Ғұмырнама

Баласына руын, руының таңбасы мен ұранын білгізу, жеті атасының аттарын жаттату қазақта әке міндеті болған. Сол дәстүр бойынша әкем Ерғали бес жасымда маған мыналарды білгізді.

Біз қазақтағы үш жүздің ішінде кіші жүз боламыз. Кіші жүз он екі ата –байұлы, жеті ата – Жеті ру, алты ата – Әлім болып 25 атадан құралады. Біз соның Жеті руынанбыз. Жеті ру тама, табын, жағалбайлы, кердері, керейт, рамадан, телеу руларынан құралады. Біз соның тамасы боламыз. Тама – Кенжебай, Ата шал, Жылти, Жаубасар болып бөлінеді. Орта жүз ішінде жөгі дейтіні де бар. Жалпы таманың ұраны – Қара бура.

Менің ата-бабам буын-буынға төмендегіше сатыланады:

1. Мен – Ғабдолхамит – Ерғали баласы, 2. Ерғали – Жармұхамебет баласы, 3. Жармұхамбет – Қойыс баласы, 4. Қойыс – Қалдыбай баласы, 5. Қалдыбай – Байназар баласы, 6. Байназар – Құдайназар баласы, 7. Құдайназар – Қошқар баласы, 8. Қошқар – Тағыбас баласы.

Әкемнің маған жаттатқандары, міне, осылар. Әрине, есімдерін білгеніміз болмаса, Қалдыбайдан арғыларының кімі қандай өнер, кәсіптермен айналысқаны, қандай дәрежеде өмір кешкені белгісіз, әйтеуір Қалдыбай Байназар ұлының шаруа күйі нашар болғаны анық, оны «Босқын» тарауында аңғартамыз.

Енді шешем тарапынан аз-кем мағлұмат бере кетейін. Менің шешем Бағдагүл татар жұртынан, Жанай /Жанұзақ/ деген кісінің қызы. Жанай Жамбол баласы, Жамбол Мендібай баласы. Одан арғыларын білмеймін. Мендібайдың әйелі, яғни, менің шешемнің қарт әжесі қалмақ қызы екен.

Бұлар тегіміз Теке /Орал/ жағынан дейтұғын. Меңдібайдан кейін қоныс өзгертіп, Теңіз тарапына ауған тәрізді. Ал әлгі қалмақ қызы Шаған бойындағы ұрыста қолға түскен, тұлымды тұтқын болған деседі.

Менің бұл нағашыларым қазақ арасына сіңіскен орта дәулетті, мәдениетті ауыл болатын. Қазан қаласынан татар тілінде басылып шыққан хисса кітаптарды біздің ауыл солардан алып оқитын.

Осындай қысқаша мағлұматтардан кейін шағын-шағын тараулар арқылы

біртіндеп әріден бері қарай жылжимыз, мен бұны өмірім жетсе болашақта жазатын мемуарыма тезис сипатында қағазға түсіргелі отырмын. Тіпті, сол дегеніме жете алмаған күнде де осындай бір анықтауыштар артымда қалғаны жөн ғой.

Жылын айту қиын. Әйтеуір қыс айларын киіз үйде өткізетін көшпелі қазақ сол ғасырда ондай қалың жауған қарды көріп-білген емес. Тебін түгілі ықтырмадағы мал атаулы қар астынан шыға алмай қалған. Әркім өзінің іргесін көңмен бітеп, ішін өре киізбен, кілем, текеметтермен көлегейлеп алған киіз үйінде қардың кісі көтерер дәрежеде қатаюын күтіп, күпі, тон арасында отыра берген. Көз бермес көк түтек неше күнге созылған.

Бораннан соңғы қызыл шұнақ қатты аяз қарды аз уақыт ішінде-ақ қатырып тастаса керек. Ер азаматы бар үйлер қалыңдығы кісі бойы қол созым қардан есіктерінің алдын аршып, ондай қайрат қылар адамы жоқ нашарлардың өлі-тірісін түгендейді. Олар бу, түтін шыққан тұстарға барып: «Тірімісіңдер?» дегенді үйлердің үстінен, яғни, шаңырақтан ғана дыбыстайды. Жауап қатқандарды ғана қар астынан қазып шығарады. Іргеде шөгерілген атан, нарлардың да өлмегендерін қалың қарды тесіп шыққан буы /демі/ арқылы тауып қазып алады.

Ауылдың үлкендері бас қосып кеңес құрады. Сондағы ұйғарым:

Баба қоныс Бәйтеректегі мынау биылғы ғаламат жұт тігерге тұяқты да, тірі пендені де көктемге іліктірмей жұтады. Жүз шақырымға жетер-жетпес жердегі Жайық бойына қайткенде де жетіп жығылу керек. Жайық бойындағы казак-орыс станицаларын жағалай жүріп отырып Үйшік асамыз. Балық батағасына жетеміз. Жете алмағандар жолшыбай орысқа жалданады. Селен шетінен жер төле соғып алады.

Қолда бар азық қоржында болар. Үсіп өлген мал етінің жал-қаяғын сылып тастап, жерлік жерін азыққа алу шарт. Үлкен-кіші баршаға алашадан байтаба, киізден байпақ тігілсін. Жүруге жарайтын түйе атаулыға отаулы жыңғыл мен киіз, кілем жүктелсін, сүйретпе тіркелсін. Қысқасы, босу керек.

Қанаттас отырған ауыл ақсақалдарының баршасы осы байламға бекінгеннен кейін бір апта жұмағында елдің алды күн батысты бетке ұстап шұбыра бастайды. Өткен заузаның орта шенінде өлгеніне жыл толған Байназар ұлы Қалдыбайға тары сабанына балшық араластырып соқпа мола тұрғызған аш-арықтар аулы да жұртта қалмаудың қамын қылады. Аз-кем түйеден ауысқан жүктерін арқаланып, енді қозғала береміз дегенде қар астынан қатын айғайы шығады.

– Ау, ағайын!.. Ағайын!.. Ау, мына пақырларды қар астынан аршып алғандай ағайын қалмағаны ма?..

Әр түтін өз әбігерімен әлектеніп жүргенде ұмыт қалған Қалдыбайдың қараша үйі осы тұста болатын.

– Ау, жамағаттар, қар астында балаларымен Сыла қалып бара жатыр, Сыла…

Тұс-тұстан көтерілген әйелдер дауысын есітіп, шұбаған жұрттың соңғы жағы қар астынан ұйытқыған түтін үстіне ошарылды. Жолға беттеп қалған аяқ үстіндегі елде оны қазып жатар уақыт жоқ.

– Шаңырақтан алыңдар! – деген шал жарлығын екі етпей бір-екі жігіт қардың үстіңгі қабатын аударып тастап, күлдіреуішті шаппа шотпен сындыра бастады.

Олар бұл жұмысты аяқтағанша Сыла екі ұлын мұнтаздай етіп киіндіріп те үлгереді. Жеті жасар Қожбан мен бес жасар Қойыстың сымы /тері шалбар/ мен сырмақ бешпеттері, қалың күпісі, түлкі тымақ, киіз байпақ дегендері бұрыннан-ақ бар болатын. Шаруасы нашар болса да Сыланың екі баласы киімнен жұтап көрмеген. Сыла тері илеп, жұрттың тонын тігетін, жібін иіріп, алаша, шилерін тоқитын. Бұл кісінің тіпті кілем тоқитын да өнері болған. Еңбегіне заттай алғандарын ең алдымен осы екі баласының үстіне жапсырады екен. Өзі де бойын таза ұстайтын, елден ерек сындарлы, түрге де әдемі, сұңғақ бойлы ақ-сары кісі болыпты /Сәрби әжем ол кісіні көре қалған/. Әмеңгерлік жолымен сөз салған жама ағайындар нәміне көнбепті.

Құдықтан көнекпен су тартқандай бұларды жел баумен шаңырақтан шығарып алғаннан кейін екі баланы өздеріндей бөбектер үшін жасалған сүйретпеге орналастырады. Сыла — әрине, иығына қоржын салған жаяулар санатында..

Түйенің көмегі көп ұзап бара алмаған. Қар көтермей ойылып, омақасқан жерінен қайта қарғып шыға алмағандары қала берген. Түйесіз қалған қайсы бір сүйретпелерге төрттен-бестен жігіттер жегілген. Суық өткен кәрі кемпір, жас бала жағынан да шетінеу болып отырған.

Өнімсіз мимырт жүріс елдің біразын апта жүзі ауғанда Ақ Жайыққа да жеткізеді. Жеткенде де жұрт Князь /Колмыково/, Ақ қала, Әңдірей /Кулагино/ аталатын станица, хуторлар тұстарынан бытырап құлайды.

Енді ауыл-ауыл күйінде қозғалу жайына қалып, әркім өз бетімен тырбанудың қамына көшеді. Әлі де әл-қуаты барлар Жайық бойын жағалай жүріп отырып Үйшік /Гурьев/ асады. Нарын тарапына ауғандар да болса керек. Ал, Сыла ондай жүріске жарамай, Шой деген селенге келгенде ағайын жұртпен жылап-сықтап қоштасады, екі баласын жетектеп жүріп әр үйдің қақпасын қағады, үй қызметіне жалдайтын қожа сұрастырады. Бұларды көп сандалтпай ондай қожа табылады. Татардың Абдулла есімді бай сәудагерінің үйіне қызметші қатын керек екен. Осы жерде Қалдыбаев семьясы көшу, босу дегендерді аяқтап, күн көрістің өзгеше түріне көшеді.

Абдулла абзидың көше жақтағы көк үйінің арты түрлі дүкен, қойма, қара монша, ат, сиыр қораларына жалғасып тереңдей береді екен. Сыланың үлесіне де бір құжыра тиді. Алдында кішкене дәлізі бар бір бөлме. Бірақ, осының өзі дала әйеліне хан сарайындай көрінді. Екі терезесі әйнекті, едені – сырлы тақтай. Пешінің үстіне балалардың жатуына да болады. Қазақ байларының қалада қарағай үйлері болады деуші еді. Сонысы осындай-ақ шығар, – деп ойлады Сыла.

Ендігі шарт – Гүлсім ханымды ренжітпей, сол кісінің талабына сай танылу, көңіліндегідей қызмет көрсету. Келісім бойынша, өзі де, балалар да тамақтан таршылық көрмейді. Көйлек-көншек сатып алуға жарайтын аздаған тиыны да бар.

Гүлсім ханым бұларды келген күні-ақ ішпәра, бәліш самсаларға тойғызып, қара моншаны қалай пайдалану тәртібін де үйретті. Кірді қайнатып алып жуу дегеніңіз Сыланың бұрыннан-ақ өз дағдысы болатын.

Келісім бойынша Сыланың міндеті – кір-қоң, едендерді жуып, от жағу, күл шығару ғана. Ал сиыр сауып, тамақ пісіруге дала қазағының әйелі білімсіз деді ме, әлде тіпті кіді көзқарас болды ма, — әйтеуір ол жұмысты бұрыннан осы үйдің есігінде жүрген татар кемпірдің үлесіне қалдырды. Сыла оған қуанбаса, намыстанған жоқ. Өйткені, өз өнерін жалғастырып, қосымша табыс табуға қолы босайды.

Құжыраның пеші жағылып, терезелерінің іші-сырты жуылды. Қоржындағы терме алаша еденге төселді. Азын-аулық ыдыс, киім-кешек, көрпе-көпшік те бөлме ішінен өз орындарын тапты. Оның бәрі де Сыланың әлгі әзірде тындырған жұмыстары. Қара моншадан тап-таза буланып шыққан екі бала да жайлы мекен тапқандарын сезетін секілді. Сөйтіп көңілі көншіген Сыла бір сәтке тізе бүгіп бата қылған: «Іші құтты болсын!.. Әумиін!» деп бетін сипаған. Бесін намазынан кейін тағы да жолығарсың деген Гүлсім ханым сөзі есіне түсіп, енді ол көк үй жағына барып қайтқалы отыр.

Қожбан қара моншадан шыққан бетте алаша үстіне жылы киімшең жата кеткен еді, сол күйінде ұйықтап қалыпты. Суық сорған балғын денесі қанша жылынса да, тап қазіргі күн жарықта бес жасар Қойыстың ұйықтай қояр түрі жоқ. Бұлтиған екі беті нарттай қызыл, өзі аппақ. Бұл баланың өңінің ақтығы әсіресе моншадан кейін анығырақ байқалғандай. Егер туған анасынан басқа біреу дәл қазір көрсе «қара қазақтан да осындай ақ бала туады екен-ау!..» дер еді. Көздері де оншалық мойылдай қара деуге келмейді. Қазақ мұндай адам баласын қой көзді десе керек. В этой статье упоминается ваш любимый по супер низким ценам. Выберите доставку в тот же день, доставку под автомобилем или самовывоз.

Анасының бақылауынша, Қожбан біреудің «Атың кім, әкең аты кім?» деген секілді сұрақтарына қыңырата, сырт айналып жауап берсе, Қойыс ондай сұрақтар қойған кісінің көзіне қарайды екен. Бір аз отырғаннан кейін ғана жауап қатса қатады, өйткісі келмесе, әлгі кісінің көзі бұдан тайқығанға дейін содан қарашығын аудармай, үнсіз тесіле қарап отырады да қояды екен.

Қойыс дәл қазір терезеге ғана тесіле қарап отыр. Бәлкім, бұл бүкіл бес жылдық өмірінде ұшырастырмаған әйнекті таңырқайтын шығар: шешесінің кішкентай қол айнасына ұқсамайтын, өзі бар да, түсі жоқ, бұл сонда нендей зат дейтін шығар. Әлде бұрын түндіктен, түрулі есіктен көрінетін күн жарығы бітеу керегені жарып шыққаны қалай дей ме екен? Әлде сонау терезенің арғы жағында ер салып жатқан екі ақбоз атты қызықтай ма?.. Ол да мүмкін. Өйткені, мұндай мойындары ұзын, аяқтары одан бетер серейген, бойы түйедей биік жылқы баласын ол бұған дейін көрген емес. Қысқасы, даладағыдан мұндағының бәрі өзгеше. Соның бәрін ол сәби түйсігінің жеткенінше зерттейтін тәрізді. Міне, осы бір сәби – менің бабам болатын.

Мұның бәрі қарт әжеміз Сыланың кейінгі буынға өз аузымен айтқандарынан алынды. Ол кісінің бұдан кейінгі сырларынан төмендегіше тағы бір тарау түзіледі.

Сәуір айының орта шені жұтта қырылған малдың өлімтігін еріген қардың астынан сол күйінде шығарып жатты. Станица тұрғындары оларды селеннен сыртқары жерге сүйретіп апарып тастай берген екен. Селеннің бұзау табынын жаятын бақташы балалардың қатарына қосылған Қожбан бір күні көзімен көрген сол ақуалды үйге айтып келеді. Жұтта өлген қой-ешкі түліктерінің жүндері жиди бастағанда жүндеуге оңай екенін Сыла үлкендер аузынан талай естіген. Ол енді сол іске талаптанды. Күн сайын үй жұмысын аяқтасымен, бесін әлетінде қолына қапшық ұстап солай қарай шығатын болды. Олжасыз қайтпайды. Әр күні жинап алғандарын ыстық суға қайнатып, содан кейін кептіретін болды. Жинағандары ақыры қанар-қанар қазына құрап, бөлменің бүтін бір қабырғасын тіреп тұрады. Обалы нешік, Гүлсім ханым оның кәсібін шет көрген жоқ. Тіпті оның түрлі түсті бояулар алғызуына көмектесті /әрине, жалақысы есебінен/.

Жаз ортасына дейін тынымсыз иірілген жіптер шілдеде қызыл, жасыл, көк, сары деген секілді түрлі түсті тіндер құрап өрмек түзеді. Әуелі тақта, терме алашалар, басқұр шеттері көрінеді. Олар сырт, іш киімдік кездемелерге, балалардың аяқ киімдеріне айырбасталады. Біреуден біреу құлақтанып, қора төріндегі құжыраға әйелдердің келуі жиілейді. Бірақ, Сыланың жиған қоры ұзаққа бармай сарқылады. Енді ол қолында бардың қалдығынан кілемше тоқып, содан көздің жауын алардай қоржын жасайды. Қоржынның ішкі жақтары алашадан болғанымен сыртқы екі бетіндегі түкті кілем үздік ісмердің өнерін айтпай аңғартады. Келген кісілердің көруі үшін ғана жаратылаған бұл тамаша қоржын ел аузына ілігеді.

Енді жұрт «шебердің қолы ортақ» деп, жүн-жұрқаларды Сылаға өздері әкеле бастайды. Келесі жылдары бірді-екілі «Сыла кілемі» атанған жаңа мүлік саудагер татарлардың үйлерінен көрініп те үлгереді. Сөйтіп, бастапқы өлексінің жүні Сыланы пәлендей байытпаса да оның ел ішінде сирек кездесетін үздік өнерін танытуға әбден жарайды. Сол-ақ екен, Сыланың бұл жұмысы кенет бұрылыс жасап, басқа бағыт алады; Гүлсім ханым ісмерді үй қызметінен бір жола босатып, қасына ұршық иіретін, басқа да көмек көрсететін екі-үш әйел қосып беріп, кілем тоқуға отырғызады. Жүнмен қамтамасыз етуші Гүлсімнің өзі болады.

Саудагер психологиясы белгілі ғой, пайдасы мол қызметшіге ерекше ілтифат та тиесілі. Қойыстың бағын ашуға бір себеп – міне, осы ілтифат. Оның үстіне Қойыс пен Жәмилдің бірден-ақ үйлесе қалған жан жарастығымен кім болса да санасуға тиісті еді.

Жәмил – Абдулла мен Гүлсімнің сүйікті ұғылы. Оның жасы Қойыспен түйдей құрдас. Бұл екеуі бірінші кластың өзінде қол шананың, сыңар аяқпен сырғанайтын конектің қызығын біріге көріп, жер аяғы босанысымен-ақ асықты басқа балалардан одақтасып ұтқан-ды. Абдулла сауда сапарынан оралып, күйме доғарылса болғаны – екі ақбоз аттың маңайында атшының қасынан қалмай осы екеуі жүретін. Екі атты мініп барып Жайықтан суаратын, ат қорада ұзақ тұрып қалғанда қыдыртатын да осы екеуі болған. Бұлардың достығы бірінсіз бірі ас ішпейтін дәрежеге мектеп жасына дейін-ақ жеткен-ді. Есігімде жүрген жетімек қой деп, өзін жоғары сезіну Жәмил мінезінде байқалмаған. Осының менен бір артықшылығы бар-ау деген ой Қойыстың да өңі түгілі үш ұйықтаса түсіне енбеген. Қайтып ойнамай қояр деп қорқа ма, әлде жанымен жақсы көрген досының қай қылығы да оған жөн көріне ме, — әйтеуір, Жәмил кейде Қойыстан көретін жәбірін де үйіне айтып бармайтын.

Мектеп жасына іліккен соң Жәмил жиырма шақырым жердегі Сарайшық станицасынан орысша оқып, ара-арасында молдадан сабақ алатын болды. Сонда оның жатып оқитын үйі де бар: Нағашы апасы сол Сарайшықта тұратын. Екі баланы ажыратпай, бұл оқуларға бірге берейік, Қойыстың оқу, жатақ, азық ақыларын табысым есебінен шегерерсіздер деген Сыланың сөзін Гүлсім бірден мақұлдады. Мүмкін өз баласы жалғызсырамасын дегені шығар. Естіген татар ертегілерін қайталап айтып беруге келгенде, асыранды қаз-үйректің шелек-шелек жұмыртқасын базарға шығарар алдында санатқанда да Қойыс соған досынан гөрі жетігірек көрінетін. Гүлсім жайшылықта Сылаға «Бу малайыңыз бик ұғымтал бит, әгәр мәқтәпқа барса, озық шәкірт бола» деп, татар, қазақ сөздерін араластыра, Қойысты мақтап отыратын. Осы жағынан келгенде де бұдан өз баласына тиер пайданы ойлауы мүмкін.

Сөйтіп, бұл екеуі жұбын жазбай оқуға түссін де кетсін. Бұларға киім өзгертіп, кір-қоңын жуғызып қайту үшін ауық-ауық үйге соғып отыру оп-оңай. Үйшіктен Князьға жолаушы тартатын жәмшіктердің көбі – Абдулланың тамыр-таныстары. Олар екі баланы бір прогонға ақысыз-бұлсыз отырғызады да, Шой тұсынан түсіріп кете береді. Кейде тіпті Гүлсім бұларды өз көлігімен де алдыра салады. Екі ақбоз аттың қызыл кілеммен тысталған үйрек басты ырғақ шанасына отырып алғаннан кейін екі дос ән шырқайтын:

Бу дружный мектеп

Оқиық біргәлап,

Қалмық біз артта,

Оқиық шәкіртлер!

Ия, шәкірттер біршама уақыт жап-жақсы оқыды, орысша, мұсылманша сауат ашты. Жыл маусымдары жылжып өтіп жатты. Жаз айларында тоғайдан қарақат теру, қайыққа мініп қармақ салу, ат қыдырту, наурыз, құрбан айт күндерінде қазақ ауылдарына барып ат жарыстыру – бәрі де үш-төрт жыл ішінде өз қызықтарымен өте шықты, Қойыс қазақ ауылдарын көрген сайын «Мен осы ортадан шықтым-ау!» дегенді іштей ойлайтын да қоятын.

Бұлардың жасы он екіге толғанда Сарайшықтың оқуы түгесілді. Оқуын әрі қарай жалғастыру үшін алдағы күзге салым Жәмил Қазан қаласына жүру керек. Шақыру қағаз – қолда, қаражат – қалтада. Ол шаһарда Абдулланың туыстары да бар.

Ал, Қойыс қайтпек?.. Әрине, қысқа жіп күрмеуге келмек емес. Сыла болса: «Қаражатым жеткен күнде де сені ондай алысқа жібермес едім», — дейді. Есі кіріп, аз да болса білім дәмін алып, әр ненің парқын түсініп қалған Қойысты қинаған Сыланың «жібермес едімі» емес, жібермейтұғын жоқшылық. Жәмилмен бой таластыра алмайтын жағдайын ол осы жолы түсінді.

Ол осы тұста кісімен көп сөйлеспейтін, әлде нендей бір орыс кітаптарын үнсіз оқып, кейде татарша басылып шыққан мұңлы хиссаларды күңіренте жырлап, үйде отырып алатын томаға-тұйық күйге көшті. Қожбанға хат танытам деп әрекеттенетіні бар еді. Ағасының оқуға ықылассыздығын анық аңғарған соң ол әрекетті де тоқтатты. Ағасы оған бір орайда: «Сен бүйтіп менің басымды қатырма, селен сиырын бағып та мал таба аламын» — деп салған-ды. Если вы ищете браслет. В каждом образе найдется что-то подходящее: от облегающих до структурированных, от манжет до цепочек и манжет.

Бұл тұста Қойыс Жәмилмен сирек кездесіп жүрді. Сол сирек кездесудің бірінде Жәмил оған өзінің әкесіне айтқан үзілді-кесілді бір байламын білгізді: Егер Қойыс қалып қоятын болса, мен Қазан қаласына бармаймын депті. Дәулетің жетеді шығынын ауырсынба, Сыла апайдың ғажайып өнерінен қыруар кіріс кіргізіп отырсың. Оның еңбегі осы жақсылығыңа татиды депті. Гүлсім де Жәмилдің бұл талабын қолдайтын көрінеді.

— Әтиің не деді?

— Оның не дейтіні жоқ, шынымен мені Қазан қаласында оқытқысы келсе, көнеді. Көнбеген жағдайда оның атынан отказ телеграмманы өзім беремін. Бұл – ультиматум!.. Ол бұған өз жауабын бүгін кеште айтады.

Әдепкіде Жәмилдің бұл сөзін әншейін жұбату деп ойлаған Қойысты соңғы шарт ептеп елең еткізейін деді. Бірақ, кім біледі, жеме-жемге келгенде қу саудагер жас баланы айнытудың амалын табуы да мүмкін. Қашан бай татр «ия» дегенше, қосымша орынға рұқсат алғанша, Сылаға бұл әңгіменің шетін де сездірмеу керек. Егер абзи Сыланың «баламды алысқа жібермеймін» дегенін естісе, сол бір ауыз сөздің өзі тілге тиек бола алады. Сондықтан Қойыс досына мәселенің осы жағын қатты ескертті:

— Гүлсім апай мен жөніндегі әңгімені менің шешемде білгізуші болмасын, сәті түсіп өкшем көтерілсе, жүретінімді шешеме тек сапар алыднда ғана өзім білгіземін. Әйтпесе, шешем соңғы жылдары одан-бұдан бас көрсеткен туыстарды жинайды да, олар бізді қазақ арасына қайтадан көшіріп әкетеді – деді Қойыс.

Сол күні кеште Жәмил мен Гүлсім Абдулланы екі жақтап иледі. «И-и-и!.. құдайым-ай!..» дегізіп отырып, ақыры көндірді. Ертеңіне Қойысқа да басқа бір бай татардың баласы сипатында орын сұраған қағаз жөнелтілді, ақшы аударылды, сондағы Абдулла туысына хат та жазылды.

Ол кезде бәрін де ақша шешеді, ұзамай-ақ шақыру қағаз Қойыс Қалдыбаевқа да жетіп үлгерді. Бұдан былайғы ағайын арасының, Сыланың бұл сапарға наразылығын, жылау-сықтау дегендердің бәрі де әншейін мезгілінен кешіккен істің салдары болды да, қала берді. Қыруар ақшасын төлеп қойған бай татарға қай қазақ ауыз ашып бірдеңе дей алады?!. Қойыс енді алыс сапарға аттанады, «Алғашқы адым» деп осыны айтып отырмын. Менің бабамның бастапқы өмірінен бізге жеткен бір мағлұмат осы.

Осылайша екі тарапқа бөлініп кеткен бұл семьяның бұдан кейінгі он жыл ішінде қай жағы қандай өмір кешкені маған мәлім емес. Шойда қалғандардың құжырадан кетсек, Қойыстан хабар-ошар ала алмаймыз деп, қазақ арасына көшпегені анық. Өйткені, Қойыс елге оралғаннан кейін оларды Жайықтаң батыс жағындағы Бақсай /Боқсақ/ өзенінің бойына Шойдан алғызады. Мұны да Сыланың кейініректе кіші келіні Сәрбиге айтқан бір сөзі растайды: Сәрби әжем «енеміз сөйлегенде татар сөзін араластырып отыратын» деуші еді, дәлелдеу үшін ол ұлы анамыздың мына бір сөзін неше дүркін айтқаны есімде: «Ақкүшік пен Таңатар мені күймеге отырғызарда үй ішінен бір нәрсе де алғызбай, барысын да татар үйіне тастап кетті» — деген екен Сыла. Осының өзі-ақ олардың Қойыс келгенше қоныс аудармағанын аңғартады.

Енді Қойысқа келейік. Қойыс Қазанда алты жылдан артық болмаған деседі. Соған қарағанда ол духовная гимназия дейтіннен әрі асып оқымаса керек. «Духовная» дейтін себебім – оның бес дәрежесінің біреуі молдалық болған /ол құран сөзін тәржімалай білген/ көрінеді. Және де ол орысша мен татаршаны ана тілі деңгейінде меңгерген көрінеді. Мұның бәрі тек қана әлгі айтылған мектеп қабырғасынан алынатын білім. Қойыс әрі әнші, ән шығаратын /«Қойыстың қоңыр әні» әлі де айтылады/, әрі ақын /«Адай ақынмен айтыс/ болған. Осының бәрінің үстіне ол еліне әкім боп оралған. Оның әлгі ел аузында қалған бес дәрежесіне енетін қыры-сыры осылар.

Әрине, Қойыс Қазанда оқи-біле, не бір озық үлгілерді көре келе бойында бұғып жатқан өнер көздерін ашуы әбден ықтимал. Ал, әкімдікке келсек, оны ол жерден ешкімнің де әкім етіп жіберуі үмкін емес. Ол, тегінде, оқуды бітіргеннен кейін өз губерниясына келіп, соның бір жерінде үш-төрт жылдай қызмет атқарса керек. Әйтпесе өз ауылына бірден ліпитот /депутат/ болып келе алмас еді.

Қойыстың молдалығын әкімдігі жеп қойған. Сондықтан оның ол мамандығын сол уақыттың өзінде де ешкім білмеген. Өйткені, ол ешкімге ішірткі беріп, ешкімнің жаназасын шығармаған. Ал, Еділ, Жайық аралығына кең тараған әншілігі мен ақындығына лауазым тигізген залал – мүлде басқаша, қайран дүлдүл бабамның түбіне жеткен, ажалынан бұрын өмірінің орта шенінде өлтірген – сол әкімдігі болатын. Оған сәл кейінірек тоқталамын.

Қойыс елі Нарын құмының түстік-шығыс жақ бөлегінен басталып, қатқылдық шеті орыс байларының жерімен шектеседі екен. Соған байланысты оның өзі де жыл маусымына қарай мекен өзгертіп, күз бен қыс айларын Бақсай өзенінің бойындағы Қамысқала селенінде, көктемді құм жиегіндегі Сорқабақ дейтін жерде, шілдені құм ішіндегі Басыбай аталатын қорығында өткізеді екен. Мен бұны Қойыстың ақын, әншілігін танытатын бір деректі үшін айтып отырмын.

Ақкүшік, Таңатар дейтін екі кеңесші серігі, Көк көз Нұрым есімді батыры қайда да Қойыстың өзімен бірге жүрулі. Бұлар сапар шыққанда көбінше әнмен жол қысқартады екен. Қойыс репертуарында «Қоңырша», «Жанайраш», «Қара балық» секілді көптеген қазақ әндері, татар, орыс әндері де болған деседі. Жә, енді әлгі деректі айтайын.

Жазғы желсіз тымық таң рауанында түйе сауғалы шыққан Қамысқала қатындары Қойыстың Сорқабақтан салған әнін анық есітіп жүрген. Ал, салт атпен желе жортқан өздері бұл жерге сәске түс шамасында келіп жетеді екен. Өйткені, бұл екі аралықта отыз бес шақырымдай жер жатыр. Осынша қашықтыққа демі жеткен зор дауысты ел осы күнге дейін аңыз сипатында айтады. Әрине, бұл аралықтағы жердің жазықтығы мен таңғы ауаның тұнықтығы дауысты алысқа алып қашуы заңды. Бірақ, соның өзінде де мұншалық жерге дауыстың дауысы ғана жете алса керек. «Париждың жазғы театрында Әміре Қашаубаев салған ән, звукомермен өлшегенде, 27 км. қашықтықты қамтыған» дейтін де сөз бар қазақта/.

Үлкен дау-шар талқысында немесе жеңіл-желпі әзіл-оспақта да тапқырлық таныта жүріп, Қойыс асқындар айтысына аса көп араласпаған секілді. Тегінде, ол өз лауазымынан қаймықса, сол лауазым айтыс ақындарының да алдарынан кесе көлденең тұруы ғажап емес. Аты-жөні бізге белгісіз бір адай ақын бұл кісімен айтысқалы Басыбай қорығына барулы. Сонда азын-аулық ақындық қақтығыс болған көрінеді. Екеуінің де сөздері түгел емес, жеке-жеке шумақтары біздің бала кезімізде бағзы бір шалдар аузында жүрді. Менің жеті жасымда бір көзіме ақ түсіп, соны ішірткімен емдемек болған Сапар есімді адай молда әлгі қақтығыстағы Қойыс сөзінен мынадай шумақ айтқаны есімде:

Келіпсің айтысуға адай бала,

Жеңіліп кетер еді-ау талай бала

Қойыстың бір өзінде бес бәйбіше,

Біздердің тәрбиеміз қалай бала?!

Осы өткен сексен алтының ноябрінде бір шаруасымен менің жиенім /жасы үлкен/ Кенжеғали Досжанов /Қойыстың Аққыз атты немересінен туған/ Алматыға келіп, біздің үйде болды. Ол кісі «мұндағы» бес бәйбіше» біз айтып жүрген «бес михнат» деген сөздің орнына қыстырылған бөтен сөз екен. Қойыста үш әйелі болған» деп, солардың аттарын атады. Ал, жарай-ды, солай-ақ болсын. Молда адайлығына тартып, мені алдасын-ақ. Әңгіме басқада. Атап айтсақ, адай молда да, Кенжекең де бұл сөзді айтыстың алғашқы қыздырма шақырығы /вызов/ сипатында түсіндірмек болады. Шынында екеуінікі де қате түсінік: мынау өлеңде «талайыңды жеңер едім-ау, бірақ, мен ақындық өнердің бұл түрімен айналысуды ыңғайсыз көремін ғой» дегенді аңғарту бар. Әлгі жердегі екі сөз шынында да «бес михнат» /дәреже/ шығар. Өйткені, оны айтыстан бес қатын шеттете алмас еді.

Айтқысы келсе, өлеңді сол минутында төге салатын қабілет Қойыс бойында болған. Оны «Шандоз» деп аталатын асыл тұқымды айғыры уланып өлгелі жатқанда үйден шыға бере айтқан мына бір сөзі дәлелдейді:

Жылқы мал өзге малдан сүйерім-ді.

Жылқы өлсе аллам білер күйерімді.

Байы өлген тұл қатындай қуаланды-ау,

Қайтермін сенің «Шандоз» үйіріңді?!

Осылай өмір кешкен әнші, ақын Қойыстың бұл қасиеттері оған өзінен бұрынғы қай буыннан ауысса да, әйтеуір әріден келе жатқаны анық. Оған әлгі оқу қонбаған ағасы Қожбаннан аса күшті Досжан ақынның тууы дәлел. Кейбір шығармалары Қаз. Ғалым Академиясының қорында сақтаулы Досжан ақынға да кейін тоқталамын. Оған дейін Қойыс ақынның, жоғарыда айтқанымдай, ажалына себеп болған әкімдігі төңірегінде бір сыдырғы білгізуімді өзіме парыз санаймын. Оның қай тұста өмір сүрген адам екенін де осы оқиғаға байланысты аңғарта алсам керек.

Сол заманның маңдайына жазылған патша салығы, хан салығы, жаннан пітір, малдан зекет секілді дін салықтары бар емес пе?.. Осынша қат-қабат шығындар шыдатпаған соң, басқалар секілді Қойыс қарамағындағы малшы, балықшы жұрттың да жұтаң бөлегі Еділбеттегі орыс, Астрахань жақтағы қазақ, қалмақ ішіне, сонау арғы түркмен адай түбегіне ыдырай бастайды. Отырықшылық жасаймыз, қыстауға қыстап, жазға салым қатқалдық жерде тары, тал егеміз, бақша саламыз, шоғырланған ел ортасында бала оқытамыз, сонда баяғыша табиғат таршылығына бола боспайтын боламыз деп жүрген Қойысқа мынау жұттан бетер қаталдық, әрине, қатты батады. Ол елдің бұлайша ыдырауын тоқтату үшін хан ордасына барып жеңілдік талап етпек болады. Ал, онда отырған кім еді десеңіз, ол ақырғы тақ пен тәжідің иесі Жәңгір хан болатын.

Қасында баяғы Ақкүшік, Таңатары бар Қойыстың күймеге үш ат жеккезіп, оны қоңыраулатып, күйменің алды-артына, қатарына да қарулы салт аттылар жүргізіп жолға шығуын бізге жеткізушілер салтанат сипатында айтады. Ал, шынында бұл ханға қыр көрсету болатын. Олай деуімізге екі дәлел бар. Айтылуда ол бұл сапарға ешқандай жетексіз, яғни, сый-сияпатсыз шыққан. Бұл – бір. Екіншіден, ол Ордаға тура бармай, Жасқұс маңында шатыр тігіп жатып алады. Әуелі жансыз салып, содан соң елші /кәдімгі парламентер/ жібереді. Хан да Орда мен екі аралыққа үй тіккізіп, Қойысты сонда қабылдаған деседі. Бұған қарағанда осынау сапарға дейін де талай хат жазылып, содан еш нәтиже шықпаған болу керек. Басқаша айтқанда бұл өзі ашыну сапарына ұқсайды.

Беріште Бегәлі мен Мүсірәлі,

Бөтеннің малын тартып, кісі ұрады.

Тақсырға өзіңіздей сенемін деп

Ілгері бастырмай жүр ісін әлі –

дейтін өлеңі де ханға жік-жапар бола қалдым деп тұрған жоқ.

Жә, сонымен бұл сапардан не шыққан дейсіз ғой? Өрт шыққан!.. Титтей де жеңілдік ала алмаған Қойыс басқа ауыртпалықтарға мойын ұсынса да, елді хан салығынан босататынын айтып аттанған, кейін сол айтқанын істеген.

Хан әдепкіде ұсақ, аяқтан шалу, жүйке жұқарту тәсіліне көшеді. Соны дәлелдейтін бір оқиға бар. Оны Оралдың Жалпақалында туып-өскен, кейін Алматының Ұзынағашында тұрған Мұрат есімді қарт маған Тайыр Жароковтың үйінде отырып айтқан еді. Ол оқиғаны білгізер алдында мына бір жәйттің аша кетейін.

Менің әжем /Ерғалидың шешесі/ Сәрби Мыңтөбе деген жердегі таз руынан, әкесі Дүзбай деген кісі. Қойыс сол Дүзбаймен құда болысып, өзінің Жармұхамбет есімді жас баласына осы қызды атастырып қойған кезі екен.

Әжем 93 жасында өлді /1930/. Ол маған көп әңгіме айтушы еді. Бір орайда Қойыстың отыз адаммен Дүзбай үйіне түскенін, сол жолы:

Айбалқан, Нұрбалқан мен Сәрби бала

Қойыпты оның атын неткен дан, – деп, Дүзбай қыздарын Қойыстың мақтағанын айтып, екі иығын көтеріп-көтеріп қойғаны да бар еді. Бұл Сәрбидің шөп желке балаң шағы екен.

Әлгі отыз адамның бес қаруы белінде болғанын әжем айтқан жоқ. Оны айтуға намысы жібермегенін енді түсініп отырмын.

Мұрат ағайдан естіген әңгіме мынадай:

Жәңгір ханның қайын атасы Қарауыл Қожа Қойысты бетінен қайтару үшін өз ауылына неше дүркін шақырып келтіре алмапты. Ақыры болмашы бірдеңелерді ілік қылып, төлеңгіттерге момын Дүзбайдың бір табын түйесін алғызады, өзін керегеге байлатады. Сөйтіп оны құдасына кісі шаптыруға мәжбүр етеді. Қарауыл қожаның өзі Қойыспен жолығысудың сәтін күтіп, сол төңіректің бір жерінде жатады. Бірақ, ол бұл жолы да Қойыспен бетпе-бет отырып тілдесудің орайын келтіре алмаған секілді. Өйткені, тартып алынған мал қақтығыс арқылы қайтарылған. Бұны да Қойыстың:

Тамада бес-алты ауыл көккөз Нұрым,

Ит қазақ соға алмайды одан бұрын.

Басқадан бас оздырып ол шыққанда

Құлағы болды қожа жырым-жырым, —

деген өлеңінен аңғарамыз. Бұл арада Қарауыл қожаның дәл өзі болмаса да, жігіттерінің әжептәуір таяқ жегені сезіледі.

Осы секілді егес, ерегістің аяғы насырға шауып, хан енді Қойыстың өміріне қастандық істеудің жолын қарастырады. Қазақ арасында ондай беделдің көзін жоя қою, елге мағлұм болған, екі арада асқынған өшпенділіктің ізін жасыру мүмін еместігін, яғни, өз қылмысының оңай әшкерленетінін жақсы түсінген хан қақпанды аулақтан құрады. Аулақтан болғанда да, Қойысқа қастық қылушыны оның өз достарынан – Қойыспен көңілдес орыстар ішінен іздестіреді. Солардың іштерінен ақшаға сатылатындарды ол таба да білген.

Қойысты өлтірмек болған алғашқы әрекет сәтсіздікке ұшырайды. Ол былай:

Кулагинодағы жәрмеңкеге Қойыс тобы салт атпен келген екен. Қойыстың өзі жоғарыда аты аталған асыл тұқымды айғыры «Шандозды» мініп келулі.

Жәрмеңкенің тарқар шағында ол өзінің досым деп жүрген бір атаманының үйінде қонақта отырады. «Құрметті қонағының» бұл үйден «есен-сау» кетіп, «кенеттен жабысқан белгісіз бір аурудан» өлуі үшін үй иесі ат үстінен алынбаған ердің үзеңгісіне ұлтаннан өте салатын аса бір күшті у жағып қояды. Ол у шыбындаған аттың қолдауына тиеді де, Қойысты жоғарыдағыша зарлатқан асыл жануарының өлімі бір ажалдан құтқарады.

Келесі жылы осындай бір жәрмеңке Жаманқалада /қазіргі Махамбет/ болады, Қойыс оған пар ат жеккен тарантаспен келулі. Онда да бір дәрежелі мырза /казак-орыс/ былтырғы «оңбаған разжалованный сатқынды» жамандап, Қойысқа серіктеріңізбен түгел үйге жүріп қонағым болыңыз дейді. В этой статье предлагается бесплатная доставка квалифицированных продукты или купите онлайн и заберите их в магазине сегодня в медицинском отделе.

Міне, осы үйден аттанарда Мадьяр коньягына қосылған у Қамысқалаға /қазіргі Новобогат/ жақындағанда білінеді. Қойыс бұдан кейінгі екі сағаттық өмірін өз үйіндегі төсекте өткізеді. Сол уақыт ішінде ол айтты деген сөзден бізге жеткендері мыналар:

– Менің басым мазаланбасын: Бұл басты бағасын алушы берушіге апарып көрсетемін деп лахаттан ұрлап жүрер. Сол себепті атағым – Тосаба болсын!.. Молам – тасада болсын!..

Тасоба дейтін жерде осы күнге дейін елді мекен жоқ. Ол жерде көбінше киік жайылады. Қойыс зираты сонда.

Мен тарихшы емеспін. Тіпті ол заманның қорындағы жазбаларды жазушы ретінде де ақтарып көрген жоқпын. Айтулы ұлы көтеріліске байланысты жазылып жүреген деректерге Қойыс Қалдыбаев есімі ұшыраспайды. Ығылман Шөрековтің «Исатай-Махамбет» атты поэмасында Қалдыбаев емес, Қалдыбай мен Таңатар бар. Ал, Қойыстың өлімі жоғарыдағыдай. Бұған қарағанда, Жайықтың шығыс жағында дүниеге көтерілістен көп жылдар кейін келген Шөреков Бөкейлікте сондай Жәңгір ханға қарсы атақты адамдар болғанын шала-шарпы есіту арқылы поэмасына солардың аттарын /біреуін фамилиясымен шатастырып/ сарбаз сипатында кіргізе салған секілді. Айтпақшы, Таңатардың Қойыс кегін алу үшін-ақ көтеріліске қатысуы әбден ықтимал.

Қойыс ақындығының бағы ашылмауына, тұтас дүниелерінің бізге жетпеуіне меніңше, екі себеп бар:

1. Бұл кісі көтерілістің алдында ғана өлтірілген. Сол себепті ол отты жалдарды жырлай алмады. /Түптен келгенде, Махамбет – соғыс продукциясы/. Бірақ, ақын өлімінің характерінен нені көреміз? Одан біз дауыл алдында Жәңгір үрейін ұшырғандардың бірі Қойыс болғандығын көреміз.

2. Қойыс өлісімен-ақ оның мөрін Қойыс баласы Аймағамбеттен себек шонжары Бегәлі тартып алады. Бұдан кейін, Қойыстың өзі айтқандай, бес-алты ауыл таманы байұлының мықтылары қатарға алмай, оның жақсысын да жасырып, кейінгі ұрпаққа ұмыттыру ниетіне көшкен. Ал, таманың өзінен жарып шығардай «бой бермесің» бола қоймаған. Ру таласының осындай озбырлығы қайда да болған ғой. Ал, кейінгі зертеуші, тарихшылардың да кегежесі кейін тартуына сол алдыңғы ата қылығы – «шылығы» салқынын тигізбеді дей алмаймын.

Қайткенде де ғылым мойындаған ГЕНЫ дегеніңізге «шылықтан» шығар залал аз: мен өзімді білемін, өзім арқылы бабамды білемін! Ол қарадан шығып хан болмаса да, ардан туып ақын болған кісі.

Жоғарыдағы бір орайда Досжан ақынның есімі аталғанда оған да тоқталамын деген едім. Енді соның да кезегі келді.

Қартайғанша өмір сүрген бұл кісі бырыңғай ақындық өнермен шұғылданған екен. Жасырақ кезінде де, жасамыс шағында да апталап-айлап ел ішінде — өлең өрісінде жүргендіктен шағын шаруасына қарайтын уақыт таппаған. Мұсылманша сауатын ашқаннан кейін-ақ шежіре-тарих тарапынан көп мағлұмат алғандығы жырларынан байқалады. Оның қайда жүріп, қандай қор-қорабадан жинағаны белгісіз. Әйтеуір, өз замандастары Мұрат, Қашағандар секілді бұл да көсіле жырлап кеткенде сөз төркінін әріден, түптен тартып отырады.

Мен бұл кісінің ұзын өмірін түгелдей қуалай сөйлеп отыра алмаймын. Оның қажеті де жоқ. Ел-елді аттан түспей аралайтын ақындар өмірінің қандай болатыны белгілі ғой. Олар біреуді мақтаса, біреуді жамандайды, айтыс сайысына түспей жүрмейді. Кейде олар көне хиссаларды да өзінше жырлап жүре береді. Досжанда мұндай қасиеттердің бәрі де болған.

Зерттеуші ғалым болмасам да, Досжан мұрасын сала-салаға жіктеп, сонын әрбірінің әл-қуатын, идеялық бет-бағдарын екшеп елеп-ақ берер едім-ау. Әттең, даярлығым жетіспейді. Баяғы он үш жасымда күні-түні отырып көшірген Досжан жырларының бірде-бірі бұл күндерде қолымда жоқ /Себебіне сәл кейін тоқталамын/. Ал казір көне жазбалардың шаңын шығара архивтен ақтарып-төңкеріп отыратын уақыттан кешіктім. Кешікпеген күнде де баяғы мол дүние /мұра/ енді қолға түспес еді, сондақтан бұл жазбада ақын атамның өміріне байланысты бағзы бір жәйттерді «үзілмеген өркеннің» дәлелі сипатында ғана пайдаланумен шектелемін.

***

Қожбанның бала кезіндегі оқуға ықылассыздығы мен қыңырлығы жоғарыда айтылған еді. Кейін есейіп үйлі-баранды болғанда сол мінездері өзінше өрістеп, өзінше қалыптасқан. Ол кісінің өзі ойлап шығарған ережелері бойынша малдағы адам ораза ұстағанда, наннан басқаны жей беруге болады, «бисмиляні» айтып алып, соңына «Алакпір» деген сөзді қоссаңыз, сол толық оқылған аяттан кем болмайды. Еркек адам өз тілегін айғайлап айтпаса құдай құлағына жетпейді, әйел тақымы тиген атты бәйгеге қосуға болмайды. Осы сияқты толып жатқан Қожбан заңдарынан мен әлгі «айғайламайынша құдай құлағына жетпейтін» ережесінің бір мысалын өз мақсатыма пайдаланғалы отырмын.

Бір жылы құмда қуаңшылық болып, аспан жаз бойы тамбай қойыпты. Ел тасаттық беріп жатқанда Қожбан оған қолды бір сілтеп кете беріпті. Бір күні күтпеген жерден іргені бұлт торласын. Лезде әлгі бұлт тұтаса көтеріліп, күн күркіресін, нажағай жалт ойнасын.

Сол сол-ақ екен, Қожбан ерттеулі тұрған көк бестіге мініп алыпты да, «Қазір мен сонау бір қалың бұлтты ертіп келемін!» деп шаба жөнеліпті. Шаба жөнелер алдында ауылдағыларға былайша жарлық беріпті:

– Үй-үйдегі қатын-қалаш, бала-шаға түгелдей менің айғайым естілгенде сыртқа шығып, қолдарын аспанға жаятын болсын!

– Басыбайга жау!.. Басыбайға жау!.. Басыбайға!..

Әлгі шарт бойынша, бұны есітіп далаға шыққандар аспанға қол жаяды.

Бұдан арғы әңгімеде, әрине, жаңбырдың басқа жерге жауғаны айтылмаса да, Басыбайға жауғаны мадақталады. Қожекең Құдаймен тілдеспесе де, соған жақын дәріптеледі. Бірақ, ең қызығы басқа жерде жатыр. Мәселен, былай:

Бірнеше күн сапарда жүріп, ауылға келген соң Қойыс әлгі әңгімені /болған оқиғаны/ есітеді де, ішек-сілесі қатқанша күледі. Содан кейін ағасын өтірік те болса мақтайын деп үйіне барады, түстік жейді.

Бұл Қожбан баласы Досжанның сегіз жасар кезі екен. Қойыс жайғасып отырғаннан кейін Досжан оған:

— Молда аға, — депті /ол кезде солай деп оқымысты адамды айтқан ғой/ — көкем бұлтты ауғызды, Басыбайға жауғызды, Аты басып кете жаздады шеткі үйдегі дәу қызды.

Қожбан баласының бұл сөзіне тыжырынып:

— Тәйт, әрі!.. Тантымай отыр!.. десе керек. Ал, Қойыс өлең сөзге елең ете қалып, балаға:

— Жаңағы сөзіңді қайталап айтшы – дейді. Бала жаңағысын сәл өзгертіп қайталайды. Сонда Қойыс:

— Қайта қонған қаршыға осы болып жүрмесін?! Бәлкім, бұрынғының бунағы шығар бұл – деген екен.

Қайта қонып жүрген қай қаршыға екенін, бұл қай тұстағы бұрынғының бунығы екенін Қойыс ешкімге де айтпаған. Әйтеуір төкпе ақындық Қожбан баласынан шықаннан кейін Қойыстың өнер бастауын өзінен де әріге сілтеумен келісеміз.

***

Досжанның бозбала шағында себек ішіндегі Шәлен деген ақын қызбен айтысы /екеуінің де сөзі/ тұнып тұрған махаббат лирикасы секілді еді. Екеуінің де бірін-бірі үздіге сүйген лебіздері лекіп жүріп отырып, екі жақта аттастырып қойған жерлерін аттап кете алмайды. Аянышты-ақ!..

Жайық Арғынбай ақынмен Досжан айтысында ру ала ауыздығы негізінде аяусыз кескілесу бар:

Досжан:

Арғынбай ақынымсып шарқылдайды

Орыс көз, түрік ерін, тышқақ сары –

деп, қарсыласының әлсіз бақырауықтығын, қазаққа ұқсаңқырамайтын түрі-түсін кемсітсе,

Арғынбай:

Тартып жүр өсегіңді Досжан ақын,

Қазымсың асыранды сорлы ғана,-

деп, Досжанның аз рудан екенін бетіне басады.

Мұрат Мөңке ұлымен екі арадағы әңгімеде де осындай ілік-шалыс байқалады: Досжанды Мұратпен айтыстырмақ болып, екі арада кісілер жүрулі. Айтысуға екеуі де келісім беріпті. Бірақ, екі ақын екі түрлі шарт қойыпты.

Досжан шарты:

– Жайықтың шығыс жағын ол алсын, батыс беткейін мен аламын.

Мұрат шарты:

– Он екі ата байұлын мен алайын, айтысқа ол өзінің жеті руымен түссін.

Мұраттың шартын қабылдаса, тепе-теңдік бұзылатынын ескерген Досжан кездесуге келісім бермепті.

***

Дәл қай жылы екенін айту қиын, әйтеуір жасы ұлғая келе Досжанның көзі көрмей қалған.

– Сен үйіңе келген кісіден жақсы райыңды жасырып, төмен қарап отырушы ең. Содан соқыр болдың.

Кісінің бет-жүзіне қарамай, ойындағысын тура айтатын менің туған атам Жармұхамбет Досжанға бұлай дегенде, мүмкін, ол кездегі ақындардың алуға бар да, беруге бейім еместігін шенеген шығар. Бірақ, меніңше, дәл осы арада Жәрекеңнің мұнысы аса орынды айтылмаған пікір. Мен бұны өз анам Бағдагүлдің әр кезде қайталаған бір естелік сөзіне сүйеніп айтып отырмын.

– Өлеңші атам /Досжанды солай атаушы еді/ отырған жерінде астындағы төсеніш көрпенің алдыңғы пұшпағына саусағымен жазу жазып, ойша өлең жасаушы еді. Ондай кезде қасындағы кісімен ісі болмай, төмен қарап отыратын.

Әрине, Бекеңнің бұл сөзіне түсінік беріп жатудың қажеті жоқ. Бұл, сөзсіз, ақын табиғатын танытатын мінездеме, дәл бақылау.

***

Бір ғажабы, Досжан өзінің «Правитель Мақашқа айтқаны» делінетін аса көркем атақты туындысын осы көзі кеткен тұста дүниеге келтірген. Ол осы шығармасында:

Кәрілікке жеңдірдім

Топқа түсіп жүре алмай,

Дүбірді көрсем қозамын

Сабыр етіп тұра алмай – дей келіп:

Қартайғанның белгісі

Соқырлық кірді көзіме.

Жүрген жерім Мысыр болып тұр

Бұл Нарыннан безуге, –

дегенді айтып торығады. Сөйтіп отырып көне көкіректен ауызша суырған арналы да аталы сөздер көзі бардағы жазба дүниелерінен де әлде қайда биіктеп кеткен секілді. Бұл шығарма мынадай жағдайда туған.

Бекмұхамбетов Мақаш правитель кадет корпусын бітірген, география қоғамының мүшесі болған, прогресшіл, білімді кісі. Көшпелі елді отырықшылыққа айналдыру, баласын оқытып, егін салғызу, малын асылдандыру жөніндегі оның орыс тіліндегі проблемалық мақалалары бұл күнде әмбеге аян.

Бір жылы орыстың атақты ақындары Ярослав Смеляков пен Михаил Луконин біздің үйде сол Мақаш мақаласын оқи отырып: «Апырау, мына кісі орыс тілін бізден де шұрайлы пайдаланады ғой!» деп, қайран қалған.

Осы Мақаштың Әміржан деген баласы Қазан қаласында оқып жүріп қайтыс болады. Ол аз дегендей, сол қалада оқып жүрген Жәмил есімді баласы және қайтыс болады. Соңғысының қазасын есіттіруге елдің ең бір даулы ауыз дегендерінің өзі беттей алмайды. Игі жақсылар өз-ара ақылдысып, бұл миссияны Мақашпен көңілдес, жасы да түйдей құрдас Досжан ақынға жүктейді. Әсіресе, өлең сөзі әсерлі екені ескерілген болу керек.

Досжаның Қатпа деген баласы соқыр әке мінген атты шылбырынан жетекке алып, Мақаш аулына беттейді. Бұлар ара қонып келгенде Мақаш өзінің қабырғалары бөренеден түзілген көп бөлмелі көк үйінде отыр екен.

Сөз арасында айта кетейін, бұл көк үй совет тұсында Ганюшкиноға көшірілген. Аупартком хатшылары бірінен соң бірі келіп, сол үйде тұрды. Мен де неше дүркін сол үйдің қонағы болған едім. Тап қазір ол үйдің қандай екенін білмеймін.

Жол соқты болған Дошекең алғашқы күні моншалап, қымыз шайлап, жеңіл қонақасымен дамылдап дегендей, сөзге келесі күні кірісулі. Кейінгі айтылуда бұл ақуал былайша суреттеледі:

Көк үйдің сол жақ қанатындағы үлкен бөлмеде ертеңгі астан кейін басталған жыр біршама өрістей келіп:

Хан баласы ұқсаса

Қолына тұрмас ел алмай,

Би баласы ұқсаса, –

Жүгінсе қалмас төр алмай,

Ер баласы ұқсаса

Дұшпаннан қалмас кек алмай,

Жабыдан туған жалдыны

Жаратып қоспа бәйгеге,

Қоссаң да қалар келе алмай –

деген жеріне келгенде Мақаш бір қалың ойға шомғандай сыңай танытады.

Бұл заманның адамы

Жарлыны байдан кем көрер

Жетесіз әкім жеттім деп,

Жиренсе тентек тебіренер,

Тентегін ханмен тең көрер –

дейтін жерінде правитель кенет сергіп, «жөн жөн-ақ!» деп қалады.

Атамыз Адам, Хауана

Топырақтан жаралған,

Дүниеге шығып таралған,

Әбілді Қабыл өлтіріп,

Басталған өлім солардан

Гасиліктен сақтанған

Айтылды кеңес жоқ-бардан,

Түсіндірмей тоқталман.

Өлмей жүрсек көз көрер,

Шешендерден сөз келер

Сөзін түйер өзгелер,

Күні біткен күнде өлер,

Айы біткен айда өлер,

Жарлы да өлер, бай да өлер,

Қара да өлер, хан да өлер

Жаңа көрген нәрсе емес,

Естіп құлақ үйренер, —

деп, жыр шумақтары одан әрі қарай бір буалдыр тұманға бас сұға бастағанда правитель орнынан тұрып, екі қолын арқасына айқастыра ұстаған күйі, ары-бері адымдап жүріп кетеді, түсі бір түрлі түтігіп:

— Ау, мына зар жақ бірте-бірте бұзылып барады ғой, жылқыдан мал алдырып қазан көтеріңдер! – деген екен.

Мен тым балаң кезімде танысқандықтан Жәмил өлімін есіттіретін ең бір ауыр жерін ұмытыңқырап қалыппын. Әйтеуір, айтып-айтып келіп:

Көгістің ұлы Таманы,

Нәріктің ұлы Шораны,

Әміржандай баланы

Жоқ еткен Қазан қаласы,

Алланың қылған ісіне

Адамның бар ма таласы,

Назырып оған тұрғанда

Соңынан кеткен Жәмилжан,

Бақи күнге бағынған,

Көш басшы қоныс қарасын,

Қалғанды аллам жарылғар,

Хақтан тілек жат етіп,

Айырылмалық Пазылдан, –

детұғын сөздері есімде қалыпты, /Бұлардың арасында талай тамаша өлең шумақтары түсіп қалып жатыр/.

Осы арада білгізе кететін бір жәйт: Мақаштың Пазылдан кейін де баласы болған. 1952 жылы сақалсыз шашы, қою мұрты аппақ қудай бір үлкен кісі менің «Әке сыры», «Біздің ауылдың қызы» дейтін дастандарымды орысша жолма-жол тәржімәлаған еді. Ол кезде «Құрманғазыны» жаңа бастап жазып жүрген едім. «Қарағым осы дүниеңді тезірек аяқтасаңшы, көзімнің тірісінде тым құрыса жолма-жол аудармасын өзім жасап беріп кетейін» дегені де есімде. Сол кісі маған тегін танытуға мезгіл мінезінен именді ме, кім білсін, әйтеуір өзін белгізбеген күйінде дүниеден өтті. Ол кісі Мақаштың кіші әйелінен туған Шапхат екенін мен кейін білдім.

Жә, енді Досжан хақындағы сөзді аяқталық. Досжанның жаңағы Қатпа деген баласынан Сәлім туған. Сол Сәлім ағай өзі тірнектеп жинаған Досжан мұрасын /әрқайсысы әр кезде әркімнің қолымен жазылған көне қағаздарды/ маған көшіртуін көшіртіп еді-ау. Жоғарыда аталған айтыстарды, әлгі «Есіттіруді», басқа да ұсақ мысал, мысқыл сөздерді қара сүрікпен тысталған қалың дәптерге жәдитше мен де мөлдіретіп көшірудей-ақ көшіріп едім-ау!..

Сәлім ағай өзіндей мұнайшыларды демалыс күндері үйіне жинап жиі-жиі думан құратын. Сонда мақтаншақ ағай әлгі дәптерді кім көрінгенге оқытатын. Көбінше қонақтар кеткенде өзі мас болып жатып қалатын. Өзіме көшіріп алу үшін тым болмаса әлгі көне қағаздарды менде қалдыра тұрыңыз деп жалынғанымда мені баласынып, соны бермей алып кеткен.

Берегіректе, соғыстан кейін елге барған бір сапарымда мен одан сол дәптерді талап еттім.

– О-ой, пу-у-й, қарағым Хамитжан-ай, одан айырылып, мені қара басқалы қашан?!.

– Анау ұсақ нұсқалары-ше?

– Ойбай, қасқа болғанда түгелдей ұрлатып алдым ғой…

Пәпке… Түгел пәпкесімен кетті ғой..

– Іздестірмедіңіз бе?

– Қай қазақ маған үйін тінткізеді?..

Ішімді ит жыртқандай күйде ошарылып отырдым да қалдым.

Досжан мұрасынан құр қол себебіме кейін тоқталамын дегенде, білгізбегім осы еді.

1984, 85 жылдар.

Қойыс баласы Жармұхамбет дау-шарға билік айтардай шешендігі, тапқырлығы бола тұра ақындық өнермен айналыспаған кісі екен. Ал, ақындық өнерге қояр талабы жоғары болған секілді. Оны Бағдагүлдің төмендегідей естелігінен аңғаруға болады. Ол былай дейтұғын:

– Кердері руынан шыққан Тәжі баласы Әбуғали дейтін кұда баламыз ауылда ақын атанып жүрді. Келін түсірген жерде өз жанынан бет-ашар айтып, куйеуі өлген жесірге жоқтау сөз жазып беретін, өлі тиген малға бәдік шығарғыш әжептеуір өнері бар жігіт секілді еді. Сол жігіт бір жылғы кұрбан айт күні біздің уйге келе қалды.

– Сені жұрт ақын болыпты ден жүр ғой, кәне, сөйлеп көрші – деді атам. Анау бейшара, кұлағына дейін қызарып, жаман қысылды /қалай дегенмен би алды қиын ғой/. Ақыры, атамның жоғарыдағы қасиеттеріне жомарттығын қоса жырлап, біршама сөйлеп шықты. Көзіне мақтағанды өлердей жек көретін, тіпті өлеңші атамның өзіне /Досжанның. Е.Х./ сол әдеті үшін қатты айтып тастап отыратын кісіге Әбу мадақтауы ұнамады ма, әлде сөзінің әсемдігі жетіспеді ме, – әйтеуір, кісі сөзін ұнатпағанда пысқырып қоятын дағдысына бағып, бір қолын жоғары көтерді.

– Жоқ, сен бұныңды қоя тұр. Мына қарапайым жұрттың білмейтін жерінен не білесің?

Әбуде үн жоқ.

– Түптеп келгенде, кердері Әубәкір сенің атаң ғой, сен сондай етіп тұсынды толғап, алдыңды болжап айта aлacың ба?

– Ой-ба-й. Жәке-ау, ол кайда бізге?!.

Сонда атам:

– Ендеше, сен ақын емес, әншейін ауыл арасындағы әлеулай екенсің. Ақын алысты қармайтын шежіре шешендігімен, сұңғылалығымен танылар болар – деп салды. Бұған қоса және бір айтқаны:

– Сөзіңе сай өзің де тым жуас екенсің. Қызулы ақын дегеніңіз кісі алдында қысылмас еді.

Әрине, Жәрекеңнің ақын білімді болу керек дегенін кұптай отырып, ол кісінің ауыл масштабын азырқануымен келіспеуге де болады. Өйткені, Қасым Аманжолов айтқандай, нағыз ақынның «бірден Пушкин болмай-ақ, Баймұқанша бастауы да» мүмкін ғой. Бәкеңнің айтуынша, от ауызды, орақ тілді үлкен беделдің әлгідей шамадан тыс қатал сынынан кейін Әбу өлең шығарғанды койып кетулі. Осындай ықпалды адамнан ығысып ауыз ашпай калғандар Жәрекеңнің өз балалары арасында да болды ма, әлде ақындық ГЕНА заңы бойынша араға буындар салды ма, кім білсін, – қайткенде де бергі жерде маған дейін ақындық өнермен айналысқан ешкім болған жоқ.

Өз әкем Ерғали жөнінде де айтылар сөз көп емес. Бұл кісі де ақын болмаған соң солай. Сөйте тұра, бұның әкесі Жәрекеңнен аздаған айырмасы барын, яғни, көркем сөзге жақынырақ жаратылысын аңғарта кету артық болмас.

Кешірерсіз, оған дейін де бірсыпыра білгізер жайлар бар екен ғой.

Бағдагүл он алты кұрсақ, он сегіз перзент көтерген. Мен солардың ең сонғысы, яғни сүт кенжесі екем. Жас жағынан алғанда осынау алшақтық пен әкеден тірідей екі жақтап, менің Ерекең табиғатын тaнып-бiлyiмe мүмкіндік бермеді. Мен бұл кісі жөнінде сөйлегенде, сәби шағымдағы кейбір нәрінжап, әлжуаз түйсігім мен кейінгілерден естігендеріме ғана сүйенемін.

Ұтыры келгенде аңғарта кетейін, мен бұла-шала күнімде әкенің кызығын емес, шыжығын бастан кешкен адаммын. Оны өз алдына бөлектеп айтпасам да. әңгіменің бағзы бір иіндері байқатып отырар.

… Қойыстың бір баласы Төлемістен Әбдірахман деген ағамыз болды. Оқымай-ақ тоқығаны көп, яки өз бетімен сауатын арттырған, тарихтың кайдағы-жайдағысын жатқа білетін феномен кісі еді. Бір нәрсені анык білмей өсіріп не өшіріп сөйлеуге Әбекең жанымен қас болатұғын. Мен әкем жайындағы мағлұматты шешем мен сол кісіден жинақтадым.

Ұлы Отан соғысынан ауыр жараланып Алматыға оралған соң «С.Қ.» редакциясында жұмыс атқарып жүріп. Гурьев облысындағы өзімнің Қамыс қалама /Новобогат/ бардым. Жұмағали есімді үлкен жездемнің үйіне Шүрегей дейтін қонысындағы Әбекеңді атарбамен алғыздым. «Ешбір қоспасы жоқ, тура шыны осы» деп мамам мақұлдаған сондағы Әбекең сөзі менің блокнотымда былай жазылыпты.

«Сенің әкең патша заманында Қойыстай старшына емес, аульный староста болды. Бұл лауазым – қазіргі ауыл советтің тұрақты комиссия мүшесі дәрежесінде /деңгейінде/. Совет Өкіметі жарияланғанда біздің ауылға Орда жағынан Бисен Жәнекешев келіп, Ерекең үйіне түсті. Түнгі әңгімеде Ерекең оған қатты ұнады: «Бізге осындай аузы дуалы кісі керек» деді. Ертеңіне Бисен Ерекеңді қисық қылышты милиционер жасады. Оған маңдайында кере қарыс қызыл шүберегі бар көк берік кигізді. «Қазір Қызыл әскерді басқарып жүрген бұрынғы үнтер офицердей болдыңыз да қалдыңыз!» – деп, Бисеннің жиналған жұртты бір ду күлдіргені есімде. Толстов құйыршықтарымен күрес тұсында Ерекең ат үстінен, түйе өркешінен түскен жоқ. Оның төмен шаруасы НЭП тұсында орта дәрежеге көтерілді. Кейін қойы мыңға жуықтағанда «Менің бағып отырғаным Лениннің малы. Бұны әлі-ақ үкімет өзі алады» деп отыратын Ерекең.

Ерғали өз бетімен орысша сауатын ашқан кісі. Лев Толстойды көп оқыған. «Лев Николаевичте бұл жөнінде былай делінген», деп, осы жазушыны аузынан тастамаушы еді. Әрегіректе «Вестникті», кейінгі кезде «Еңбекші қазақ», «Жұмыскер тілі» сияқты «Правданы», орысша бір журналды да алдырып, үзбей оқып отырушы еді. Карл Маркстың «Капиталынан» да хабардар болды-ау деймін. Өйткені, Ерекеңнің бір жолы: «Күндердің күнінде жерден Мади көктен Ғайса пайда болады деген сөз расқа сайып барады: Мәдиіңіз – подвалдан шыққан осы Маркс, мынау аэроплан көктен де осындай бір ғаламат кемеңгер адамды келтіреді» дегені есімде.

Әңгіменің осы жеріне келгенде мен Әбекең сөзін бөліп:

– Аға. осы кісінің ақындық өнерге көзқарасы жөнінде не айтар едіңіз? – дедім. Өйткені, біздің бағытымыздан басқа жаққа бұра тартып бара жатқан бұл әңгіменің жуық маңда түгесіле қоятын түрі байқалмады. Оның үстіне әлгі пайғамбарлармен параллель маған ұнаған жоқ.

Ұтыры келгенде аңғарта кетелік деген бөгде бұрылыс осы еді. Енді әлгі сұрағымызға қайтарылған жауапты оқылық:

– 1925, 26, 27-жылдары Ерекең калыңдығы үш елідей бірнеше папка толтырып кітап жазды. Бірақ, олар өлеңмен жазылған жоқ. Ол кітапта ішкі бөкейлік қазақ елінің шаруа тіршілігіндегі, тұрмыс салтындағы ерекшеліктер белгілі бір болған оқиғалар арқылы суреттеледі. Сіздерше айтқанда, сол беллетристика делінетін шығар. Бұнда көне заманғы әкімдер астамшылығы мен жала-пәле жапқыш арызқойлар, парақорлар сыналды. Сол жазбаның бір жерлерінде осы аталмыш аймақтан жиналған мақал-мәтел, нақыл сөздер тізілді. Бұған бет-ашар, жоқтау, бәдік, неке куәлігі, бақсының зікір салғаны секілді өлең сөздер де кірді. Бірақ, олар Ерекеңнің өзінікі емес, ел сөзі болатұғын. Осыны 1927 жылы тап қайда екенін білмеймін, әйтеуір Ақмешітке жіберген еді. Өзі осы елден кете-кеткенше содан жауап қайтпады. Ал, ауылда ақын кабылдап, өлең сөзге бәтуа-баға айтқан жерін көрген емеспін»

Mінe, Әбекеңнің әкем туралы маған берген мағлұматтары осылар ғана. Жеті-сегіз жacap кезімде әкемнің буда-буда кағаз шығындап, кауырсын каламмен ұшы-қиыр жоқ үлкен бір жазу жазғаны өзімнін де есімде. Ағаш тығыны мойнына байлаулы қызыл сия сауытын да білемін. Сол жазғандарын крайға /жоғары жақты солай деп атайтын/ жөнелтті дегенді де кұлағым шалғаны бар. «Еңбегінің барған жері тым кұрыса бір жапырақ қағазбен жауап та кайтармады» деп, берігіректе шешем де айтып отырушы еді. Қолжазба танысқан кісінің, талғамына татымай, тасталған шығар, немесе сол тұста малдануға оңай ондай адамның еңбегін бір пысық иемденген шығар – екеуінің қайсысы болганда да, ол енді жоқ қой дедім де, мен әкемнің қолжазбасын іздеуге әрекеттенбедім. Мүмкін, сол ақындық өнердің проза қалпына ауысқан түрін аңғартар ма еді, кім білсін…

Бала кезде бір мәрте естіген сөздің өзі ұмытылмак емес. Менің әкем аса әсерлі, таза, тұнық сөйлейтін кісі еді. Оның әркіммен әңгімесінде сирек қолданылатын соны сөздер жиі ұшырасады екен. Оны мен есейгеннен кейін байқадым. «Меғдар», «Кеңезе», «Аржайы» «Тәдбір», «Нәрінжап», «Қилап», «Сақи» «нәм» «уәж», «зіпір», «оспадар», «такрар» «талыс» деген секілді толып жатқан тың сөздерді мен сол әкемнен естігем. Ол кісінің сөз тіркестерінде «әліңе бақ», «көзіңе қара», «жетіп жығыл», «үдемей үнде», «шығыспай шене», «түбіне түсе бақ» секілді ылғи бір күрделі ұғымдар ұйысып жататын. Көкем маркұмның көзін көріп, әңгімесін естіген ел қарттары «ол кісінің кей сөздерінің мағынасын қасынан ұзай беріп кайтадан ойлап, кейін ұғынатынбыз» деп күні кешеге дейін айтатын. Бұл жағынан алғанда Әуезов пен Мүсіреповті нағыз ақын дейтінім сияқты өз әкеме де іштей ірілік телитінімді жасыра алмаймын.

Ақыры, әкем болмасы туралы әңгіме шеті көрінді ғой, соны толықтыра кетейін.

Осы кісіні жұрт сараң болған деседі. Соған сендіру үшін оның сараңдығына әкесі Жармұхамбеттің шамадан тыс сакилығын қарсы қояды. Маң даланы алдына салып, алыстағы елге жаяу беттеген адамды көзі шалса, соны бағытынан қайтартып алмай, соған аяқ aртap көлік жібермейтін Жәрекеңді менің шешем де мақтайтұғын. «Жарықтық атам» сен сөйтпейсің», таз нағашың Дүзбайға /баяғы Дүзбай ғой/ тартқан тар қолсың» деп, баласын бір жолы қатты жазғырған» дегенді, рас, Бәкең де айтатын.

– Әкем оған не деуші еді? – деймін мен қарап отырмай:

– Кісі әкесіне қарсы не деуші еді, үлкен үйден үндемей шығып кетті де, өз отауымызға келген соң: «Беталбатты шашыла берсең алған кісінің өзі де сені аса ақылды санамайды» – деді.

Тап осындай сөзді мен Мұхтар Әуезов аузынан да неше дүркін естідім. Мұхаң да таксидің шоферіне немесе даяшыға артық төлегенің өзіңді ақымақ сипатында танытады дейтұғын. Мәдениетті жұрттардың қайсы бірінде де той-томалаққа алтын жылтыратып немесе кілем арқалап апару болмағанын бір адам білсе, осы Мұхтар білді. Өзі ондай жиынға мықтағанда отыз сомдық құны бар сыйлық апарғанын қызы Ләйла да айтады. Кісіге көп сыйлықтан да көңіл бағалы деп білген ол. Бәсеке десе өршеленгіш өз басым осы жөнді сәл кейінірек ұғынғандаймын: Талай жерде өзіме сыйға тартылған кілемді бала бақшаға беріп кеттім.

Ерекеңде, яғни, біздің үйде овчарка тектес бір көк жал төбет болды. Аты «Қара ауыз» болатын. Соны қатты кыстың бір түнінде жарып өлтірген алты қасқырдың ізі қан сонарда жосылып жатты /басқа қазақы иттер қашып кеткенде болған іс қой/. Сол бейшараның жыртқыштарға жем болмай, ішегін сүйрете қашқан күйі, қыстау мыңына жетіп жығылғаны бар-ды.

– Бұл сорлы oсы мал үшін өліп кетті. Бұның азасына құнан қой сойыңдар да, етіне тойыңдар. Өзін қой қорасының төріне жерлеңдер!

Бұл ауыл жігіттеріне берілген Ерекең жарлығы. Орынды шығыннан қашпау дегеніңіз осы-ақ шығар. Ал, қазақта ит өліміне қай жомартыңыз малдан қан шығара қойды екен?.. Тіпті, осыны ит өлімі деп қараудың өзі надандық қой…

Ерекеңнің өз мезгіліне кереғар келетін де мінездері болған. Шешем бойындағы тақуалық ол кісіде жоқ еді. Қойыс зиратына барғанда ұзақ-ұзақ аят оқығаны болмаса, осы кісінің ораза ұстап, намазға жығылғанын да көрген емеспін. Біздің ауыл баланы сүндетке отырғызарда бұл кісі ауылда болмайды екен.

Шариғатта бар-жоғын білмеймін, әйтеуір Ерекеңнін айтуынша, баланың шүметейіне ұстара жүзін тигізіп-тигізіп қоя салса да, сол бола Мұхамбеттің сүндеті бола алады.

Осынау Ерекең ережесі мені бір пәледен құтқарған-ақ шығар деп, тоғыз жасыма дейін еркінсіп едім. Әкем ауылда жоқта алданып қалдым. Есейгендегі жарақат жаман екен. Соны айтқанымда әкемнің:

– Байғұс бала-ау, көнбе деп едім ғой!… – деп, теріс караған күйі, екі иығын бүлкілдете күлгенін байқағам.

Он жасымда әкеммен екеуден екеу жол шықтық. Ол кісімен сапарлас болуымның соңы да сол. Шетеннен тоқылған кузовы бар жеңіл тарантасқа жегулі кұла жорғаны сонаға тaлaтпау үшін Гурьевтен ауылға күн бата шыққанбыз. Ондай түнгі жүрісте құралпы баланың ұйықтайтыны заңды. Ал, мен ол жолы орындықта /сидение/ отырған әкемнің екі тақымының арасына жайлы орналасып алдым да, әншиін ұйықтаған баланың сыңайын ғана таныттым. Оған не себеп дейсіз ғой?.. Оған өмірімде әу деп ән салғанын естімеген әкемнің жақ жаппай, кұдды бір жырауларша қоңыр сазбен термелете сөйлегені себеп болды. Егер сол тебіреніс оның өзінікі болса, оны айтылмай кеткен ақын деп топшылар едім. Солай ма, солай емес пе – ол арасын ажырата алмағаннан кейін, бұған сүйеніп бірдеңе деу мүмкін емес. Қайткенде де, сол бір екіленіп ентікпейтін, тағдыр тауқыметіне наразыдай сабыр-салмағы налалы саз, сондағы қою түндей қошқыл, қоңыр саз менің құлағымда тұнған күйі тұрып қалды. Кейін шешеме бұл оқиғаны білгізгенімде:

– Жасырақ кезінде ән салғаны болмаса, оның ондайы жоқ еді ғой!.. – дегенді ғана айтты.

Ерғалиға тікелей қатысты әңгіме осымен тамам.

Сонымен, аздап болса да білемін деген өзіме дейінгі төркінім төрт буыннан құралды. Бұлар бастан кешірген екі жүз жыл меғдарында біздің нәсілдің бойында жүрген ақындық өнерді мен мынадай бір бейне сипатында көремін.

Бұл да кәдімгі ақын. Бірақ, жазмыштағы өлшеулі күні біткенде өле қалатын пенде емес. Қойысты Тасобадағы тар лахатқа жайғастырғаннан кейін ол да өзге ақындарша жалғыз тұғырдың үстінен түспей ел аралаған Досжан есімді айтулы «зар жақ» болып күн кешкен. Тағдыр оны екі көзінен айырып, су қараңғы соқыр халіне душар етсе де думансыз жерде жүрмеген.

Атырау жағалауындағы Шүрегей дейтін қарақат, бүлдіргені мол қопалы қоныстың бір биіктеу жеріне Досжан денесін жерлегеннен кейін бейуақ, бәлкім тағдыр, бұны пенде қалпынан айырады. Бұл енді көзге көрінбейтін көңіл қонағына, елеске айналады. Өзіне қатысты мақтау, даттау дегендерге ғайып күйінде құлақ түреді. «Мынауың жөн, мынауың қиянат» деп, тірілермен түгендесу правосын тағдыр бұған бұйыртпайды. Ал, өз тірлігіне бірде риза, бірде наразы болған ұрпақтары бұны түсінде ғана көріп, ісінде іргесін бұдан аулақ ұстаған. Олар мықтағанда бұның рухына дұға бағыштаса, боз қасқа шалған, ауырғандары Қойыстың басына барып түнеген, топырағымен беттерін жуған, сыпасына сырық орнатып, соған ақша байлаған. Ал, шынына келгенде, бұл сол тірі ұрпақтың өзімен бірге ауқаттанып, өмірге басқаша сипатта келудің сәтін күтіп тірі жүрген. Оны сақтаған – материя. Ал, мен – материалиспін. Ғайыптан пайда болдың десеңіз, мен соған тіпті де сенбеймін!

Тегінде сонау бір жол үстіндегі түнгі сарын соның кәдімгі адам – пенде қалпына қайтадан ауысар алдындағы хабары болса қайтерсіз?!. Ғажап емес!.. Өйткені, мен сол бір түнгі ұзын жол үстінде ояу отырдым ғой…

Біреудің кескін-келбетін біреу тап сол күйінде қайталай алмайтыны секілді, табиғат әр адамға өзіндік өмір тағайындайтыны рас. Сөйте тұра, адамдардың өмір жолын мазмұнына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Өз басым тіпті соны сәтті-сәтсізге, пайдалы-залалдыға, бақытты-бақытсыға, тағы сондай бірдеңе-бірдеңелерге таратып жатпай-ақ, екі топқа бөлер едім де, қояр едім: 1. Қиындығынан қызығы басым өмір. 2. Қиындығымен қызық өмір (бұлардың сыртындағыларды өмір деп есептемеймін).

Біреулер осы екі түрлі өмірдің қайсы бірін бастан кешкенде де «Шіркін-ай, өмірді қайтадан бастасам!.. Өкінішті жерлеріме соқпай өтер едім-ау!..» дегенді айтады. Осының екінші тобындағы мына мен, ондай кеңшілік ала қалған жағдайда, шырғалаңы мол өмірімнің бір жеріне де түзету енгізбес едім. Өйткені, мен өзімнен жақсырақ өзге болуды көксеген жан емеспін. Тек соның арқасында ғана, өлеңім қандай болса, өзім сондай болып қалыптастым. Өзім басқаша жаратылып, өлеңім осы күйінде қалса масқара ғой!..

Бұл қолжазбадағы ендігі бүкіл әңгіме осы соңғы сөйлемдегі ұғымнан туындайды.