Естеліктер

Қуандық Шаңғытбаев. Хамит Ерғалиевке (арнау-өлең)

1

Орай да орай Оралда
Оралай соққан толағай:
Жаманды көрсе, – қанталап көзі от шашқан
Ашулы шулан шонадай;
Жақсыны көрсе, – жадыра,
Жапырылып жайылып түскен қоғадай;
Дұшпанға десе, – өңештен орып кететін
Оңаза, обыр обадай;
Достарының арасында думаншыл,
Бірге өскен жастан жорадай;
Қызды айтып, ойбай, қайтейін,
Қымыз бен қазы, қозыны
Комбайындай қопара соққан қомағай;
Ағаға десе, – баладай,
Ініге – Абай данадай;
Дүрілдеген кейде дауыл мінезі,
Самал сүйген кейде жібек қоғажай;
Тек жұбайы Әнуардың жанында
Мінез жоқ ожар, одағай
(О жасаған, о қалай!?);
Оза бір шауып олжа алған
Осының бәрі өзіңсің,
Қайран да қабылан Хамам-ай!
Жүреміз-ау сенің де біз қасыңда
Сүмірейіп сомадай…

2

Ай мүйіз арқар ақын заңғардағы,
Дауысың дүрілдейді залдардағы.
Інің боп жүргеніме мен ырзамын,
Ағаға ілфат, құрмет –
заңдар заңы.

Жырыңмен атып таңы,
балқып түні,
Сыйлайды сені еліңнің бар түпкірі.
Керайыл кердеңдердің аулақ беті! –
Жұп жазбай
жүрейінші шалқып тірі.

Жыр бізсіз қалай ойбай, бос қалады!
Тойларда таусылған жоқ тостар әлі.
Жыртылып
кетпейікші ұшып желге,
Емес пе ек
бір кітаптың қос парағы.

Тұрақ па,
тәйірі, бізге дәрілбағаң!
Пыраққа
обал түзде дамылдаған.
Бірақ та
кетсек ақыр,
Біз тұрармыз
Жырақта
Шырақ болып жалындаған!

Естеліктер

Қалижан Бекхожин. Қайсар ақын (Хамит Ерғалиевке)

Кім екен тебіренген өрде биік?
Әлде ол қас қыран бар өр ақиық?
Жаңғыртқан Алатауды зор даусымен
Ол ақын – өршіл Хамит Ерғалиев!

Ақын ол дауылпаздай буырқанған,
Даусынан түйілгенде бұлт ауған.
Ішінде көп шынардың байтеректей,
Еңсесі асқақтаған биік таудан.

Күй шерткен дастанында Құрманғазы,
Күңіреніп жан тербеткен сырлар сазы.
Жаңғырған жырларында өр кеуделі
Заманның өрендері, сырбаздары.

Жыршы ол шебер шерткен ән ырғағын
Теңселтіп махабаттың аруларын.
Жігіттей құлпырады көрген сайын
Өзінің сүйіктісі – Әнуәрін.

Өрлік көп өмірінде ой салатын,
Қиын жоқ ол шегініп тайсалатын.
Ерлердей жорықтарда жеңіп шыққан
Әлі де әлеуетті – қайсар ақын.

1986

Естеліктер

Хамаң толғау (Қаршыға Ахмедьяров)

«Хамаң толғау» — шалқар шабыт иесі Хамит Ерғали ақынның өмірі күйшілермен тығыз байланыста болды. Құрманғазы поэмасын, Құрманғазы операсының либреттосын жазды. Күй дегенде ішкен асын жерге қоятын өнерғұмыр жан еді. Тіпті өнерге қатысы бар адамдардың қазасында да күйшілерді жинап алып Көбік шашқаннан бастап күй ойнататынын көзіміз көрді. Бірі ақын аға, екіншісі күйші іні ретінде жақын сырлас ғұмыр кешті.

Хамаң тағдырының тәлкекті сәттерін мұң ғып талай айтып берген. Х. Ерғалиев өзінің «Ғұмырнама» еңбегінде ақын, әнші, ел басқарған бабасы Қойыс жөнінде соны деректерді жекелей айта жүреді екен. Сол Хамаңның шабытының шалқар шағы мен тоғыз толғамының тоғысқан сәттерін өз жүрегіндей сезінген күйшінің туындысы өте сәтті шыққан. Күй туысымен орындаушылық өнер өріне самғады. Ақын толғанысынан басталып, кейін шабытты шалқыған шақта төгіле жөнелетін бөлімі, пернені қуалай құлдилап, биікке шапшитын тұстары домбырашының домбырашысы сүрінбей өтетін сын.

Осы қалайы жоқ жас орындаушылар бірден іліп әкетті. Емтихан, концерттерде ұдайы орындалуы, күй өнерінің өміршеңдігі, шығарманың жолы болуы, тұсауы дұрыс кесілуі алғашқы орындаушыға да байланысты болса керек.

Қаршыға Ахмедьяров

Ғұмырнама

Соңы

Шығармашылық тіршілігіммен тікелей байланысы жоқ, елдің саяси-әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-мәдени өміріне қатысты азаматтық араласым эссе, естеліктерде, таза журналистік жұмыстарымда қажеттігіне қарай хатқа түсіп отырды. Олар туралы бұл кітапта айтылып жарымаса да, солар менің азды-көпті әрекеттерімді танытатын куәларым ғой. Бір мезгіл солардың бет-жүздеріне қарап отырып та өзіме ризашылығыммен көңіл тоғайтамын. Айтуын осылай айтсам да, өз бетіммен бұйрық беріп біреуге бірдеңе істетерлік мүмкіндік менде бір сәтте болмауы себепті бұл салада тындырған ісім тым аз әрі онша ауызға алардай ауқымды да емес секілді. Мәселен, бір жолы мен Алматы қалалық советіне депутат болғанымда Тастақ жақтағы үш-төрт мүсәпір отбасыларға, бір-екі артиске, қала бастығымен қатты-тәтті айтыса жүріп, кезектен тыс пәтер бергізгенім, халыққа қызмет көрсететін қозғалысы қою бір-екі көшеге асфальт төсеткенім, қазақ тілін оқытпай, мұғалімін штаттан қысқартып тастаған мектеп директорына сөгіс бергізіп, оқытушысын орнына қайтартқаным секілді әрекеттерімді қазір кім біліп жатыр. Талдықорғанның Ақсуында совхоз парторгы болған Мұқашев Құдаш ақынның батыл да әділ ісін теріске шығарып, оны қатал жазғырғанда соған ара түсіп, обкомпарт хатшысы Бәйкен Әшімов арқылы ісін оңға бастырғанымды бұл күндерде ұмытпаса баласы ғана білетін шығар. Бірақ, ақын рухы бұған акиқат сипатында мақшарда да мағна берген шығар-ақ. Сондағы аудан газетінің редакторы Тұрсынзада Есімжановтың да тарыққанда солайша қасынан табылған едім.

Өскеменде Бүкілодақтық ғылыми конференция бір апта бойы Үлкен Алтай проблемасын сөз еткенде соның жұмысынан күнделік хабар беріп тұру үшін «Соц. Қазақстан» газетінен мен, «Қаз. Правдадан» ІОрий Герман, ҚазТАГ-тан біз секілді шала білікті тағы біреу барып, алғашқы екі күн бойы түсінігіміз жетіспей дағдарысқа, күйзеліске ұшырағаннан кейін, басқаны қойып, бәріміздің атымыздан тәуекел деп Қаныш аға Сәтпаевтың өзіне барғанымды күні бүгінге дейін көзсіз ерлік деп есептеймін. Одақтың ұлы шаһарларынан, шет мемлекеттерден келген не бір ұлы ғұламаларды өз жерінде құптап, өз аппаратын қуырдақтай қуырып, жарғақ қулағы жастық көрмей жүрген қауырт шақта біздің алдиярымыз қанша қайырымды болса да мені қабылдамауға ерікті еді.

– Аға, мұрнынан су кетіп жүрген ғалымдарыңыздың бізге жәрдемдесер түрі жоқ. Біреуін консультант қылып әз әміріңізбен бекітіп бермесеңіз біз құрыдық. Айтылып жатқан екі сөздің бірі бізге түннен бетер тас түнек – түсініксіз!

Осы сөздерді қызыға тыңдап тұрған сондағы қайран ағаның күлкісі неткен күш еді мен үшін?! Оның есесіне Хаке деген сайын ұялғаннан жерге кіріп те барамын.

– Өзім!.. Басқа консультант қажет емес, өзім күн сайын түскі үзілісте үшеуіңе жиырма минут диктант жазғызамын. Осыған келісейік, Хаке!

Осы арада оқырманға не айтқалы отырғаным түсінікті шығар: бүкіл әлем назарына өзі іліктірген ғаламат оқиғаның жаратушысы ақпарат құралдарына күнделікті хабарды да өз аузынан айтып бергенін бүгіндері мен арқылы енді білсеңіз, сол жаңалық сізге аз олжа ма?.. Бұл – тарих!.. Бұндай ұлылық алдыңыздан шыға бере ме немесе осылайша шыға берген бе?.. Қайдан-ау!..

Сырбай Мәуленов туралы толықтырылған естелігімнің бір жерінде мынадай да бір эпизод бар. Кисловодскіде екеуміз екі жерде жатып та күн сайын дерлік көрісіп, өз бетімізбен тарихи делінетін орындарды көру үшін сапарға шығып кете беретінбіз. Терезелері алаң-ашық күйде аңыратып бара жатқан жеңіл машинаның үстінде жақ жаппай даурығып, жолай көзге түскеннің бәрін әңгімеге айналдырамыз. Бір жолғы сапарымызда «Узбекистон» деген жазуы жер қияннан көрінетін санаторийдің тұсынан өттік. Ала тақиялы диқанның қанша бірі жаңағының төңірегінде жалаңаш күйі күнге тотығып отыр. Соларды көргенде мен:

– Мәскеуде де осылардың ресторан, дүкендері осылайша «Менмұндалап» тұрады. Дәулеті жағынан осы ағайынды он орап алатын бізде бұлардың бірі де жоқ, – деп налып едім, Сырбай отырып:

– Осыны, – деді, – бәріміз-ақ айтамыз да қоямыз. Тап осы жолы бұл мәселені, орысша айтқанда, қабырғасынан қойып кеп жіберсек қайтеді?

– Калайша?

– Оның қалайша дейтін түгі де жоқ, мына қанаттас жатқан Ессентукиде, дөкейлер демалатын резиденцияда Тәшенов жатыр. Баралық та, соны қыздыралық. Құдай біледі, ол да бізді баптап қыздыра алады. Ол сондай жігіт.

Мен кергімек түгілі қуанып кеттім: объектіні көзіне көрсетіп айтқан осы жердегі әңгіме елдегі кабинетіне барып айтқан сөзден әлде қайда әсерлі шығады. Оның үстіне Тәшеновке тәңірінің өзі берген өжеттігін, ұлттық намысты қозғауға келгенде алдына жан салмайтынын мен де жақсы білуші едім. Ертеңіне электричкамен барып, биллиард залында ойынның қызығына түскен жерінен Жұмабекті тауып алдық. Ол үкімет басшысы екенмін деп сызданбақ түгілі, киді стол үстіне ытқытып жіберіп, екеумізді кезек-кезек кұшақтады. Көмекшісіне иек қағып бірдеңені өздерінше ұқтырды да бізді өзі бастап жатқан үйіне ертіп әкелді. Дастарқан басында ұтыры келді-ау деген шамада әңгімені мен бастадым. Одан әрі сол әңгімені екеуміз ұтылап ұлғайттық. Сондағы эмоцияға беріле қыздырған біздің сөздерімізді қарапайым еңбек адамы тындап отырған болса бәлкім жылар еді…

– Немене, біздің шопан, егінші кеншілеріміздің аузы арам ба?.. Олар да келіп осында жатпай ма жалаңаш, дамбалшаң күйде далиып?!.

Әңгіме осы сатыға көтерілген шамда қайран Жұмекең:

– Бітті!.. – деді де, орнынан тұрып, ары-бері адымдап жүріп кетті. Қайта отырғанда кесікті сөзін: «Шұғыл түрде болғызамыз!» деп бір-ақ айтты. Қазақ «Ессентукиі» солай туған.

Бұлар сені өшіп отырған жеріңнен өсіруші еді ғой. Жуырда «Қарапайым қауышу сәттерінен» деген атпен Дінмұхамед Ахметұлы Конаев туралы естелік жаздым. Онда соңғы қырық жыл бойында, дәлірек айтқанда 1954 жылдың көктемінен бергі жерде жолығысқан сәттерді негізге ала отырып әр қилы әңгіме қозғаймын. Соның соңғы жақ бір бөлегінде былай делінген.

Шығармашылық жағдайымызға байланысты былтырғы жылдың бас шенінде біздің үйге композитор Нұрғиса Тілендиев келе қалды. Біраз отырғаннан кейінгі үзіліс кезінде қонағым біреумен телефон арқылы сөйлесті. Мен өз бетімше газет қарап отыр едім. Алдында бір сыдырғы көңілденіп алған қайран Нұркенім күтпеген жерден:

– Аға, Сізбен Хамит Ерғалиев сөйлеседі – деп, телефонды маған ұсынғаны. Мұның кім десем, «Димаш Ахметіш!..» деп сыбырлайды. Қапелімде сасқалақтап, абыржып қалсам да, қашып құтылуға болмайтын трубканы құлағыма апарғанға дейін не айтарымды мен де ойлап тапқан секілдімін. Сәлем беріп, есен-саулық сұрасқаннан кейін:

– Кітабыңызды окып шықтым. Жақсы оқылады екен, құтты болсын дедім.

– Рахмет. Жұрт тарапынан сұраныс көп болатын түрі бар, қайта басыла қалған жағдайда қандай талап-тілек айтар едің?..

– Талабым жоқ, тілегім біреу емес, екеу: біріншіден, кім не айтса да мемуардың осы редакциясына енді қол тигізбеңіз. Жұрт аузында айтылып жүрген бірді-екілі өкпе-қақпаны өзіңіздің де құлағыңыз шалғанға ұқсайды. Өйткені, соларға жауап беріліпті. Екінші тілегім: сіз өз тұсыңыздағы тарихты айтумен шектелмеңіз. Соңғы жылдардағы ұйтқып соққан ала құйын, кешегісіне бүгінгісі, бүгінгісіне келесі күнгісі шәлкем-шатыс келіп жатқан оқиғаларды сіздің көзіңізбен көру халыққа керек-ақ. Әсіресе штурвалда Горбачев тұрғандағы кеменің тентек қойдай шыр айналған қалпын тәжірибе талқысынан өткізе тәптіштеп берсеңіз тамаша болар еді.

Кейінгі өз сөзіне, басқалардың жазуларына қарағанда осы соңғы тілекті менен басқа да талай адам айтса керек. Ал, қайтыс боларынан аз ғана уақыт бұрын, менімен есіктес көрші тұратын жездесі Кәдіржанов үйінде кездескенімізде Димекең әлгі тілекті менен басқа ешкім айтпағандай-ақ әдейі даралап:

– Хамит-ау, анадағы сенің тапсырмаң «Сталиннен Горбачевқа дейін» деген атпен дардай кітап боп орындалды, – дегені. Мен, әрине, көптің бірі екенімді айтып, көпе-көрнеу артық ықыластан сытылып шыға алдым-ау, әңгіме онда емес. Түймедей қосқан үлесіңе түйедей баға беріп, үй толы қаумалаған әлеумет алдында мерейіңді осылайша өсіретін нағыз азамат біздің қазақта баршылық па?.. Қайдан-ау!..

Осы жадырап отырған бетімнен жабырқау жағдайларға ауыспай тұрғанда айрықша бөліп айтатын бір мақтанышым бар. Өмірімде ел арлай жүріп барған жерімде аракідік ақыл-кеңес айтқан, жақсы атқарып жатқан жұмыстарының кем-кетігін толтыруға аз да болса септігім тиген жерлер есте қала бермейді. Мәселен, Қасым Аманжоловтың 80 жылдығына байланысты Қарқаралыға барғанымда ақын әкесі Рақымжан қыстауының көне қордасын көріп тұрып аудан әкіміне: «Қарағым, бұл жерде де бір белгі болғаны жөн. Мына жол бойындағы биік жотаның басында Қасымнын: «Алтын бесік өзім туған босағам!» деген бір жол өлеңі тасқа жазулы тұрса тамаша болар еді!» дегенім ізінше солай істелмесе, әлгі жігіт Алматыға келгенде менің тілегімді орындағанын айтпаса, өзге түгіл өзімнің де каперімде қалмас еді. Ал, менің бөліп айтқалы отырған еңбегімді өзгелер ұмытса да өзім ұмытпаймын. Ол былай.

Ақан Сері зиратына барар алдында Ақмола жеріндегі Баршын жайлауына баратын жолда Қылышбай күмбезін көрген едім. Табиғи тастардан қаланған зәулім биік мазардың қабырғаларының ішіндегі баспалдақпен өрмелеп отырып төбесіне де шығуға болатын бұл ғимарат стилін іштей Арқа елінің артықшылығы деп түйген едім. Көкшетау жеріне осы ұғыммен өттім.

Көкшенің өзін, Оқжетпес төңірегін бұрын да көрген менің ендігі ойым Ақан зиратына тәу етіп, сол жағын аралап қайту болды. Мені облпарткомның жаңада ғана келген бірінші хатшысы генерал Клещев қабылдады. Оған Көкше аймағының қадір-қасиетін, тарихи тұлғаларын облгазет редакторы Өміржан Оспанов екеуіміз екі жақтап түсіндірдік. Алды кең, ақжарқын осы тамаша азамат маған машина бөліп, жолды, елді білетін адамын қосып берді, қайтарда сапардан алған әсерлерімді білгізе кетуді өтінді.

Жолай совхоздарды аралап, ара қонып дегендей, Ақан зиратына да жуықтап қалдық. Мен бұл елдегі Ақан Серіні өз қолдарынан жерлеген Мұрат ағай мен тағы бір ақсақалды өз машинама отырғызып алғам. Бізге өз машиналарымен біраз адам ілесті.

Қорым деңгейіне келдік деген жерден көліктерді қалдырып, жаяу шұбырдық. Өңкей ағаштан жасалған мұндағы мазарлардың 1938 жылы орманмен бірге өртеніп кеткенін мен білмеуші едім. Бір мезетте Мұрекең, аяғымның астына таман жердегі үстіне алабота өсіп кеткен бір кедір-бұдыр орынды көрсетіп «Карағым, міне жатқан – Ақан ағаң!» – дегені. Қылышбай моласындай күмбез күтіп келген мен сорлы сылқ етіп отыра кеткенімді ғана білемін. Орамалға түйген ақшамды кұран оқыған Мұрат ағайға ұстата беріп, өз орныма қайтадан жүгініп отырдым. Жұрт мені де аят оқиды екен деп ойлады. Ал, мен «Сырымбет» сазы мен былайша сарнадым:

Өнері мол бір шебер кеткен құйып,

Қылышбайдың моласы неткен биік!..

Алабота жамылып Ақам жатыр,

Тағы жеді-ау жанымды өткен күйік!..

Ақан аға, амал қанша?!. – деп болып қарттарымның бетіне қарасам, екеуінің де көз жасы сақалдарын жуып кеткен. Еңсесі түсіп кеткен басқаларда да үн жоқ. Осы жолы Мұрат ағайдың айтқаны:

– Көктем сайын Күршіптің (Хрущевтің — Е.Х.) тракторы күпінің битіндей қаптап осы тұсқа жақындағанда біз екеуміз: «Әй, здесь мәгиля!.. Мәгилә!..» деп тұрып аламыз. Еркек лақтың өміріндей біздің күн біткен соң Ақанның орнын да таппайсыңдар! Осыны Алматыңа айтып бар!

Мен бұл жағдайды Алматыда Ғабиттан басқаға айтпасам да, Көкшетауда Клещевқа жеткізудей-ақ жеткіздім. Ол кісі дереу, менің көзімше облатком төрағасы Рахманюкке 18 мың сом ақша бөлгізіп, аз уақыт ішінде Ақан үстіне аласа да болса үй көтертті. Сол белгі оның орнын күні кешеге дейін сақтап келді. Осыны ақыры өзім айтпасам, өзгенің тіліне түйнеме шығатын түрі бар…

Есімі ұлттық мақтанышымыздың бірі болған суретші-мүсінші марқұм Молдахмет Кенбаев Құрманғазы ескерткішіне жарияланған бәйгеде бірінші жүлдені баяғы бір жылдары алудай-ақ алып еді-ау!.. Автор он ойланып, тоқсан толғанып, Алматының тау беткейіндегі қай жеріне орнықтырарын табудай-ақ, тауып еді-ау!.. Ахмет Жүбанов пен автор үшеуміз ол ескерткішті
қиялымызда қызықтап, оған құшақ-құшақ гүл шоқтарын да қойғанбыз. Өз басым осы болашақ іс әлі-ақ шындыққа айналар деген сеніммен Молдахметті жетелеп талай жерге кіргенімді енді айтуға да ұяламын (Бұл әрекет әсіресе мүсіншінің алпыс жылдық мерейтойы қарсаңында маған тыным таптырмаған). Рас, бас шұлғып құптағандар болғаны рас еді. Бас шұлғудан әрі аспағаннан кейін оның несі рас болсын, өтірік, әрине…

Осы арада бұрын айтылған бір әңгімені басқа бір түйін жасау үшін қайталау қажет болып қалды. Бір кезде ғылым мүддесі үшін қабірлерінен қазып алынған, Алматыға әкелінген Махамбет пен Құрманғазы мәйіттерін ит арқасы қияндарға қайта апарып тыға салмай, ел, елдің ендігі ұрпағы әр мезгіл бастарына барып тәу етуге, қасиеттілер алдындағы парызын сезініп, соған көз, көңіл қанықтыруға қолайлы жерден пантеон тұрғызайық деген идея даяр. Бұның мен даярлаған жобасын қызу қуаттап, атақты ғалымдар қолдарын қойды. Пантеон Гурьев (Атырау) қаласының көз тартар көңілді бір жерінде тұратын болады. Рас, бұл хабарды естігенде облыс лидерлері шынымен-ақ қуанды. Жеме-жемге келгенде ел атынан ерлік көрсетіп, игілікті істі қолдауға жарамаған соң оның қай жері «шынымен-ақ» болмақ, өтірік, әрине!..

Баяғы Қоянды, Көкжар, Жаркент жәрмеңкелерін не өз орнында, не жаңа жағдайға байланысты басқа мекендерде тірілтсек сауда мәдениетіне икемі шамалы қазақ жұрты нарық дегенді бір шама ұғынар еді деп бүгіндері тоқырау аталып жүрген тоқ кезімізде жазған едім. Ол сол кездің өзінде оңбай жатқан кітап саудасына байланысты айтылған. Ақ шатырлардан апта бойы аспан астын жаңғырықтырып ақындар өлең оқыса, алармандар жүздеп-мыңдап қолтаңбалы кітап алушылар кезегінде тұрса дегенді армандаған едім.

Атырау облысынын бір бастығы маған ұялмай-қызармай: «Қонаев бір келгенде Гурьевтің қаласынан моласы көріктірек екен деп кетті», – деді-ау. Мен оған: «Сола-ай ма екен?! Сауап болған!.. Сендерге сол керек!.. – деп табаладым. Өйткені, мен бейшара ту сонау Ондасыновқа дейінгі Ғалиев тұсынан бергі біріншінің бәріне Қазақстанда Гурьевтен азғын қала жоқ екенін айтып құдайдың зарын қылғам. Мен Оралға бір барғанымда Мұстақым Ықсановқа үш томдығымды сыйға тарта отырып, соның бірінші кітабына: «Қарағым Мұстақым, замандар бойы ұйықтап жатқан Орал шаһарын оятқаның үшін!» деп жазған едім ғой. Өйткені, ол қаланы төрт-бес-ақ жыл ішінде танығысыз өзгертіп еді. Атыраулықтарға соны айтып та арқаларын қоздыра алмадым.

Қазір ол өңірден теңіздей мол байлықты игеру ісіне американдық, одан басқа да магнаттар араласып жатыр. Олардың ісін бұрынғыдай-ақ, қызыл Ресейдің Петрограды, Мәскеуі емес, тәуелсіз республиканың Алматысы бакылап, басқарысып отыр. Аталмыш қала мен оның аймағын мезгіл енді қалай жарылқар, – көреміз… Баяғы Ленин қуып жіберген ағылшын концессионерлері ол жерде қазақ жұмысшыларын ұйыстырып, еңселі, кең корпустары бар қалашықтар жасап беріп кеткен еді. Солар құрлым бәлкім бір жақсылық бұл күндерден де бұйырар… Ендігілер ол жердің дәулетін тонап алып, халқын қайыршы халде қалдыра бермес. Атырау да ел қатарлы еңсе көтерер.

…Құдайдың тағайындаған уақыты таусылып қалмаса бұл кітап осымен аяқтала қоймас. «Сонеттерді» жоғарыда айтқанымыздай жағдайға байланысты қайтарып алып, министр арқылы «Жалын» баспасына тапсырдым. Уағда бойынша бұл кітап 95-тің көктемінде ел қолына тимекші. Оған тетелес өмірге келгелі тұрған тағы нелер бар, оны Алла біледі.

«Өткенге – өрел, қалғанға – салауат» дейді қазақ. Болар іс болып, бола алмағаны көкейде өксіген күй өшіп тынды. Орайына келтіре алмаған істерімнің бірсыпыра себептері айтылды. Білместігім де соның ішінде. Аға-іні, апа-қарындастарыма ризашылығым да, өлі-тірінің қайсы бірінен де кешірім өтінуге тиісті жерлерім болса, олар да қалтарыста жасырын қалған жоқ. Қалай дегенде де соның бәрі менің өнер жолымдағы өмірім, жел айдаған қаңбақтай қаңғалақтап емес, әлім келгенінше ырқыма көндіремін деп арпаласып атқарған өмірім. Бір-ақ нәрсені қайталап айтамын: мен туралы айтылу, жазылуды өнер достарының «Сен керексің!» деуіне қарағанда халық кәдесіне асқандай азды-көпті істерім болған секілді. Сол себепті де мен өзімді бақытты адамдар қатарына қосамын.

Истории

Биография

Хамит Ергалиев

(1916 – 1997гг.)

Хамит Ергалиев родился 14 октября 1916 года в поселке Новобогат (ныне переименован в поселок им. Хамита Ергалиева) Атырауской области.

После окончания Уральского рабфака в 1939 году поступил в Казахский госуниверситет им. С.М.Кирова (ныне Национальный университет им. Аль-Фараби), однако в связи с призывом в армию продолжить учебу не удалось. С июня 1940 года служил в армии, был командиром эскадрона в частях кавалерии. Во время Великой Отечественной войны в боях под Будапештом был тяжело ранен и в январе 1945 года был демобилизован. Награжден орденом Великой Отечественной войны II степени, дважды — орденами Трудового Красного знамени, орденами Знак Почета, Дружбы народов и многими медалями. Первые стихи появились в печати в 1936 году.

В 1945 – 1950 гг. работал очеркистом в газете «Социалистик Казахстан». Затем до 1959 года – литконсультом аппарата Союза писателей и заведующим отделом издательства «Жазушы».

https://www.traditionrolex.com/21

С 1959 года полностью перешел на творческую работу.

Общее фото Хамит Ергали

Являясь автором более тридцати книг, Х.Ергалиев оставил неизгладимый след в казахской литературе в основном как поэт-эпик. Среди его поэм – поэмы, посвященные Великой Отечественной Войне –«Әке сыры» (Исповедь отца) (1947г.), и «Жас ана» (Молодая мать); поэмы, воспевающие человека труда, — «Біздің ауылдың қызы» (Девушка из нашего аула), «Сенің өзенің» (Твоя река), «Үлкен жолдың үстінде» (По великому пути), посвященная героическому труду строителей железной дороги Моинты-Чу; поэма о великом кобзаре Тарасе Шевченко — «Аңыз ата» (Легендарный старец), поэма о гражданской войне – «Оралдағы отты түн» (Огненная ночь над Уралом); цикл поэм, объединенных под общим названием «Жылдар, жылдар…» (Годы, годы…) и другие поэмы, запечатлевшие разные периоды нашей страны.

Широкое признание общественности получило произведение о великом композиторе и кюйшы Курмангазы — роман в стихах «Кұрманғазы» (1958 г.), а также поэма «Күй дастан», посвященная одному из славных сыновей казахского народа, композитору и академику Ахмету Жубанову

В 1982 году за книгу «Алтын зерен» («Чаша золотая») Х.Ергалиеву присудили Государственную премию им. Абая, а в 1986 году – почетное звание Народный писатель ideal of sweden handyhülle Казахстана. До этого в 1953 году ему была присуждена Республиканская премия им. Жамбыла.

Известен Х.Ергалиев и как блестящий переводчик. Он воссоздал на родном языке сонеты и пьесы В.Шекспира, стихотворные произведения Д.Байрона, А.Пушкина, М.Лермонтова, Н.Некрасова, В. Маяковского, Р.Гамзатова, Ш.Петефи, А. Навои, каракалпакский эпос «Сорок девушек» и кыргызский «Манас» (отрывки). За перевод сонетов В.Шекспира в 1996 году получил благодарственное письмо Ее величества королевы Великобритании Елизаветы.

Х.Ергалиева по праву можно назвать реформатором казахской поэзии. Внедренные им принципы стихосложения успешно осваиваются его учениками.

Имя Х.Ергалиева известно и в странах ближнего и дальнего зарубежья. Среди его друзей были российские поэты Я.Смеляков, Е.Винокуров, М.Львов, В.Савельев, кыргыз К.Маликов, узбек Г.Гулям, украинец М.Стельмах. Многие произведения Х. Ергалиева были переведены на русский язык и изданы в издательствах Москвы.

Очерки, эссе и публицистические выступления Х.Ергалиева также были изданы отдельными книгами. О творческой плодотворности поэта свидетельствуют четыре книги, выпущенные им незадолго до кончины – «Сонеттер» (1995г.), «Ғұмырнама» (1996г.), «Жақсыдан шарапат» (1996г.), «Ұлтым дедім — ұлғайдым» (1997г.)

По творчеству Х.Ергалиева публиковалось множество статей, защищены две кандидатские диссертации.

Өмірбаян

Өмірбаян

Хамит Ерғали 1916 жылы Атырау облысының Новобогат ауылында (қазіргі таңда Хамит қала деп аталады) дүниеге келді. Бала кезінен- ақ тоталитарлық қысымды да көрді. 1937 жылы халық жауының баласы деген айдармен және Сәкен Сейфуллинге хат жазғаны үшін Орал педрабфактан шығарылды. 1939 жылы Мемлекеттік С.Киров атындағы университетіне (қазір Әл-Фараби атындағы Ұлттық университеті) түсті, бірақ әскерге алынуына байланысты оқуды тамамдай алмады. 1940-шы жылдың маусым айынан бастап әскерге шақырылып, Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты. 1945 жылы қатты жарақаттанып Алматыға қайтты.

1945 мен 1950 жылдар аралығында «Социалистік Қазақстан» газетінің қызметкері, 1959 жылға дейін Жазушылар Одағының әдеби консультанты және «Жазушы» баспасының бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарды.

1959 жылы толығымен шығармашылық жұмысқа ауысты.

Общее фото Хамит Ергали

Х.Ерғали отыздан астам жинақтардың авторы болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихында эпик ақын ретінде қалды. Атап айтсақ, қалың жұртшылықтың көңілінен шыққан «Әке сыры», «Сенің өзенің», «Оралдағы отты түн» поэмалары, «Құрманғазы» романы және басқа көркем шығармалары еліміздің әр кезеңдегі өмір тынысын ғажап суреттеп берді.

1982 жылы «Алтын зерең» атты кітабы үшін Мемлекеттік сыйлыққа ие болды, ал 1984 жылы оған Қазақстанның Халық жазушысы құрметті атағын алды.

Сонымен бірге Х.Ерғали дүниежүзілік поэзиясының аудармашысы ретінде В.Шекспирдің сонеттері мен пьесаларын, Д.Байронның, А.Пушкиннің, М.Лермонтовтың, Н.Некрасовтың, Ш.Петефидің, Р.Ғамзатовтың өлеңдерін, қарақалпақ эпосы «Қырық қызын», қырғыз эпосы «Манас» үлгілерін қазақ тіліне тамаша аударды. 1996 жылы В.Шекспирдің сонеттерін туған тіліне аударғаны үшін ол Великобританияның Ұлы Мәртебелі Елизавета королеваның алғыс хатын алды.

Х.Ерғали қазақ поэзиясының реформаторы деп толығымен айтуға болады. Оның өлең құрастыру формасын байыту жолындағы табыстарын көптеген шәкірттері меңгеріп келеді. Ал қазақ әдебиетінде бұрын тіпті болмаған жанрды – сонеттерді енгізу жолында Хамаңның еңбегі ұлан-ғайыр. «Сонеттер» деп аталатын жинағы бұл күнде қазақ әдебиетінің таптырмайтын інжу-маржаны болды. Ақынның сарқылмайтын шабытының күәсі – соңғы екі жылда жазып шығарған төрт кітабы.

Х.Ерғалидің сырлас достарының арасында шет елдерде мәлім, орыс Я.Смеляков, Е.Винокуров phone case cover, М.Львов, В.Савельев, Т.Кузовлева, қырғыз К.Маликов, өзбек Ғ.Гулям, Мирмухсин, украин Я.Стельмах, тәжік Мирзо Турсын-заде сияқты ақын-жазушылар бар болатын.

Х.Ерғалидің шығармашылығы туралы көптеген мақалалар жарық көрді, екі кандидаттық еңбек қорғалды.

1997 жылы 13-ші желтоқсан күні Хамит Ерғали көз жұмды.

Естеліктер, Мақалалар

Трон Хамита

Хамиту Ергалиеву, народному писателю Казахстана, лауреату Республиканской премии им. Жамбыла и Государственной премии им. Абая, в нынешнем году исполнилось бы 95 лет.

К юбилейной дате вышла книга «Воспоминания», где все, кто при жизни знал и любил Хамита Ергалиева, рассказывают о нем: кто – поэтической строчкой, а кто – в прозе. Кроме корифеев казахской литературы – Абу Сарсенбаева, Зейноллы Кабдолова, Касыма Аманжолова, Касыма Кайсенова, Гафу Каирбекова – одним из ее соавторов стал и журналист газеты «Егемен Қазақстан», поэт Корганбек Аманжол.

– Впервые я увидел Хамита-ага в 1978 году. Он тогда приехал в Кокчетав, где я работал в областной газете, в составе делегации известных столичных литераторов на 50-летие поэта Еркеша Ибрахима, – рассказывает Корганбек. – Помню его выступление во Дворце им. Ленина. Хамит-ага не просто виртуозно владел русским и казахским языками, он был настоящим оратором и поэтом-трибуном. Не прошло и пяти минут, как набитый до отказа зал был в его власти. Не успевал он закончить одно стихотворение, как зал требовал: «Еще! Еще!» Думаю, это совершенно не случайно, ведь он земляк великого кюйши, мятежного Курмангазы, которому посвятил свою замечательную поэму. После торжественного вечера юбиляр и его столичные гости поехали полюбоваться на Зерендинские озера. И там первый секретарь Зерендинского райкома партии, Герой Социалистического Труда Баян Жангалов, горячий поклонник Хамита Ергалиева, находясь под обаянием состоявшегося вечера, предложил высечь на туе-тас – огромном валуне – имя не юбиляра, а его гостя: Хамит-тағi (трон Хамита).

С той поры пройдет много времени, и вот однажды (это было лет десять назад) я, вспомнив об этом событии, написал стихотворение «Хамит-тағi». Оно было напечатано в республиканской литературной газете «Қазақ әдебиетi». И сейчас мне очень приятно, что стихи вошли в книгу о выдающемся поэте.

…Творчество Хамита Ергалиева олицетворяет целую эпоху. Перу поэта принадлежит свыше 30 поэтических сборников, отражающих жизнь страны в довоенное время, в тяжелые годы войны, а также мирный труд. Героями поэм Ергалиева были и выдающиеся личности разных эпох, и простые люди. И они ему отвечали тем же: им зачитываются и в маленьких аулах, и в высоких кабинетах. Когда ему исполнилось 80, то за праздничным дастарханом Хамита-ага присутствовал и первый Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев.

Галия ШИМЫРБАЕВА

Казправда № 398-399 (26789-26790), 10 декабря 2011

Истории

Хамаң толғау

‎»Хамаң толғау» — шалқар шабыт иесі Хамит Ерғали ақынның өмірі күйшілермен тығыз байланыста болды. Құрманғазы поэмасын, Құрманғазы операсының либреттосын жазды. Күй дегенде ішкен асын жерге қоятын өнерғұмыр жан еді. Тіпті өнерге қатысы бар адамдардың қазасында да күйшілерді жинап алып Көбік шашқаннан бастап күй ойнататынын көзіміз көрді. Бірі ақын аға, екіншісі күйші іні ретінде жақын сырлас ғұмыр кешті.

Естеліктер, Мақалалар

Он ушел, но слово его вместе с нами

Наш выдающийся земляк, поэт и писатель Хамит Ергалиев родился в Исатайском районе в 1916 году. Теперь этот поселок носит имя Хамита Ергалиева. В 1939 году, окончив рабочий факультет нефтяников в городе Атырау, поступил в КазГУ. Принимал участие в Великой Отечественной войне и награжден орденом Великой Отечественной войны I и II степени.
 
С 1950 года был литературным сотрудником в редакции газеты «Социалистический Казахстан», заведующим секцией казахской поэзии Союза писателей Казахстана и редакцией поэзии издательства Казахской советской художественной литературы. За сборник стихов и поэм «Золотая чаша» Хамит Ергалиев был удостоен Государственной премии Казахской ССР имени Абая. Лауреат Государственной премии Казахстана. Хамит Ергалиев является также автором прозаических произведений. В 1966 году вышел сборник его рассказов, художественных очерков, публицистики под названием «Правда поёт». С гордостью носил он звание «Народный писатель Казахстана», «Халықтар достығы». За свой бесценный литературный вклад в культурное достояние страны он дважды награждался орденом Трудового Красного Знамени, удостоен ордена Дружбы Народов, «Знак Почета» и ордена суверенного Казахстана «Құрмет», а еще медали, Грамоты Верховного Совета.
 
В семь лет будущий поэт научился грамоте у сельского учителя Сабыра Жумашева и уже к девяти годам хорошо читал. Он жадно хватался за любую книгу, которая в те годы в аулах была большой редкостью. Отец его был достаточно состоятельный человек, из-за чего подвергся конфискации. И немало потом услышал поэт упреков, хоть и было провозглашено Отцом народов, что сын за отца не отвечает. Еще как отвечали. И только благодаря крепкому стержню, пробивной силе удалось Хамиту Ергалиеву стать тем, кем он стал. Может, этим объясняется некая дерзость, ершистость в отношениях с людьми. Но в душе он был мягким, добрым. И лиризм его открывался в его произведениях.
 
Впервые стихи Ергалиева появились в 1936 году в Атырауской областной газете «Коммунистiк еңбек». После окончания Уральского рабфака в 1939 году Хамит поступил в Казахский государственный университет имени Кирова. В июне 1941 года будущий народный поэт услышал страшную весть о начале Великой Отечественной войны и сразу после окончания учебного года надел солдатскую шинель. Служил в кавалерии, дослужился до командира эскадрона. И перенес немало испытаний, неоднократно был ранен. Может, поэтому так особенно глубоки и выразительны его произведения о войне, которые по праву вошли в золотой фонд казахстанской литературы.

https://www.traditionrolex.com/22

 
После войны поэт работал литсотрудником в республиканской газете «Социалистiк Қазақстан», стал известен и как очеркист. В 50-х годах был заведующим секцией Союза писателей Казахстана, редактором издательства «Жазушы».
 
Хамит Ергалиев является автором более 30 поэтических книг на самые различные темы. Он поистине народный писатель и потому его привлекает жизнь народа во всех ее проявлениях, и он показывает ее в разных аспектах. В его творчестве отразилась жизнь страны и его современников, прошедших через голод, коллективизацию, репрессии, Великую Отечественную войну, период послевоенного восстановления и строительства. Темами для его произведений становится и жизнь казахов до Октябрьской революции, и героизм советских воинов, в чем он убедился не понаслышке. Поэма «Исповедь отцов» повествует и о борьбе советского народа в Великой Отечественной войне и мирном восстановительном труде. Поэма «Яицкие напевы» посвящена комдиву Чапаеву и его соратникам, а в поэме «На большом пути», написанной в1949 году, он воссоздает образы строителей железной дороги Моинты-Чу. Простые люди, несущие новую жизнь в пустыни, занимающиеся ирригацией и озеленением пустынных земель, воспеты в поэмах «Девушка из нашего аула», «Твоя река». Ряд произведений Ергалиева посвящены деятелям культуры: «Аңыз ата» – украинскому поэту Тарасу Шевченко, «Песни на заре» – казахскому композитору Ахмету Жубанову. «Курмангазы» – нашему великому земляку, казахскому акыну и кюйши Курмангазы Сагырбаеву. Кстати, уточнению обстоятельств жизни этого певца Степи, поиску места его захоронения, сооружению мемориала он уделил очень много внимания. Известный в области деятель культуры, ветеран войны, почетный гражданин Орынгали Карасаев, в пятидесятые годы работавший секретарем по идеологии Новобогатинского райкома партии, вспоминает о том, как приезжал Хамит вместе с Ахметом Жубановым, какую большую исследовательскую работу они вели, встречались с тогда еще живыми земляками, знавшими Курмангазы, расспрашивали их, делали записи. Они старались, чтобы был более достоверным, ярким и выпуклым остался в памяти потомков образ этого талантливейшего, неординарного человека. И когда открывали памятник ему, то они приехали на открытие. И здесь же Хамит прочел свою поэму. В своих произведениях Хамит Ергалиев вообще особое место уделял деталям, характеризующим человека. А в драматической поэме «Курмангазы» он подробно описывает движение пальцев великого кюйши.
 
Он, как вспоминает Ореке, прекрасно знал музыкальное наследие Курмангазы, играл его кюи на домбре. А если не оказывалось рядом домбры, передавал мелодию голосом. И, что особенно интересно, хоть и не был он столь уж талантливым певцом, импровизации эти звучали красиво, были довольно точными. Первая книга о Курмангазы была представлена в Москве в 1958 году на выставке казахской советской литературы и получила широкое признание общественности.
 
Он вообще, хоть и рано оторвался вроде бы от Малой родины своей, живо интересовался делами земляков. Когда благодаря усилиям работников облкультуры во главе с Орынгали Карасаевым были выпущены книги о чекисте Досе Уразове и поэте XIX века Балауразе (имя которого ныне носит бывший аул Сартугай), то он даже приехал специально на презентацию этих книг.
 
Председатель совета ветеранов войны и труда Катимулла Ризуанов вспоминает, как заинтересованно общался он с земляками. Никогда не показывал какую-то разницу в их общественном положении, вел себя просто и доступно. И брал на заметку все их проблемы, потом старался помочь, насколько мог… Всегда открыто и честно отвечал на их вопросы, нисколько не боялся навлечь на себя немилость власть предержащих, в адрес которых нередко отпускал ядовитые замечания, причем такие меткие и остроумные, что потом они становились фольклором. И если пытались «подколоть», что вот, мол, он певец власти, он заявлял, что всегда писал только то, что хотел, в чем был уверен, в чем выражалась его личная позиция. И никогда не писал по заказу. И если есть у него признание, то не за угодничество, а за правдивость произведений. Он никогда не считал себя особо талантливым. Хотя стихи его весьма талантливы и популярны в народе, что и есть самое верное подтверждение их нужности. Отечественные литературоведы отмечают лирику поэта, которую он обогатил интересными находками. «Жылдар, жылдар», «Күй дастан», «Өмiр өрнектерi», «Бiздiң ауылдың кызы» более сорока крупных произведений создано им, изданы десятки книг.
 
Борясь за повышение статуса родного языка, за освоение каждым гражданином культурного наследия, он также говорил о необходимости хорошего знания лучших произведений мировой литературы. Сам был переводчиком на казахский язык ярких произведений Пушкина, Лермонтова, Маяковского, Джорджа Байрона, Некрасова, Алишера Навои, Низами, Софокла, Назыма Хикмета, Пабло Неруды, Вильяма Шекспира. Ему удалось передать творческую манеру великих мастеров слова. За перевод сонетов Шекспира в 1996 году он получил благодарственное письмо Ее Величества королевы Великобритании Елизаветы II. Именно благодаря Хамиту Ергалиеву, в стране хорошо узнали киргизский эпос «Манас» и каракалпакский эпос «Сорок девушек». Произведения самого Ергалиева были переведены на многие языки народов СССР. Сегодня его творчество активно изучается, публикуются статьи, защищены диссертации.
 
Он ушел из жизни в 1997 году. Но он жив в нашей благодарной памяти. И 90-летие народного писателя Казахстана, лауреата Республиканской премии имени Жамбыла и Государственной премии имени Абая Хамита Ергалиева торжественно отметили и в Атырау, и в столице. Поселок, где родился и вырос классик казахской литературы, названный в его честь стал центром юбилейных торжеств, в которых приняли участие дети и внуки Хамита Ергалиева. В селе теперь есть и музей поэта. В областном историко-краеведческом музее появился уголок поэта, где хранится пишущая машинка Хамита Ергалиева, а также запись голоса поэта, читающего свои произведения из Гостелерадиофонда. Насыщенной и интересной получилась научно-практическая конференция в Атырауском государственном университете имени Х. Досмухамедова. И если профессор Кадыр Жусип посвятил свой доклад поэтическому мастерству Ергалиева, то Оразакын Аскар поделился своими воспоминаниями о Хамите, который был его наставником, и прочитал небольшой отрывок из его стихотворения «Марстағы махаббат» («Любовь на Марсе»).
 
— В годы нашей молодости, – вспоминает поэт, – очень нелегко было познакомиться с умными и серьезными девушками из ЖенПИ. И Хамит-ага, как бы «в отместку» недоступным девушкам, написал стихи о том, что в Алматы есть ЖенПИ, а на Марсе МужПИ, где девушки гурьбой бегают за парнями, приглашают их в кино, дарят цветы на день рождения, покупают шампанское и предлагают руку и сердце. Получилось весело. Вот таким остроумным был наш земляк.
 
Часть набережной в районе университета теперь названа его именем, и там установлена мраморная плита с портретом поэта.
 
В Евразийском национальном университете имени Льва Гумилева состоялся литературный вечер, посвященный 90-летию Хамита Ергалиева. О жизненном и творческом пути поэта студентам рассказали профессора и преподаватели университета. Встретился со студентами сын поэта Мурат Ергалиев.
 
— Отец был человеком твердых убеждений, активным, темпераментным, ценил традиции, – рассказал Мурат Ергалиев. – Он оказал огромное влияние на нас, детей. Я окончил филологический факультет, занимаюсь переводами, стал членом Союза писателей, моя сегодняшняя работа в Министерстве культуры и информации связана с деятельностью театров. Профессию журналиста выбрала его дочь Гульжан. Один из внуков – художник. Все произведения Хамита Ергалиева перекликаются с жизнью народа, одна из главных тем – Великая Отечественная война. Отец воевал с 1941 по январь 1945 года, был командиром эскадрона в частях кавалерии, получил тяжелое ранение. Память о военных годах всегда жила в нем. Одно из последних стихотворений отца называется «Снился мне Петя» и посвящено ординарцу, спасшему его на фронте от смерти. Он никогда не писал о тех вещах, которых не знал. Может быть, поэтому его поэзия сейчас востребована и обретает новое звучание.
 
 
Любовь МОНАСТЫРСКАЯ
Прикаспийская коммуна. 26 ноября, 2011