Өлеңдер

Көз біткеннің жанарымен жарасқан
Жарық дүние!
Желді-құзды Жер, Аспан!
Мен сендерге құл емеспін аз күндік, –
Көргіштігім көк жиектен әрі асқан.

Неден жазды маңдайға қос шырағым, –
Жіктеп пе ол не жақын, не жырағын?..

Қашан ғана қалдырыпты жауапсыз
Ыстық түгіл суық көздің сұрағын?..

Сумаң қағып, ар-ұятты тежеп тым,
Кімді сырттан сығалаумен мезі еттім?..
Қайыр тілеп көзін сүзген мен бе әлде
Келген сайын күндізің мен кезек түн.

Думанымда сайра десе ойлы ағам,
Көзім қашан көпсініпті тойды оған?..
Өмір маған өлшеп берген сыбаға,
Жерім қайсы көзім соған тоймаған?..

Көріп пе әлде менен жесір не жетім
Зұлмат көзін, сайтан ғана төзетін?..
Жеті бояу жемістерін тегін жеп,
Елден ерек өсіп пе әлде көз етім?..

Мендетұғын қайырымды қарашық,
Кетіспеген бір пендемен ара ашып.
Шаршасаң да бүгін түгіл, дейтін ол:
«Көне күннің архивіне бара шық».

Мен емес пе ем ақкөкірек жыршы ағаң.
Көркем іске көздің майын жұмсаған?..
Әлде оғым дарымап па жендетке
Жылдамырақ бар дегенде жыл соған?..

Тағдыр қатал үскірігін жүгіртсе,
Не көңілдің талай тоңын жібітсе,
Бал-бұл жанып тұрмады ма біздің көз
Қайсыны да қарсы алғалы жігітше?!

Үлгісі емей жарқын өмір сүрудің
Ынжығы ма ем майысудың, сынудың?!
Жанып қарай алмадым ба әлде мен
Жай тартқыштай жанарына сұлудың?!

Аспан, жерде ақ кептер мен еліктен
Періштедей пейілімді бөліп пе ем?!
Тірлігімде қараңғылық көзімнің
Аясына ара тұрды неліктен?!

Ей, тас түнек, демексің бе: «Дірдекте!»
Әрине, сен тіл қатпайсың дым деп те, –
Қараңғыда қанатты жыр қаңғырып
Соқтығар деп ойлайсың-ау діңгекке?..

Жо-оқ, тас түнек, сен өйтті деп жасыман.
Адаммын мен күрес күткен жасынан,
…Жеңдім, міне, – медет болды бір ғана
Гиппократ мирасқоры жас ұлан.

Бұдан былай көрсетпессің қараңды, –
Ой көзі де жан-жағына қаранды, –
Шын ақынның шырағданы маздайды
Апарсаң да жер астына қараңғы!..

Жұрттан бөлек жұмсақ қол құндақтаған
Тал бесікте тербеліп кім жатпаған?
Еш біреуге емшексіз сол бесікте
Таң атпаған, күн шығып, күн батпаған.

Берді маған дәл солай ана тілім
Өлеңімнің өмірден алатынын.
Ана тілім арқылы оятамын
Екі күннің елгезек ара түнін.

Өз тілімсіз өңімді түсім деймін,
Ешбір затты мен онсыз түсінбеймін.
Өз тілімде тірліктің түсін түстеп,
Түр-тұлғасын болмыстың мүсіндеймін.

Тастан берік талаптың тым қаталын
Сөзге жүктеп ұйқысыз түн қатамын.
Қабылан ойды қазақша қармағанда
Әміршідей тағдырға тіл қатамын.

Өз тілімде кең сөйлеп, кең үндеймін,
Тынысы тар демікпе делінбеймін,
Шаттығым мен мұңымды ағытарда
Темір піскен көріктің деміндеймін.

Күнде гулеп өршимін өз тілімде
Шындық сөлін шыжғырып сөз түрінде.
Өлгеннің де өксігін, өкінішін
Түгендеймін көңіл мен көз тірімде.

Одан бетер жіктейді түсінігім
Тірілердің иттігін, кісілігін,
Өзіме де ұрсады қазақшалап
Жүгірген аң, құдайдың құсы бүгін.

Өзге жұртпен ойымды жалғастырған
Өз тілімсіз жарқырап жанбас тұлғам, –
Қай тілде де қазақтың халқындаймын
Қаз тұрғызып, аяқтан жер бастырған.

Келешектің кеудесін ақтармаймын,
Жаралса да азап пен бақтан қайғым, –
Қазақ тілі өлгенде өлемін деп
Кеуде соғып бекерге мақтанбаймын.

Даңғазамен жұртымды үркітпейін, –
Жүрегімнен мәңгілік жыр күтпейін, –
Қалса сөзім, армансыз қарлы шыңға
Қанат жайып құлаған бүркіттейін.

Сезбес едім ол жерде үсігенді,
Қара жерде шіріген күшігенді…
…Ана тілім осылай жеткереді
Көре тұрып өзінен күші кемді.

Жараса бер жаныңмен, өлеңіңмен
Өз тіліңнен бөлек тіл, бөлек үнмен.
Ұмытпа тек, – бәрінен қасиетті
Өз тіліңе табынып өле білген!

Серуен емес, сағатым бұл сенделген.
Қалай ғана айырылдым сендерден?..
Кешегі күн көп едіңдер – бірің жоқ,
Қаза болдың қайсың қандай шеңгелден?..

Үйден шықсам, бәрің бірдей ырғалып,
Бас изесіп, самалсақтап бір қалып,
Күнде соған елтіп жүрген едім мен,
Енді, міне, үнім бітіп тұрғаны.

Өзім сусын, өзім азық әкеліп,
Парызымды өтеп едім әкелік.
Көктем ғана көмектескен бұл іске,
Көк жүзінен күн сәулесін әперіп.

Өңкей жасыл алақандар жетілген
Жұпар шашып, желпуші еді бетімнен.
Айлы түндер сыбырласып сырласып,
Еркін өскен еркем едің шетіңнен.

Айлы түнде өздеріңмен бірге мен
Өлең жолын ойластырып жүрген ем.
Демдеріңнің жұтқан сайын жұпарын
Демеуші едім столыма кұр келем.

Елге барып қайта оралсам, іс мынау.
Екі арада бар болғаны үш күн-ау…
Жүріп жатыр есігімнің көзінде
Жер қопару, ағаш, темір ысқылау.

Бір шұңқырдан кірпіш, панель жанышқан
Мылжа-мылжа бір-біріне жабысқан
Тамырларың әрең тиді қолыма, –
Деген осы «кеудесінен жаны ұшқан».

Басқа жаққа алып кетсе көшіріп,
Басылар ем барлығын да кешіріп.
…Өгіз ғана біле алмаса керек-ті
Табанында жатқандығын не шіріп.

Бұл сөзімнен іздемеңдер жаңылтпаш,
Кещелер бар есептерін жан ұқпас, –
Бүкіл бақтың бір ғасырлық өмірін
Өлтіргендер жайды біліп жарытпас.

Жұтты айттық, соғысты айттық жаман жыл деп.
Әр жылды қарсы алмадық жаман қыл деп.
Қалайша тап болдық біз жаман күнге
Дей жүріп: «Келе жатыр заман гүлдеп».

Жаман күн адам біткен сақтанатын
«Магнит дауыл» дейтұғын сақтар атын.
Ол, сірә, оғына да келешектің
Алдырмас сауысқаннан сақ қанатын.

Ол жынды келешекпен жамандасып
Жүргенде дер ме бізді «замандасым»?..
Бәлкім ол бар пәлесін бізге жабар
Біреудің ауыртса да аман басын.

Ғалымдар, айтындаршы, жыл бүгінде
Қалайша толып кетті «жынды» күнге?..
Төркінін «жынды» күннің тауып бер деп
Талапкер тапсырайын жырды кімге?..

Талайғы бойын мүк басқан
Табаны жұмыр жұп тастан,
Жаншылмай шығып жатырсың,
Үстіңе қылау жұқпастан.

Сауынның дерткен сүтіндей
Сырғисың тастан сүртілмей.
Кете алман бүгін өзіңнен
Өзгеше мұңлы сыр түймей.

Құздардан құлап еңіске,
Кезеңнен озып кеңіске,
Сұратпай сусын бергенсің
Тіріде тілі кеміске.

Сусаған құсқа, аңға да,
Жәндіктер жатқан маңға да,
Тарылмай түгел таратқан
Тамшыңа куә таң ғана.

Гүлдерге тиген сусын көп,
Гүлден де шырын тусын деп,
Ауылға бардың ақыры
Арулар жөргек жусын деп.

Шашымнан көптің кай талын
Қалайша санап айтамын, –
Өзің ғой бізге сыйлаған
Өмірдің нұрға бай таңын.

…Тағы да, міне, мүк басқан
Табаны жұмыр жұп тастан
Жаншылмай шығып жатырсың
Үстіңе қылау жұқпастан.

Солай ма шыны, кім білсін…
Жер асты көзге кімді ілсін…
Жер үсті ғана болмаса,
Жер асты неден қынжылсын?!.

Онда жоқ қара, төрең де,
Білгеніңді қыл тереңге, –
Кұз құлатсаң да жым-жырттай
Құлағы бітеу кереңге…

Түгендер әзі жігін Жер,
Маған тек күдік жүгін бер, –
Бұлақтың қайнар көзіне
Қарау да қиын бүгіндер.

Сүттен де таза кәусарым,
Пейілің аппақ-ау сенің!..
Білсең ғой менің жанымның
Әлжуаз тартқан әуселін.

Хабарсыз тәңір не пірден,
Әлемде у бар көпірген.
Бұзып та шығып жатыр сол
Мидағы мықты көпірден.

Өзіндей мөлдір мөлт еткен,
Көзімнің жасын мол төкпен.
Уды айтам, бірақ… Жүрек көп
Аямай қатты ол тепкен.

Күдікпен күткен тағамға
Бекерге мұңым шағам ба, –
Жазғыра көрме, кәусарым
Сенуден қалсам саған да.

Білсем де бойды нық ұстай,
Көңілім дерттен ығыспай,
Көзіме көлдер шеңбері
У салып қойған ыдыстай.

Тарбағатай, Көкпекті, Зайсаным-ай! –
Талай жауды қайтарған жайсаңым-ай!
Селт етпес ең шықса да жерден Мәді,
Аспаныңнан қалса да Айса құлай!
Қоныс берген мың заман қозғалмастай
Шарам қанша сертінен тайса құдай?

Шарам қанша сертінен тайса құдай?!
Адам қолы шақырып зілзаланы,
Жапқан жоқ па құдайға жыл жаланы?..
Қалай жиі табынған дей алармын
Дүлей күшке дүниенің бұл ғаламы?! –
Бар пәлені өз басым сенен керем,
Жарылыстың айтулы «Үлгі алаңы»!..

Жер бетінен мекен-жай сүртілгендей,
Нәлет қамыт мойынға жұрт ілгендей.
Қай заманның қақы бар, бейкүнәның
Берекесін бетінен бір тілгендей?..
Бола қалды жүрегім – жетім қозы
Жат желіннен дәметіп түртінгендей.

Шүкірана, істеді ел елдігін, –
Ел қуаты ежелгі ерендігін.
Көз жасынан ар-намыс атқа қонды,
Сол дүбірдің соңынан ерем бүгін.
Бірақ, менің көңілімді білгің келсе,
Жасын түскен жаралы еменді ұғын…

Әлі есімде бүрсеңдеп ала құлын,
Қар жауғанда жүгірген бала күнім.
Болмаушы еді жұмысым мұздағымен
Шалбарымның сірескен балағының.

Су ішсем де ойықтан мұз алатын,
Екі бетім алмадай қызаратын.
Жапалақтап жауған қар арасында
Біздің жұмыс бітпестей ұзаратын.

Алты тармақ қар түссе алақанға,
Түскен сәті жақсы еді жалағанға.
Мәз болушы ек аспаынан шүйліккенін
Аузымызбен қақшуға жарағанға.

Қардан қамал, қамалға босаға сап,
Сарай соққан жұмыстан босамасақ,
Мұрын сүртер мұрша жоқ, шөл қысканда
Ақ ұлпадан алушы ек асап-асап.

Қазан қамын ойлаған қара қатын
Қап толтырып аулақтан қар алатын.
Жазғы тағам бабы деп жер астына
Қалыптаулы қатты қар қаланатын.

Иіс тисе қар, мұзды егіз етіп,
«Кеңсірікке кезек бар!» дегізетін.
Қансыраса, айнашқа жас босанған
Тоңған жент пен томыртқа жетізетін.

Шілде соққан жасық деп жаз суатын,
Қасиеттеп аспанның жас қуатын,
Кәусарі деп алланың қайран әжем
Қар суымен дәрет ап, бас жуатын.

Бәрі соның бұл күнде ертегідей,
Өгейсітті көк аспан, жер тегі де.
Көз алдында жер, көктің бір пәлеге
Желіндері тұрады дертеді де.

Түсірмейді қар жауса еске нені, –
Қыстың демі – қыз көркі дескен еді.
Бұл күндерде қоқайтып қол шатырын
Ақша қардан арулар сескенеді.

Қалпағының, бөркінің қалың қарын
Шымшып қана сілкеді ғалымдарың.
Айтпаса да білеміз, ақша қардың
Арасында улағыш залым барын.

Өкініш пе?..
Өкініш іс қылады,
Қылмысты өтеу қиялы ұшқыр әлі.
Біздер соған сенеміз.
Білу шарт тек, –
Білу шарт тек, –
Қимыл парқын сезуге қыс қырағы…

Тірлік – қымыз, жұтқан сайын сімір дер.
Ей, бал қымыз, беймазаңа ғұмыр бер!–
Тыныштықтың адамында тыным жоқ,–
Жатыр оның жанарында жұмыр жер.

Жұмыр жерден бақ пен сордың күресін
Жанарыңа жинап алып көресің:
Не себепті берілген деп ойлайсың
Баршамызға Адам деген бір есім.

Қызғанасың жұмыр жерді бұзықтан
жұмыр жерді жұтатуға қызыққан.
Жанарымда Жер тұрса деп жаннаттай,
Жанды қинау – өмір заңы біз ұққан.

Туғандай мұрагер ғып әр үй жасын,
Соғыста өлген әке Фаризасын
Қалдырған… Ақын қызға дей алмассың
Біреуге не себепті наризасың…

Зұлымдық таусылмаған заманадан
Көзіне түссе болды жаман адам –
Өжет қыз жалын атып, жар шашады
Адал жан, көз жазба деп әман одан.

Күнәдан пак жүректі сонша кекті
Жан етпей, өрт атаулы сөнсе нетті?..
Сол сойқан сөнбей тұр-ау… Періште де
Өршиді өрттен бетер сол себепті.

Туған топырақ!
Білсең ғой, кіндік қаным,
Тал бесігім ием деп кімді ұққанын, —
Тәңірім өзі кешірер, ол — сен едің,
Мұқалмаған мұңы ащы құлдықта мың.

Тапталғаның табанда — шыныққаның,
Азық етпеген дұшпанның шыбық қанын,
Құм құптаған залымның моласы жоқ,
Әулиең — көп!.. Сол сенің шын ұтқаның.

Өмірі баста өксіп бір жыласын да,
Шынықсын деп туыпсың — расында.
Шынықтым мен, сол үшін өмір бойы
Жүрегімнің жартысы жүр осында.

Құмда Тұз-Көл, сораңмен әдіптелген,
Тоналса да жоқ шығар әлі үптелген,
Соған піскен біздің көз жасымай-ақ
Әліппеден осында әріп терген.

Әріптер жыр оқытса парақтардан,
Оқ болып та атылса жарақтардан,
Өзің берген өнегең емес пе сол
Ісінен — күш, ішінен зар ақтарған.

Сыртта жүрсем, — кеудемнің тар ұясын
Кер жазықтай кеңейткен ар-ұятың.
Мен туғанда Ар тілеп таң атқанша
Қалжа жескен қаһарман қария түн*.

Елге келсем сыбағам — ән-би дедім,
Әр түтінді менікі әлгі үй дедім.
Өйтпей қайтем, — не шафхат шаранаңды
Әл-қуатым жеткенше әлдиледім.

Сая көрме бұл сөзді мақтандыға,
Бұл — өзіңе бармақтай бақтан дұға.
Туған топырақ, бағыңа бағышталсын
Маған өзің дарытқан бақтан дұға!
Иә, мен бақыттымын!… Әмин!

* Он алтыншы жыл оқиғасы.