Тұрған шақта қуат бойда,
Дүниеге өлең бермек.

Келеді ақын аманатын
Туған елдің ақтаймын деп.
Жетілдірмей жыр қанатын,
Жер қойнына жатпаймын деп

Көл жағалап кете берді,
Тәтті қиял жетеледі.
Ақынға оқ төтеледі,
Қас қаққанша жетеді енді.

Ажал оғы зулай берді,
зулай берді…
Нысанаға жетемін деп
Аспан асты дулай берді,
тулай берді…
Ақынды азат етемін деп.

Естіп сол сәт аспан үнін,
Бір геройы дастанының.
Ажал оғын қағып алды.
Жыр арудың бағы бар-ды!

Оқты ақынға дарытпады,
Жырды отқа қарытпады.
Жебелі оғын өзіне атты,
Дәлдеп сұмның көзіне атты.

Қадалып оқ қарашықтан,
Көргіш көзін ала шыққан.
Ажал кетті шойнаң қағып,
Жыр күшіне қайран қалып.

Сонан бері ажал інде,
Көрінбейтін болды адамға.
Қарақшыдай кезіп түнде,
Қайыршыдай жүр далаңда.

Сонан бері ақын көрсе,
Қапылыста жақын келсе,
Зәресі ұшып қашады ажал,
Белестерден асады ажал.

Жүрегінде ел сақтаған,
Сол себепті сөйлейді өлең.
Жорықтарда ер жаттаған,
Қиянатқа көнбейді өлең.