Ғұмырнама

Коммунист проспект менің көшем,
Алаңында – биікте – Ленин көсем.
Үй, мекемем, үкіметім – бәрі осында, –
Тіпті жөн-ақ осыны елім десем! – деп,

басталатын өленді жазғанда жиырма төрт жыл тұрған бұл адресті төте мағнасында-ақ пайдаланған едім. Сол үйден шынында да қозғалмауға бекінген едім. Бірақ, сенің қалауыңнан қашан да өмірдің өз жарлығы күштірек емес пе, – құтты ғана мекенімді қимасам да түрлі себептермен 1979 жылдың көктеміне салым қоныс аудардым. Содан бергі ұямыз Чайковский, Жамбыл көшелерінің қиысқан жерінде. Бұндағы жұмыс орным бұрынғыдан әлде қайда жайлырақ. Әсіресе, жаз айларында дарқаншылығы мол: Маяковский айтқандай, ой толғағы қысқанда әрі-бері адымдап жүріп кететін лоджия, балкондары бар.

Баяғы бір жылдардың қай айында қандай жай-күйлер кешкенімізге дейін ұмытпаушы едік. Енді сірә, бір ірілері болмаса, қай оқиғаның қай жылы болғанын да ажырата алмай қаламыз. Осыны жұрт жастың ұлғайғандығынан көреді. Оның үстіне соғыстан алған контузияның зардабы ма, әлде әлі күнге дейін қалам ұстасам ауыздан түспейтін темекісі түскірдің кесірі ме, – әйтеуір мен соңғы кездерде ұмытшақпын. Мәселен, сіз маған осы отырғанда Шекспирдің «Ричард – III», Сонеттер, «Гамлет», «Дуалы түнгі думан» (Сон в летнюю ночь) деп аталатын шығармаларының кайсысын қазақшаға қай жылы аудардыңыз десеңіз, мен соны жатқа айтып бере алмаймын. Ол-ол ғой, өзімнің соңғы кезде жазған «Қыз хисса», «Жанарымда жұмыр жер», «Алтын зерең» атты кітаптарым бар емес пе?.. Солардың шыққан жылдарын да айту үшін өздерін кітап сөресінен алып көруге тура келер еді. Ал, өйтпей, осы отырған жерде еске түсіріп көріңіз десеңіз, онда бұлардың жарық көрген жылдарын былайша білгізер едім:

«Қыз хисса» Жадыра жарақатынан бір жыл кейін жазылды. Өйткені «Қызыл Ту» парткомының «Бейшара бала былтырғы сап-сау аяғының орнына биыл протез киіп жүр» дегенін естіген жылы-ақ жазып бітіргенім есімде.

«Жанарымда жұмыр жер» Қадыр Мырзалиев Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығын алардан бір жыл бұрын жазылды. Өйткені, сол сыйлыққа осы кітабым ұсынылғанда үкімет комиссиясына самоотвод жазып, бұл сыйлықты арғы жылдан күтіп жатқан Қадыр шығармасына беруді өтінген едім.

Ал, өзіме осы сыйлықтың Лауреаты атағын әперген «Алтын Зереңім» Қазақ республикасының алпыс жылдығынан бір жыл бұрын жазылды. Өйткені, бұл кітап сол тойға тартуым болатын. Сондай-ақ, Халық жазушысы атанып, «Халықтар достығы» орденін омырауға таққаным өзімнің жетпіс жылдығыммен тұстас жатыр.

Ұмытшақтығымды осынша дәлелдеуім бекерден бекер емес. Бұл күндерде мен осы кемшілікті қанша жамандасам да, көп жағдайда соның көмегін сезінетін секілдімін. Бұл өзі болмашы бірдеңелерді жіпке тізіп, соған мән беріп отырудан адамды босататын көрінеді. Информация тасқыны қоюланған сайын соның ірілерін іріктеу үшін біздің жасымыздағы адамға осы пайдасыз емес. Бүгінгі әдемі өсіп келе жатқан жастар арасында «нағыз поэзия өзімнен басталады» дейтіндер де жоқ емес деседі. Соны естігенде мен күлемін. Бірақ, әлгі сабаздың аты жадымда ұзақ сақталмай, әрі-беріден соң кімге күліп отырғанымды ұмытып қаламын. Ондайлар тек баяғы бір кездерде сөйтіп жүріп, кейін аты ұмытылып қалғандарды ғана еске түсіреді.

Әзіл өзінше ғой, шынында не жазғаныңды емес, не жазатыныңды ұмытпаған абзал. Көкірегіңе көр-жер кіріп кетпей, идеалың ғана ұяласа, сол абзал.

Бұл күндерде біздің үйдегі телефон шырылдауы бұрынғысынан кеміген жоқ. Баспа орындары әлі сол баяғыша мазалайды. Табиғат мені Досжан атам секілді ендігі жерде соқыр еткісі келіп еді. Бірақ, медицина менің тағдырымды катаракт тәлкегіне бермеді. Операциядан кейінгі көзім азырақ оқып, көбірек жазуға ебден жарайды. Буындарым қаттырақ ауырып қалғанда болмаса, жаңағы маусымдық баспалар тілегін де уағдалы уақытында орайына келтіріп отырамын.

Соңғы кезеңде телефон соғушылардың жаңа легі пайда болды. Олар менің балаларымның үйлерінен:

– Айманның үйінен!..

– Мұраттың үйінен!..

– Қанағаттың үйінен!..

– Гүлжанның үйінен!..

Баяғы Әмір ағайдың Нұржамал есімді қызынан туған Мағзом Сүндетовті, баяғы Қабиболла ағайдан қалған Ермұрат Жармұқамбетовті де өз балаларым қатарында өсіріп, үлкен-үлкен азамат, жазушы, көркем аудармашы болып шығуына көмектескен едім. Олардың үйлері де менің отауларым іспетті. Аталған үйлердің бәрінде де менің кішкентай достарым – немерелерім бар. Телефонға тыныштық бермейтін көбінше солар. Әрине, бұлар менің баға жетпес байлығым. Алайда, осылар мені көптеп көлемдегеннің өзінде мұңсыз ұстап отыра алады деп ойлайсыз ба?.. Олай ойласаңыз қателесер едіңіз.

Мен кейде мүлде баска бір телефонның түбінде отырғандай сезінемін. Жаңа бір ортаға ауып келгендей, бұрынғы мекенім басқа бір жерде қалып қойғандай құлазимын. Әр дыбысы, индукция ішіндегі тынысы алтыннан қымбат қаншама қасиетті аға-құрбыларым, ізет тұтқан інілерім ендігі телефоннан естілмейді. Есік қоңырауын басып, үйге кіріп жатқандар ішінде де олардың көбі жоқ. Оларға айтып дағдыланған сөздерімді ендігілердің көбі түсінбейтіндей. Бірдеңені ойланбай айтудың өзі оғаш. Күні кешегі алаң-ашық сені біреулер «сіз» деген сайын ақ жарқын сыршыл өмірің сырт айнала беретіндей. Тіпті кейбір жастардың сөзі саған түйеден түскендей, тым өр сөйлейді. Бұл өз алдына бір жүйе.

Ал, бағзы бір уақытта мен күнәсіз отырып, бір кезде күшті делінген күндердің күйігін тартамын. Қошемет-қолпаш үстінде қолтаңба қалдырғаным, соған кәдімгідей ден койғаным, басталған шаруаны біткен іс деп ұққаным секілді, бастан кешкен жәбір-жапаның өзіне менің қатынасым болмаған ба?.. Неге болмасын… Тежелетін жерде іркіле білмегеніме өзімнен басқа кім жазықты?.. Мәселен, аға кісі не себепті менің жаныма жақсылығымен ғана жағуға тиісті?.. Ау, жарқыным-ау, оның кемшілігі де менің меншігіме берілген мектеп болмады да? Алдымда жүргендіктен мен басатын шоқты ол басса, сөйтіп, ол шоқтан мен айналып өтіп, опығын ол жесе, сонын өзі маған одан түскен олжа емес пе?.. Мезгілінде соны білсем, аға деуге тұратындардың бірде бірінің бетіне жел боп тимес едім… деймін. Енді осының бәрі біртіндеп ішіңе тұйықтала бергеннен кейін, «мен алаңғасар ақымақтау болдым!» деп, ешкімге айғайлап айта алмаған соң, сен де бір жартылай жария пенде боп шығасың. Бұрын ондай қасиетің болмағанын ойлап отырасың да, өзіңді өзің жатырқайсын. Бұл сонда іш күйік емей немене?..

Міне, бұл секілді кер-маза күйге кептелген шақта: «Ойпырмай, бұл күй басына түскенде өлеңі жок, яки, өнері жоқ адамдар өздерін немен асырайды екен?..» деп те қаламын. Ал, өзім болсам, құдайға шүкір, бүгінгі өмірдің шындығына шығаратын соны соқпаққа қиялап барып түсіп аламын да, желе-жортып жөнелемін. Осы отырғанда мен «Жедел толғау» деп аталатын он баспа табақ мүлде жаңа кітаптың авторымын. Осынша жасқа келгенше тап мұндай көлемде, жаңа жырларды ұш жыл ішінде жазып көрген емеспін. Ал, сөзге, ойға қоятын талғам-талабым бұрынғыдан әлдеқайда жоғары. Бір кезде Мұхтар Әуезов байқаған, өлең жолдарының ара-арасында ұшырасатын ребустерге мен бұл күндерде барынша қатал көзбен қараймын. Сонда қалай? Жас күндегімнен қуатты боп кеткенім бе?.. Әрине, олай емес… былай:

Тіршіліктің көктемнен кейін буын қатайтып, шүйде көтеретін маусымы– Жаз айларының да жаңбырсыз жанып өтетін жылдары бар-ау… Жақсы деген дала жолының да ауыр асулары, тіпті жүріс өндірмейтін кедір-бұдырлы кезендері болады-ау… Қоғам өмірінің қозғалысында да осыларға ұксас, елге оқтын-оқтын тынышсыз тиген уакыттар есімде. Олардың бірсыпырасы осы дәптердің әр тұсында кадау-қадау көрініп қалып жатты. Ал, талант тынысын ең алдымен елдің көңіл күйі белгілейді. Ел айта алатын сөзді ғана ол айтады. Ел көкірегінде торланған ойдың бәрін бірдей сыртқа тептіруге оның шамасы келе бермейді. Бұл орайда мен мына бір шындықтарды еске түсірер едім. Ұлы Октябрь жеңісіне жетер жолда, сондай-ақ, Ұлы Отан соғысының төрт жылғы барысында халық бойынан өнген ғаламат күштер талант бойынан да талай тамаша дүниелер тудырды. Ол дүниелер мезгіл озған сайын тарихтың шырайын шығара түседі. Мен осының соңғысына тікелей куәмін. Қазір қарап отырсаңыз, толып жатқан басқа факторлар секілді, соғыс жылдарындағы жырлар меи әндер ерекше биік сипатта көрінеді.

Қолыма от сиялы қалам алдым,

Жалтақтап айналама қарамадым.

(«Жас ана»)

Ал, одан бергі бағзы бір тұстарда ше? Несін жасырамыз, одан бергі бағзы бір тұстарда іс басындағы тоғышарлар партия нұсқауларын бұлжытпай орындауды, әсіресе, сын-өзара сынды өрістету жағын ауызбен айтып, қолмен тежеп отырды. Мәселен, мен ондай кездерде «Оңбаған орта бар», «тамырынан шіри бастаған коллектив бар» немесе «иттік пен ізгіліктің жігін табу қиындап кетті», немесе «ел басқарып отырғандар ең алдымен өздерінің қамын жейді» дегендерді айта алдым ба? Мен түгілі ен жоғарғы буындағылар «бұны айту мүмкін болмады» дегенді енді аңғартып отырған жоқ па?..

Менің бір бажам мен балдызым бар. Біз оларды – «Н»-лар деп атаймыз. Біреуі ВУЗ-да аға оқытушы, біреуі сауда бастығының кабинетінің алдында отыратын техсекретарь делінеді. Осы жұмыс дәрежелеріне қарап заңды табыстарын да, заңсыз «табыстарын» да сіз оп-оңай жіктеп бере алар едіңіз. Ол үшін сақтық кассаларына, яғни құпияларына қол сұқпай-ақ, төрт бөлмелі үйінің іші мен ұдайы есік алдында көлденең тұратын «Волга»-сын көрсеңіз, сол да жетіп жатар еді.

Бұдан он бес жыл бұрын өздері туып-өскен осы Алматы маңайындағы бір ауданнан көшіп келгендегі көне алаша, көне киіздерін көргенім бар-ды. Енді мынау өңкей асыл жиһаздарды – пианино, қос-қос телевизор, әр бөлмедегі асыл гарнитур, жағалай жарқыраған кілем, хрустальдарды аралап болып, жайғасып отырар жеріме келгенімде, әрине, олар маған масаттана қарады, менен мақтау сөз күткені де сөзсіз. Ал, мен оларға:

– Сендер осының бәрін кайдан алдыңдар, біреу вагонмен тиеп әкеліп сыйға тартты ма? – дедім. Сонда солардын беттері аз да болса шімірікті деп ойлайсыз ба?.. Олар өздерінің ұрлықтарын ерлікке, парақорлығын табыскерлікке, арсыздығын алғырлыққа сайып сөйледі. Сонда:

– Иттік пен кісіліктің арасын ажырату қиындап кетті, – дегенді және айттым, олар тіпті осы сөзді де, қынжылмай құптап:

– Қазір әр үйдегі жағдай осы ғой – десті. Бірақ, әр үйдегі жиһаз арамнан жиналмағанына мағына да берген жоқ. Оған таң қалуға болмайды. Өйткені, ол кезде ондайға жалпылай алғанда да мағына берілмеген. Онын есесіне, бұндайлар әркімнің ішкі сарайына ыза боп төгіле берген. Енді бүгін құдды бір шлюздың алқымын ағытқандай ел өзінің іштегісін емін-еркін ақтарғанда сенің де санаңдағылар сарқырамаға айналады. Егіліп кешегіні айтсаң, төгіліп ертеңгіні бағдарлағың келеді. Міне, біздің «Жедел толғаудың» етек-жеңі мол, еркін жатқан табиғатын осы тұрғыдан тану қажет. Әрине, бұл арада «керемет дүние тудырдым» деуден аулақпын: Ал, ақын мен мезгіл ара-қатнасы бұл бағытта өз орнын ешбір шедеврге айырбастамайды.

Әлбетте, осы отырғанда «бәрі де орнына келді» демеймін. Мінсіз адам үшін күрестің ең үлкені енді жүргізілмек. Қазіргі іске қосылып жатқан шаралардың қайсысы қандай нәтиже береріне де көз жеткеру қиын.

1987 жыл.

Сенің өміріңе тікелей қатысы жоқ оқиғалардың да бағзы біреулері жан дүниеңді қопара қозғайды емес пе? Баяғы Сәкен, Ілияс, Бейімбеттерді сол кезең өлердей жамандаған соң олармен жүздесіп-біліспеген біз секілді алыстағы ауыл жастары қайран алыптардың аттарын да атай алмай, ырықтан тыс суынған еді. Қасым, Мұқандардан басталып, Мұқтар Әуезовке дейін бір ұдай ұзарып, одан бері қарай және де созылған өлім Сәбит Мұқановқа келіп тірелгенде қазақ әдебиеті маған қолбасшылары оққа ұшып, санаты қансырап шегініске ұшыраған құрамадай көрінген. Егер мен одан бері күрт өзгеріп жасамыс жағдайға шұғыл көшпеген болсам біреуі бір ғана 85-жылдың басында, екіншісі аяғында дүние салған Ғабиден мен Ғабит өлімі әлгі құраманың туы жығылғандай әсер етер еді. Бірақ, кәрі сіңірге айналғанның өзінде осы бір соңғы екі қаза өмірден әкеткен адамдарының орнын толтыра қоятын ешбіреуді көрсетпей, мазамды кетіріп-ақ жүрген. Талантты деп жүргендердің бала-бажыр бақас қылықтары жиілеген сайын жүрегім жұтаң тартушы еді. Енді, міне, көрмейсің бе, ол аз дегендей, азамат арын жоғары ұстап, ел атынан сөйлей алатын дәрежеге жетіп үлгерген Жұбанды да жұлып әкетті. Алдында ағаларым барырақ болғандықтан бәлкім Ғали мен Тайыр өлімдері тұсында да мұншалық күйзелмеген шығармын. Екінші көзіме операция жасатып үйге шыққан күні есітілген Жұбан қазасы жарақатты қарашығымды қарып түсе жаздады. Асылы, «Су қараңғы соқыр боп қаласың!» деп, дәрігердің үйге келіп зекігені еңіреген қалпымнан сейілуге себін тигізді-ау деймін. Сонда бұлардың жеке өміріме қатысы болмағаны қайсы?!

Мен жастар өлімін көп көрген кісімін. Әсіресе соғыста.

Мына қызықты қараңыз. Қара теңізден Ақ теңізге дейін созылып жатқан майданның миллиондаған әскері ішінен бұрынғы танысыңды кездестіру мүмкін емес десе де болғандай еді. Гурьев рабфагында менімен бір курста оқыған Миша Зубов (бұл жолы батарея командирі) жеңіл жарақатпен санчастьға барғанда әбден қансырап ессіз-түссіз носилкада шалқамнан жатқан мені көріпті. Соны соғыстан соң Гурьевке барғанымда Обкомпартта істеп жүрген Миша маған бір-ақ білгізді. Не деді дейсіз ғой.

– Өңін құдды көк сия түстес болғанымен шырамыттым. Көзін жұмулы күйде тынысың бар да, дыбысың жоқ. Атынды атап бетіңе үңілген кісімен де ісің болмады. Дереу оң жақтағы төс қалтаңа жүгірткен қолыма қан-қан, ортасы, ішіндегі әйелдер суреті (шешем мен бала көтерген Әнуаш қой) жыртылған партбилетің ілікті. Оқып, сен екеніңе көз жеткізуім-ақ мұң екен, екі бетім өртеніп кеткендей болды. Екі бетімді көзіме қоса алақандарыммен баса-баса қойдым.

Сол айтпақшы, талантты жас адамның өлімін көргенде менің бетім күйеді. Бұл күйге Қалжан Нұрмахановтың денесін түнгі сағат үште ауруханадан моргке өзім көтеріп (Садықбек, Дүйсен Мәуленов үшеуміз) апарған күннен бастап ұшырадым. Айқын, Ізтай, Төлеген, Мұқағали, Мендікеш, Баламир, Әбілахат, Әбдікәрім, Қабдікәрім, Ғаббас, Құдаш, Еркеш пен Жұмекен, Қыдыр, Оспанхан, Жайсаңбек, Шәміл (обал-ай!..) бұлардың қайсы бірі де менің бетімді күйіксіз қалдырған жоқ.

Мишаның беті неге күйгенін білмеймін, ал, менің бетімнің күйетін себебі өзімді айыптыдай сезінуден: «Мынау халық таныған боздақ кетіп жатқанда менің калуым қалай?..» деген секілді бір ұят сезімі бетке-бетке ұрғылайды. Үйлеріне барғанда өрімдей жап-жас қаралы жесірлеріне не дерімді білмей, құдды қара бет мендей-ақ, қалжырап, қартайып шығамын. Алдын өлердей сыйлайтын, өзара күндесуді білмейтін бұлардың ғажайып қағидасын ұстанбаған, әдебиетке келмей жатып атақ-данқ көксегіш, жасамыс адамдарды «Қашанға дейін сыйлаймыз» дегісі келетін көргенсіз біреулерді көрген сайын, солардың сондай бір көкімелерін оқыған сайын әлгі жас марқұмдарды іштей жоқтап кұлазимын. Аты аталған қарақтарымның бәрі бірдей туған ағасынан бетер еркелеп, әкесіндей сыйлаушы еді. Бәрінен бұрын, екі мыңыншы жылға дейін өмір сүруге толық праволы солар тірі болғанда әдебиет ендігі қанша жерге қарыштар еді деп те дерт жұтамын. Сонда бұның жеке өміріме, ден саулығыма қатысы болмағаны кайсы?!

Міне, жетпістен асқан ақын сорлының осындай да сергелдеңге түсіретін сезімдері болады екен. Қартайған адамның бәрі бірдей бастан кешірмеген соң осының өзіне сене кою да қиын шығар. Это – дело совести…

Ақырап, 88.

***

А-а-пр-ай, ә!.. Досжан атамның атакты «Есіттіруі» түгел болмаса да дені менің ескі қолжазбаларымның бумасынан табылды. Тегінде, бұны (жасыл қарандашпен арапша жазылған) баяғы бала күнімде Сәлім ағайдан жасырып алып қалған болуым керек.

Бұндағы, кадет корпусын бітіріп, географиялық қоғам мүшесі болған Мақаш Бекмұхамбетов – аса прогресшіл әрі қара халыққа мейілінше рахымды правитель. Осы кісінің Құрманғазыға ақ паспорт беріп, оны куғын-сүргеннен бір жола азат еткенін ылғи да жазып жүрміз ғой. Міне, дәл сондай істерін растайтын, Мақаш кісілігіне жоғары баға осы жырда да бар.

Жарлыны баймен теңгердің,

Жетімдерге жем бердің,

Жесірлерге жер бөлдің,

Соның бәрін мен көрдім – деп келетін жерлерінің өзінен-ақ толық сипаттама шығып жатыр емес пе?.. Патшаға «ғарыз қып барып» елге жеңілдік әпергені де осы жырда айтылады.

Жырдың жоғалған бас жағындағы екі-үш бетін өзім де жатқа білетін секілді едім. Аяқ жағынан жыртылғаны да онша көп емес. Өзін аз-кем ретке келтіруді құнттауға уакыт тапсам онды-ақ болар еді. Мақаш үшін-ақ… Ол да Шоқан сипатындағы тұлғаның бірі ғой. Ол хақында осы дәптердің Досжанға байланысты бөлігінде аз да болса айтылған. Оның үстіне, негізінде, ақын да халықтікі. Ол еліне қызмет көрсеткенді ғана мақтаған.

Ақырап, 88.

* * *

Адам дегеніңіз қызық қой, кейде опалы сөзге оп-оңай сене қоймасаң да ізгі пейілге ырзашылықпен қарайсың. Бар болғаны сөйтесің де, үндемей, сол ыңғайсыз сезінген күйде төмен түкшиіп отыра бересің. Ал, бағзы бір уақытта өзіңе айтылған базарлы сөзге баладан бетер қуанасың. Бұл арада мақтау сөздің әр қилы қуаты жатқан секілді.

«Мүсіреповті мақтамау керек, Мүсіреповпен мақтану керек» делінетін жері бар Зейнолла Қабдолов мақаласын есіне салғанымда қай жағдайда да кісіге ішін бере бермейтін аса сабырлы Ғабеңнің өзі көпе-көрнеу насаттанып:

– И-иа, иа, бұл пікір мен алып жүрген наградалардың үлкен біреуі боларға керек!.. – деген еді. Соның мәнісін жуық арада ғана жете түсінгендейімін. Осы жылғы алтыншы қауыстың жаңбырлы күні Сафуан Шәймерденов үшеуміз менің «Волгамды» кішкене кафеге айналдырып, тау беткейдегі қала шетіне аялдағанымызда Мүслім Базарбаев маған:

– Хама, ақындығыңыз жағынан да, кісілігіңіз жағынан алғанда да сізді білетіндер сізге дүниеден бақұл боп өтеді! – дегенді айтып-ақ салғаны. Асын ішкенге арнала салатын әдеттегі бір сәттік эмоция дейін десем, қонақасы да менікі емес, Сафуандікі болатын. Алдыңғысының бұл сөзін соңғысы қуаттап ала жөнелді. Коньяк шіркінге бой алғызбай тұрып-ақ алғашқы көзелектің бірін олар осылай көтерді. Мен, шыны керек, жыларманға тақап қалдым. Мақталғаным үшін демексіз бе? Кім біледі, бәлкім ол жағы да бар шығар, пендеміз ғой. Бірақ ол үшін ғана дейін десем, жолдастарымның жылы сөзін жиі тыңдағанның қайсы бірінде де бұндай күй кешпеген едім. Мен кісіге мезеттің орайына қарай қатты айтқанда да, тәтті айтқанда да соның бір кәдесіне өтсем деген ниет ұстанатыным – имандай шыным еді. Ғабең сөзімен айтқанда «мынау награда соның жемісі болды-ау, шамасы?!» деген ой толық толқытты да, әлгідей осалдық көрсетіп алдым. Өйткені, осы жолдасыма ірі сөйлеген тұрпайы тұстарым да жоқ емес-ті… Дариға-ай, қадіріңді тарынбай танығанға не жетсін!..

Оларға қайтарған жауабым:

– Маған берілген әлгі атан нардай базарлы баға сендердің ауыздарыңнан шықпай, өз ойыма орала қалса… Масқара!.. – деумен ғана шектелді. Оным – өзімше, «Жалғыз жүрсем, бәлкім, жарға құлар ма ем» дегенді де, «Сендерсіз мен кімнің шікіресі» дегенді де қысқасынан анғартпақ уәжім болатын.

Осыған сабақтас бір жәйтті және де аңғарта кетейін. Үшеуміздің әлгіше бас қосқан серуенімізден аз ғана күн бұрын Қазақстан Жазушыларының кезекті пленумы болған. Сондағы шешендер санатында сөйлеген Әнуар Әлімжанов күн тәртібіне қойылған көркем публицистика жөнінде айтудың орнына Олжас Сүлейменовті кінәраттаумен болды. Мен бұл қақтығыстың Олжас бірінші бастығымыз болғаннан бергі жерде үзілмей, созылып келе жатқанын білуші едім. Өздері шақырып алып сұрағаннан кейін Орталық Партия Комитетінің секретары З. Камалиденовке де, кейін оның орнына келген Ө.Жәнібековке де «Бұлардікі принципсіз, дәрежеге таласып өштесудің асқынған түрі, әдебиет бұдан тек қана залал шегеді» деген едім. Осы пікірімді «Огни Алатау» газетіндегі көлемді ой толғанысымның бір жерінде де білгізгенмін, жігіттердің аттарын атамай-ақ жария қынжылғаным бар-ды. Сондықтан Әнуар сөзін тәмамдап, залға беттеген сәтте:

– Ай, қарағым Әнуар-ай, осы сайыстарыңның бізді әбден қажытып бітіргенін білсең ғой!.. – дедім орысшалап, бар дауысыммен даурыға. Соған залдағы жұрт қол шапалақтады. Қасымда катар отырған Жаппар Өмірбеков: «Мынау репликаңыз шығып сөйлеген бір шешеннің сөзіне татиды» деді. Одан кейін мінбеге көтерілген Тұрсынхан Әбдірахманова да сондай пікірін жария қылды. Үзіліс кезінде Әнуар:

– Сіз осы әлгіде маған ұрыстыңыз ба? – деді. «Жоқ, айналайын, сенікі жөн, дедім» деп, бетіне жымия қарап біраз тұрдым да, сөзімді былайша жалғастырдым:

– Шалдар болса өліп бітуге тақау. Әдебиеттің бетке ұстар аз ғана легіндегілер уыздай жастарды, сырт адамдарды да, залға толтырып алып, ел аман, жұрт тынышта біріңді бірің кажайсыңдар да жатасыңдар. Сол маған онай тиеді деп ойлайсың ба?..

Ол менің бұнымды әлгі Мүслімше түсінді ме, жоқ па – оншасын білмедім. Тегі, адалына бақсаң да, қатты айтылған сөздің қабылдана бермейтініне кім дауласады… Дүниеден біреу ерте, біреу кеш кетіп жатады. Мүслім айтпақшы, түптердің түбінде бақұлдық болса болғаны да!..

Қауыс, 88

Дәптер айлар бойы беті ашылмаған күйінде жатып қалды. 1988 жылғы көктемнің де алғашқы айы түгесілді. Ауық-ауық үдеру (привал) үшін де уақыт керек. Күнделікті тірлік тежеулері және бар. Аяқтың буындары ісіп жер бастырмай қойғанда жазу столына келе алмай қаламын. Ондайда есік жақтан күтетін қонағың – дәрігер мен қайырия; шприцтен бөксең босамайды. Әнекең байғұстың бір күні жүрегі, бір күні басы шамадан тыс қатты ауырады. Онда да ойдың шырқы бұзылып мазам кетеді.

Шүкір, бұлардан тысқары уақытты олжасыз өткізген жоқпын. Нашар көретін көзіме қалындығы лупадай + 14 көз әйнегін киіп алып талай нәрселер оқыдым. Көптеген өлендер жаздым. Жасы сексенге толған көршім Дихан ақынның творчествосын қайтадан бір сүзіп шығып үлкен мақала жаздым. Кімнің мүшел тойы болса, бөліп алып соны мақтайтын бір жаман әдетіміз бар ғой. Бәлкім сол әдеттен арылуға себін тигізер деген ниетпен бұл ақынның алпыс жыл бойы жазғандарын жалпы поэзиямызбен байланыстыра қарастырып, әр кезеңге қысқа да болса өзімше экскурс жасаған болып едім, «С. Қ»-дағылар баяғы дағдыға бағып, Диханның жеке басына байланысты сөздерімді ғана қалдырыпты. Ондай «өзгерістерін» авторға айтуды қажет деп те санамаған: біздің редакторларға ондай мәдениетті кім бере қойсың?!.

Сафуан Шәймерденов «Ағалардын алақаны» дейтін шежіре іспетті, өзінің көрген-түйгендерінен үп-үлкен кітап бастырып шығарған. Маған сол ұнады да, пікір жаздым. Зейнолла Қабдолов та өткен жылы алпыс жасын толтырған. Өмір бойы өзара байланысым үзілмеген бұл адам туралы ойдағының бәрін болмаса да, ұстаз ғалым жазушының ел біле бермейтін талай тәліми қасиеттерін қағазға түсірдім. Абырой болғанда, Гурьев газеті менің бұл еңбегіме қиянат істемей, түгел жариялады.

Қазақ әнге бай халық. Осы хақында біріаз ойлар білгізіп, жылдың әр маусымында «Төл басы», «Алтын дән», «Ақша қар» деген секілді ән мерекесінің күндерін тағайындаса нетті деп, «Қаз. әдебиетіне» мақала жазған едім. Жарықтық біздің «жедел сергектер» қозғала қоя ма, – колдау таппады. Ән жермеңкесінде кітап сату сияқты талай шараларды іске асыруға болар еді ғой.

Тағыда бітірген бір шаруам – Сәбит Мұқанов поэзиясы хақында қағазға түскен әсерлер, пайымдаулар. Бұның жазылуына Құлбек Ергөбековтің өтініші түрткі болды: ол ақынның 90 жылдығы қарсаңында Сәбит творчествосы туралы пікір кітабын құрастырады екен. Осыдан отыз үш жыл бұрын Сәбит өлеңдері туралы мақала жариялағаным бар тұғын. Марқұм Сәбеңнің мақала шыққан күнгі сәске мезгілінде телефон арқылы: «Хамит-ау, ежіктеп оқыдым. Дұрыс!» дегені де есімде. Әрине, мақаладағы менің азын-аулақ сыным үлкен кісіге әсер ете қалды демеймін (онда поэма жазбай кеткені айтылған) Ал, «Ақ аюдан» соң аттай 28 жыл үзіліс жасап, 1965 жылы ғана «Жұпарханды», ізінше «Алдабергенов туралы аңызды» жазғаны рас. Сондықтан бұл жолы мен ол мақаланы өз күйінде сақтадым да, дастандар туралы бүгінгі ойларымды соның соңына тіркедім. Сөйтіп ем, бұл да өзінше әжептәуір еңбек боп шықты. Ал, осы жоғарыда аталғандардың басын қоссаңыз, бұл да өнер, әдебиет, әдебиетші хақында бүтінге жақын бір кітап емес пе?..

«Жедел толғауымның» сигналдық данасы алдағы айдың бас шенінде қолыма тиеді. Баспагерлер пікірі жақсы. Әрине, мен әлі-ақ оны бауырыма қысып ұзақ отырамын… балаша қуанамын… Дағдым бойынша, стол үстінде қарсы алдымда тұрған бақытты сағатыма тағы да маңдайымды тигіземін. Содан соң үй ішінің күйбеңімен кай бөлмеде жүрсе де Әнуашымды іздеп тауып алып, байғазы сұраймын.

«Жеделімді» орыс тіліне аудартқалы отырмын. Кандай болып шығарын қайдам… Өлген кісінің бас сүйегіне қарап тірідегі бет әлпетін қалпына келтіреді дейтін мүсінші Герасимов тәсілі бар емес пе. Жолма-жол текстен тәржімеленген дүиелерім соның кебіне ұшырап, содан аузымның күйгені қанша десеңізші?!

…Жасы ұлғая келген адамды алаңдататын ерекше бір жағдай жастар тағдыры ғой. Мен болсам оларды өз мұратымнан бір сәт бөлектеген емеспін. Ірі деген оқиғалы шығармаларымдағы негізгі кейіпкерлердің 90 проценті жастар екені соның дәлелі бола алатын шығар-ақ. Мен жас адамның жаңа жаратылысымен, арманымен азықтанамын, жаманшылығымен жанымды азаптаймын. Жалпы жастар қандай бағыт ұстаса да мен соны мезгіл мінездемесі сипатында пайдаланамын.

Алматы алаңындағы желтоқсан оқиғасына қапелімде не дерімді білмей, шамадан тыс шаршап арып қалдым. Арада екі жыл өтседе берер пәтуам әлі де айқын емес. Әуелгі ошарылған шоғырларды онша өрікпітпей сабасына түсіруге болатын еді, басшылар дәрменсіздік көрсетті.

Меніңше, мұнда тағылық басым болды: шынымен-ақ жастарды біреулер адастырған деп танысақ, онда, әрине, сол адастыру – тағылық. Ал, жастарды есінен тандыра сабау – бәрінен өткен тағылық. Тіпті осының өзін тағылық деу аз: баяғы репрессияны айыптай білген ақылды орталык жазалаушы әскерді қалайша ойланбай жібере салған?.. Сол қатыгездік болмаса, алаң өзінен өзі өртенбес те еді, оның жалыны жаһанның көзіне түспеген де болар еді.

Оқиғаның ізін суытпай әр жерде жиындар өткізілді. Халық шаруашылық институтының мыңға жуык адам жиналған акт залына жалғыз өзім барып, қазак, орыс тілдерінде өлеңдерімді оқыдым. Сол тақырыптағы ауыз-екі әңгіме барысында:

– Мен білетін қазақ арасында (өкінішке қарай) рушылдық бар. Әйтеуір, бір абыройы – ұлтшылдық жоқ, – деген едім. Бұл менің ішіме талайдан бері имандай түйген түсінігім болатын. Бұдан кейінгі ресми документтерде «Қазақстанда национализм де, шовинизм де бар» деген пікір айтылды. Содан соң ғана өзіме өзім «зады, ағат айтыппын-ау!..» деп қалдым. Өйткені, бұл қарғыс атқырдың біреуі болған жерде екіншісінің де бас көтеретінін кім білмейді. Қасыған жерден қан шығаратын, ұлттық намысты кеміріп-мүжитін індет қой бұлар… Соғыста соның біреуі де байқалмаған еді. Бұл ұлтшылдық, ұлы орысшылдық дегендеріңіз қарын тойғанда қампиып шыға келетін пәле ме, не нәрсе өзі?

Әрине, «семья не без урода» деп орыс жұрты айтқандай, әркімнің өз шірігі болмай тұрмайды. Сол іріндеген жердің қанға тарайтынын ескере бермейтініміз рас та. Бір қазақтың өзін баяғыша бірнеше жұзге бөліп көкіп жүретін Тоқпақ секілді жексұрын жүзіқаралар аңқау жастарды арандатпағанда қайтсін?! Сол Тоқпақтар орыс арасында да жоқ еместігіне бір-екі жерде өзім де көз жеткерген едім. Менің үш жарым жастағы Айжан дейтін немерем балалар санаторийінде жатты да, артынан біз бардық. Сондағы өзіндей бір бөбекті көрсетіп айтқаны – «Ата, мына бала маған «Казашка-какашка» дейді». Бұл жолы баланың ешкімін кездестіре алмаған соң, тәрбиешіге менің атымнан сөйлесуді тапсырып аттанғам. Енді бірде трамвайдағы орындықтардың алдыңғысында қаз-қатар орнығып алып бейпіл сөздерді боратып отырған шала мастау екеуге:

– Ау, жігіттер-ау, мына кемпір таяғына сүйеніп әрең тұр ғой, орын берсендерші, – дедім, бір апайды нұсқап.

– А, хозяин страны, это вам не верблюд!.. – деді біреуі.

– Ничего, она уже насиделась… – деді екіншісі.

Мен алдыңғысына орысшалап:

– Көгершінім, кешір, сен хозяин болмағанда кім едің? – дедім.

– Орыспын.

– Жоқ, сен орыс емессің, орыстың абыройын айрандай төгіп жүрген итсің!

– Тоқта, тоқта!.. Кайталап, айтшы, немене дедің?..

Ол маған осылайша әкірлеңдей бастағанда орыстың мен кұралпы бір адамы:

– Иа, иа, итсің сен, тұр орныңнан, оңбаған! – деді анаған.

Сол-ақ екен, орыс атаулы қатын-қалаш әлгілерді орнынан тұрғанда да күстаналап, естерінен тандырды. Ақыры екеуі маған:

– Біз кінәліміз, – деген болды, ақырын ғана. оларға айғайлап тұрып менің айтқаным:

– Жоқ, кінәлі сендер емес, сендерді таптырған мына менің, менің кұрбыларым!..

Келесі аялдамаға дейін жұрт жұмған ауыздарын ашпады. Әрине, біз өне бойы бүйте бермеген соң бүйі, шаянға да жол ашық.

Әлгіде жастарды алданды, арандады делік, жанашырлық білгіздік. Ал, шынтуайтқа келгенде, солар соншалық алданғандай, арандай койғандай сәби ме?.. Дардай студенттер емес пе?.. Тіпті жұмысшылар емес пе?.. Бұлар баяғы өлшеммен алғанда бір емес-ау, екі баланың әкесі, шешесі болмас па?.. Бәлкім бұл орталықтың өктемдігіне қарсы саналы шабуыл шығар?.. Бұндай қыр көрсету жетпісінші жылдар аяғында Ақмола қаласында да болған еді ғой.

Заман озып жатады. Оқиғалардың бірі тыңнан өніп, бірі тозып жатады. Менің ойыма оралып отырған ахуал ол емес. Көне таулардың шөгіп мүжіліп, жаңа таулардың пайда болатыны секілді табиғи құбылыс қой ол. Мына жаңа тарихтың бойында болып жататын өзгерістерді айтамын-ау… Ұзын тарих өлшемімен алғанда қас қағымдай, күні кешеғі оқиғаларға берілген бағаның кейде керісінше шығып жатқанын айтамын-ау… Мәселен, Лениннен кейінгі елді коллективтендіру дәуірін алсақ…

Ұлы Октябрь Социалистік Революциясының 70 жылдығындағы хакында Генсек жасаған баяндаманы оқып отырып, соның бір жеріне келгенде: «Алда, соры қайнаған әкем-ай!..» деп қалдым. Бұл арада мен әкеме реабилитация жасағалы отырған жоқпын. Ол кісі Расул Гамзатов өз еркімен рухын ақтаған Шамилдей тұлға емес, қоғам қайраткері де емес. Менің әкеме енді ешқандай ақтаудың керегі де жоқ. Бұл әншейін баяндамада айтылатын бекер күйген середняк қатарында менің әкемнің де болғанын еске алып опынғаным ғой. Осы дәптердің бұрнағы жылы жазылған бір жерінде Ерғалидің Әмірге жазған хаты туралы айтылған еді-ау. Бес мың жылқымен мұздай аман отырған Ауқатты (Ораз Исаев аулының байын) көріп, өзінің бір қора қой кесірінен жер ауып бара жатқанын жылап жазған еді. Бейшараның көз жасын әділет алпыс жылдан кейін көрген секілді. Бірақ, тым кешіккен рахым… Осыған қарап отырып, бұл секілді бейкүнә күйгендердің саны қанша екен деп те ойлайсың. Осындайлар үшін төңірегіне жексұрын көрінген он, онбір жасар Хамиттар қанша болды екен деп те ойлайсың.

Қалай дегенде де бұл ұлы революция тұсында кеткен қателік қой. Сондықтан бұны бір сәрі десе болар. Ал, Әнуаштың әкесі Қанай Боранбаев тағдырына не дер едіңіз?.. Большевиктердің жасырын ұйымына мүше болғаны үшін патшалық армия қатарында жүріп Варшавада абақтыға алынады. Дұрыс-ақ!.. Қазан университетінде Ленин оқыған заң факультетінің екі курсын бітіріп армияға алынған, әлгі себеппен түрмеге камалған Қанайды Қызыл Гвардия темір тордан босатады, Дұрыс-ақ!.. Қазан дивизия комиссары дәрежесінде Ашхабатты, Пішпекті, Алматыны ақтардан азат етуге қатысады. Дұрыс-ақ!.. Қанай – Қытай жерінде Совет консулы, Қанай – Наркомюст, Қанай – Алматыда ОблЧК. Бәрі дұрыс!..

– Қазақ жұртының қақ жартысын қырып тастадың, сақал жолдас!

Қысқа түгілі ұзын тарих кешірмейтін ащы шындықты дәл осылай Голощекиннің бетіне айтқаны үшін бұл енді Совет Өкіметінің жауы бола қалады, абақтыға алынады. Бұның қай жері дұрыс?.. Бір кезде Жандосов пен Бәрібаев стойкий революционер сипатында өздеріне идеялық ұстаз тұтқан Қанайды әлгі біреулер енді, алпысыншы жылдарда, қолдан бай баласы етіп шығарады. Қанай әкесі Боранбай шалдың орман күзетшісі болғанын, оған бір ат, екі бұзаулы сиырдан өзге мал бітпегенін біліп отырып сөйтеді. Неге өйткен дейсіз ғой?..

Белгілі ел ақыны Кенен Әзірбаев бір күні біздің үйде отырып:

– Ой, сұмдық-ай, Боранбай тау ішінде ағаш күзетіп, жер кепеде жалғыз үй отыратын сорлы кедей еді ғой, – дегенімде маған Р. Е.: «Әй, шал, артыңды қысып жүр. Егер Қанай аты қалпына келер болса, оның беделі Ораз бен Жұбанышқа көлеңке түсіреді» деді. Сосын, қайтейін, артымды қыстым… – деген еді. Сонымен нағыз революционер Қанай Боранбаев күні бүгінге дейін өз қолымен құрысқан Қазақстан партия ұйымының сыртында қалып қойды. Голощекин ұстатты, Ежов өлтірді, кейінгі өз жерлестері соны пайдаланып Канай атын өшірді. Бұның қай жерін дұрыс дер едіңіз?..

Әбділда байғұс өзінің сүйікті бәйбішесі Сараны жақында ғана жерге беріп, қартайғанда қасірет шегіп отырса да, бір сәт еңсесін көтеріп, осы жылғы бір жиналыста:

– Жолдастар-ау, туысқан партиямыз адалын айт, жоғалтқаныңды түгенде, өлгеніңді тірілт, өшкеніңді жандыр – деп отыр емес пе?.. Заман ырқын кезінде дұп-дұрыс түсіне калмаған, бірақ қазақ мәдениетіне қыруар қызмет көрсеткен Байтұрсынов пен Жұмабаевты, интернационалды алғаш қазақ тіліне аударған Аймауытовты, палач қолынан бейкүнә қаза тапқан, ажалы жаладан болған Шәкерімді неге ақтап алмаймыз?.. Көркем тарихымызды солар арқылы неге толықтырмаймыз?.. Орыс жұрты ондайларын әлдеқашан актап алды емес пе?.. Солардан неге үйренбейміз?.. –деді. Зал соны қуаттап жарытпады. Кәдімгі баз қалпындағы баяғыша бұғып, ішімізге тығыла қалдық. Тап бір Берияның тыншысы қасымызда отырғандай сазарып алдық. Өз басым «қайта құрылғандағымыз, шамасы, осы болды-ау?!» дедім де, қойдым.

Құт. 88.

***

Бүгін таңда жергілікті халықтың тілін орыс тілімен қатар оқыту ұраны көтеріліп отыр. Бұл да менің жеке өмірімнен тысқары жатқан, яғни, мен қатыспайтын мәселе емес: «Орыс тілі», «Өлеңім мен өз тілім», «Адам күні адаммен» секілді көптеген жырлар жаздым, орысша, қазақша мақала да жарияладым. Бұл төңіректегі кейбір ойларымды осы дәптерге де түсірейін.

Арқадағы облыс, аудан орталықтарында тап осы күндерде хал-жай қандай екенін цифрлап бере алмаймын. Оңтүстік, батыс облыстарда жағдай бұрын да аса жаман емес еді. Ал, осыдан оншақты жыл бұрын бір ғана казақ мектебі калған Алматыда казір ондай мектептің саны жиырмадан асты. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі балабақшаның да саны артты. Бұл тіптен мол табыс. Бұл келешек көкжиегінің кеңейуіне кепілдей.

Бұрынғырақта көзбен көрген, бастан кешкен бір шындықты дәл осы арада еске ала кету кейінгілердің білуі үшін керек.

– Орыс тілін біл! Орыс тілін білмей, білімге жол таппайсың!

Ұран сипатында қысқартып алатын болсақ, Шоқанның да, Абайдың да, Ыбырайдың да, Шәкерім мен Мақаштың да қазақ жұртына қалдырған өсиеттері осы болатын. Орыс тілін білуге әбден сусап, аңқасы кеуіп жеткен жұрттың Совет тұсында қалаға көшіп келгендері балаларын орыс мектебіне берді. Алматы сияқты үлкен қалаларда қазақ мектебінің онша көп ашылмауына әуелгі себеп осы болды. Ал, Отан соғысынан оралған біздер балалы болғанда жуық маңда қазақ мектебі болмады. Жау талқандаған қалаларды калпына келтіруден қаражат ауыспай, тылдағы құрылыс бір шама баяу жүрді. Содан кейін-ше?.. Содан кейін біздің республика басшылары қазақ мектебін көбейтсек ұлтшыл боп кетеміз деп қорыққан екен (Қонаев Колбинге тап солай депті ғой).

Енді шүкір, бұл жағы біршама жөнге келген секілді. Ал, қазақ тілін қазақ емес баска ағайындар да білсін деген ниет-қабыл болу жағына келсек, ақылға қоныңқырамайтын жағдаят бар. Мәселен, қазақ емес ағайындар қазақ тілін кандай жағдайда зерттеп, оқып үйренер еді деген сұраққа жауап:

– Қазақстанда іс (делопроизводство) қазақ тілінде жүргізілсе.

– Қазақстандағы мектептердің бәрінде қазақ тілінен емтихан алынып, сонын бағасы аттестатқа жазылса.

– Қазақстан ВУЗ-дарына түсетін абитуриенттен қазақ тілінен емтихан алынса.

– Ғылыми дәреже алу үшін де қазақ тілінен арапша құрлым емтихан тапсырса.

– Қазақстан мектептерінде қазақ тарихы оқытылса.

– Қазақ тілін білгені үшін еңбек ақысына қосымша төленсе (бір кезде ондай да болған).

Бұның біреуі де іске аспаған жерде бұл тілге кім зәру бола қояр?.. Кәсіпорындарда қазақ тілін үйрететін үйірмелерден шыға сала, онда естіген сөздерін ойыншыққа, келемешке айналдыратындар да жоқ емес дегенді кұлағымыз шалып қалып жатыр. Бұның перспективасы осындай!. Өз басым бүған қынжылмаймын. Түркі тілдес халықтармен сөйлесе білгенді қалайтындар зорламасаң да ықыластанады. Ал, білгісі келмейтіндердің білген-білмегеніне тіреліп тұрған не бар?..

Орыс тілінің екінші тіліміз екенін өміріміздің, тіпті өлеңіміздің де ұзарған өрісі көрсетті: оның арқасында қол жеткерген зейнетімізге де ризамыз. Бұл біздің баға жетпес байлығымыз. Бабаларымыздың өсиеттерін артығымен орындағанымыз да өзімізге шексіз мақтаныш. Қайта, балаларымыздың кейбірінің қазақшаға шорқақтығы ренжітеді. Бәлкім ауылдық жерлерде орыс тілінің маманы тапшылығынан орысша нашар сөйлейтіндер бар болса бар да шығар. Олардың армия қатарына барғанда қиындық көретіні рас. Бұл кемшілікті, әрине, жою керек. Ал, орыс тілін түртпейтіндер бүгінгі қазақ арасында жоқ. Олай деушілер өтірік айтады.

Мектеп реформасына байланысты көп мәселенің басы ашылып-ақ жатыр-ау. Сапалы білім берудің неше түрлі жаңа амал, тәсілдері мен құрал-жабдықтары да қарастырылып жатыр-ау. Әңгіме әлі де тәлім, тәрбие жағында мәз емес. Патша ханымдарша інжу, құндыздарға бөленіп мектепке баратын, одан шыға беріп темекі тартатын, оңаша үйлерде етегі ашылып-шашылғанға дейін коньяк сіміретін қазақ қыздарының әлі де бар екенін айтудың өзі ауыр-ақ. Бұны ойлағанда өзегің өртенеді. Бұл жайлы мақалаларда неше дүркін жазған едім. Соңғы әзірде «Жастық шақпен жаным бір» деген ортақ атпен жастар хақында жазылған көптеген өлеңдерімнің ішінде әлгіге әдейі шүйліктім. «Арқамнан ер-тұрманым алынбаған» дейтін топтама жырларымда да бұны ескерусіз қалдырмадым. Бұл тіпті «Жылдар-жылдардың» үшінші кітабында да қайтадан қазбаланады. Қасиетті қыз атына кір келтіретіндерді ақын көзі шалмағанда кім көре қояды деген оймен сөйтіп жүрмін. Неге екенін қайдам, махаббатты жазғыш еркек, әйел ақындар бұл тарапқа баруды ынғайсыз көретін секілді. Шырақтарым-ау, ертеңгі Ана осылар емес пе?.. Бұлардан туар ұрпақ жағдайын ойламау Арал тағдырын ойламаудан туған трагедиядан да сорақы боп шықпас па?.. Ата-анасын бауыздап, мектеп қабырғасында құрбысын атып өлтіріп жатқан қазақ ересектеріне не дерсің?.. Ертең біреулер: «Бұ қазақтардың қайта құрылыс жасағаны осы ма?..» демей ме?.. Иа, бұл күндердегі менің ақындық шығармаларым ойламаған жерден осы бағытқа да бұрылыс жасап жүр.

Сәуір. 88.

***

«Жоғарыда «Жедел толғау» деп аталған жаңа өлең баллада, дастандардан құралған жинағыма «Социалистік Қазақстанда» С.Қирабаев, «Қазақ әдебиетінде» Несіпбек Айтов, «Лениншіл жаста» С. Жиенбаевтар пікір жазды. Жиналыстарда да жұрт оны жиі-жиі ауызға алып жүр. Айтылған пікірлердің бәрінде де кітабым жоғары бағаланды. Бәрі дерлік «қарт қажымапты», «Баяғысынан бәсеңдеу жоқ» деген сияқты бірдеңелерді қосып та қояды. Оларының маған ауыр тиетінін қайдан білсін: есейгеннің өз сөзі өсіреді емес пе?.. Егер ақын шын ақын болса, ол тоза ма екен?..

Мен диссертация қорғаушы емеспін. Өзімді өзім өйткелі отырған жоқпын. Ал, көпе-көрнеу ағат айтылып жүрген екі пікірге қарсылық білдірмей болмайды. Өйткені, там-тұмдап әр жерде қылтиып қалып жүрген осы екі бірдей теріс пікірді Несіпбек Айтовтың қайталауына қарағанда, бұлардың өзінше қалыптасатын түрі бар. Бұл пікірлерге қарағанда жеке адамға табыну, валюнтаризм, тоқырау делінетін тұстар мені еркіме жібермей, тілімді байлап келіпті-мыс. Менің көкірекке бүккен көп сырларым енді бостандық алыпты-мыс. Бұны, әрине, үзілді-кесілді мойындамаймын, тіпті бұны маған жабылған жала деп санаймын.

Рас, жұрт қатарлы Сталинді мен де мақтадым. Оны партиядан бөліп қарай алмаған соң, оны шынында да тірі Ленин екен деп ұғынған соң сөйттім. Бұған комментарий қажет емес. Ал, елдегі мерейліге қоса мещеуді, ерлік пен елдікке қоса ездікті қазбалап айтпаған, күнім болған емес.

Домбыраны жұмсап музейге,

Табақтағы еттен аттаған,

Қашанғы момын киіз үйге

Қарғыс жоқ олар атпаған – деген жолдар да сол «Олар» өз дәрежесінде шалқайып отырған кезде-ақ жалпыға жария болған. Зады, мен не нәрсеге ызалансам да соны бүгіп қалған жан емеспін. Содан тартқан азабымның да бір сыпырасы осы дәптерге түсті. Ал, келеңсіз қылықтар тұсында істелген істің бәрі кемшін еді деушілермен өліп кетсем де келіспеймін. Ол тұстарда да не бір аңыздан артық жеңістер дүниеге келді, солар талай тамаша шығармаларды (роман, дастан, ән, өлең-жыр, күйлерді) тудырды. Соның ішінде қадари хал өз үлесім болмады, үнімді шығара алмадым, жазғандарым әншейін жартыкеш дүниелер еді демек түгілі, соны айтқандарға «бүйтіп мүсіркегеніңді өзің-ақ қайтарып ал!» деп ашық айтамын. Адамды автомат-атқарушыға айналдырған «жоғарыдағы төрелерді» көргіңіз келсе, менің 64-жылы жазылған «Шолақ дауыл» атты деректі новелламді оқып көріңіз.

Маған тағылып жүрген тағы бір мін – мен өлең ұйқасына бола ойды құрбандыққа шала беретін көрінемін. Абсурд!.. Күншілдердің күшеніп тапқан «олжасы»!.. Кез келген дүниеме қайтадан үңіліп көріңіз. Мен кейбіреулерше сөзді беталбатты сылдыратпай, әлімнің келгенінше ойланып оқитын, оқып отырып ойланатын өлең жазуды көздеймін. Және де ойдың өзін ұйқастың қуаты аркылы өндіремін. Осы мақсатта діттеген жеріме жете алмай қалған тұстарым болса – ол мүмкін, оған дауласпаймын. Ал, жаңағыдай жаланы сол жалаңаш күйінде жала деп есептеймін.

Қанша кішірейігенсіп үндемесем де болмады ғой, орайы келгенде осы ұйқасқа байланысты көкейде жүрген бір қанша сұрағымды бүгінгі ақындардың алдарына тарта кетейінші. Маған дейін тұтас поэма түгілі шап-шағын өлеңін басынан аяғына дейін күрделі ұйқаспен жазып шыққан қай ақының болды? Менің үлгілерімнен кейін («Құрманғазының» екінші кітабынан бастап) күрделі ұйқасқа бой ұрмағандарың қанша?.. Өлең техникасында ұйқасты бұрынғыша ұстанып жүрген Әбділдалар бұл күнде көп пе?.. Менің еңбегімді өздері малданып отырып, маған жаңағыдай жала жабушыларға көзімнің тірісінде бірдеңе десендер, содан сорлы боп қалатын ба едіңдер?.. Осылайша айтпасты айтқызғандарың үшін де мен «меншіл» боп шығам ба?.. Жо-оқ, жолдас, ұтыры келгенде айтылмаған сөздің атасы өледі. Өйтіп маған көпе-көрнеу қианат қылмаңдар. Сендер өйтсеңдер де, бәрі бір кейінгі зерттеуші ұрпақ бұл шындықты өз орнына келтіреді.

«Жеті асу» кезеңін артта қалдырып, мен жас жағынан Ақ сеңгірге айналғалы да бір сыдырғы уакыт өтті. Өзім туған Гурьев топырағында алты аудан жұртшылығы жетпістегі Хамиттың мерей тойын ұлттық мәдениетіміздің мерекесіне айналдырған (Бұлар менің елуге, алпысқа толған күндерімді де солайша тойлаған). Осы жетпістің мерей тойы Алматыдағы Орталық Концерт Залына ауысқан күні Қалалық Партия Комитеті мен жазушылар Одағы шақырған көпшілік те менің азды-көпті еңбегімді шамадан тыс мақтаған болатын. Менің сол шашағы сыртқары тоқсан толғаныстан жасаған тобықтай түйінім – «Сен бізге керек адамсың!» еді. Несін жасырайын, маған сол лебіздің өзі қимастықтан айтылып жаткандай әсер еткен. Ол аз дегендей, сол жиында:

Қашыққа қарашаның айы аттанып,

Қалған ба қара күз де аяқталып?.. – дей келіп:

Қыс-мынау…
Осы қыста қар қалың ба?..
…Бар шығар несібесі қарғаның да…
Осынша ойға неге терең кеттім, –

Апыр-ау, қартайып-ақ қалғаным ба?.. – деп салған өз сөзімнен де іштей ептеп үрейленгенім бартұғын.

Шүкір, одан сон да аттай екі жылды артқа салып отырмын. Осынау Ақ сеңгір дәуіріне ауысқан шақтағы менің денемде ауырмайтын жер аз. Бізден бұрыңғылар «жас кездегі денеңе қатты тиген дүмпу қартайғанда қайта шығады, және солар талай ұмытылған жайларды еске түсіреді» деуші еді. Сол рас екен. Жарылғыш оқтан қалған жарқыншақ темір сүбемнен бүріп қалғанда шала өлген күнімнің еске түсетіні өз алдына, екі көздің бірдей хирург көмегімен көретін болғаны Венгрия жеріндегі әппақ қардың қарашығымды айлы түндерде қарығанын, зар илегіш екі аяқ болса, сондағы үзеңгіде үсігенін ойлатады. Оң иығымның сыздап тұратыны Ферғана пұшпағының тас қараңғы бір түнінде, жаттығу дабылы (учебная тревога) кезінде, қалың қол дүрліге қылышты суырып алып, ат басын еркіне қоя бергенде әк қазған терең шұңқырға құлап, ат астында калғанымды қаперіме салады. Ал, белімнің оқтын-оқтын кілт ете калатыны ше?.. Міне, бұған сәл тоқталып өтуім керек.

Гурьевтегі ФЗУ-да ағаш шебері болғалы жүргенімде мен ылғи да қобдиымды қолтықтап таң бозара үйден шығам. Жайық мұзынан өтіп, Самар беттегі үйімнен Бухар беттегі цех корпусына жеткенше көптеген көшелер кезігеді. Солардың бәрінің дерлік бұрыштарында серейіп-серейіп өліп жатқан қазақтарды көруші ем. Олар – көбінше нан карточкасын алмайтын, Маңғыстау жағынан еріксіз көшірілген қала шетіндегілер. Ашыққандар жұмыс адамдары үйлеріне оралатын ақшам әлетінде қайыр сұрағалы қалаға енеді де, түнгісін жер төлесіне қайтып жете алмай, қадамдары таусылған жерде қала береді екен. Аяқтары томардай, өңкей бір шолақ құйрық белгиялық дәу аттарды резина доңғалақты, үсті далиған платформаға жегіп милиция қызметкерлері шығады да, жұрт аяғы көтерілгенше әлгілерді әр жерден теріп соған тиеп әкетеді. Бір жолы солардың шаршаған бір-екеуі деңгейінен безіп бара жатқан маған: «Стой!.. А ну-ка помоги!» деп бұйырды. Арқанды тос деген соң, оны да екі етпедім. Денелі шалдың өлігі үстімнен қанша жаншыса да тиейтін жерге әкелуін әкелдім-ау, соны платформаға аударғалы бір қырындай беріп оқыс бұлқынғанымда беліме бір пәле болғаны соншалық, құлап түскен жерімде дем ала алмай қалдым. Содан ай жатып әрең жазылғаным бар-ды. Арқа омыртқамның бүгінгі ауруын содан көремін. Сөйтемін де, ой шіркінді одан әрі ұлы трагедияға оп-оңай ұластырамын.

Бұны оқығанда өне бойынан осынша еріс тапқан сырқаттарға дес бергені дермісіз?.. Жо-оқ, керісінше, бұның да өнер қуатын өсіретін қасақана қажасуы болады екен. Тегі «Жылдар, жылдардың» «Жедел толғаудың» солайша нобайлы жаратылуына себептің бері, бірегейі менің осы халде болуым десем, жөні сол.

Мен бұл күндерде алған тақырыбымды бір өлеңге сиғыза алмай, топтама (цикл) тәсіліне көбірек көшіп жүрмін. Әлгі кітаптағы майдангер, нан, табиғат, өзім, бәйбіше хақындағы бөлек-бөлек топтамалар жетпіс асқаннан кейінгі жұмыстарымның осы бағыттағы алғашқы легі-тұғын. Кейінгі жырларым түрі-түсі дәл осынын мұқабасындай сұр, көлемі бұдан гөрі шағындау дәптерге біртіндеп түсіп жүр. Маусымдық басылымдарда кейбіреулері басылып шығып та жатыр. Осылардың бәрі дерлік топтама. Дәлірек айтсақ, әзірше бұндағы топтама жырлардың саны үшеу.

Біріншісі «Жолдас», «Әріптес», «Ағайын», «Көрші» деген сияқты болып ұзарады. Бұлар әзірше толықтыру күтіп дәптерде жатыр.

Екіншісі – «Арқамнан ер-тұрманым алынбаған» деген топтама. Осының бір сыпырасы «Қазақ әдебиетінде» жарияланды. Ал, «Қой торы», «Қашаған», «Айғыр», «Азбан», «Сәурік» деп аталатындары одан кейін жазылып, дәптерге ғана түзілді.

Үшінші «Жастық шақпен жаным бір» деген жалпы атпен аталады. Бұл онбеске жуық өлеңді қамтиды, «Жұлдыздың» 89 жылғы бірінші кітабында жарық көреді.

Аттарының өзінен-ақ байқап отырған шығарсыз, осылар менің жазыла қояды дрп күні кеше ойлаган нәрсем бе еді? Бұларды жазғызып отырған әлгілердей қажасуы, қайруы мол Ақ сеңгір дәурені. Иа, иа, рас айтам, бұл-дәуір емес, қиял-қызығы өзіндік дербес бір дәурен. Бұның көңіл хошы орта жастағы акынның да бойына жарасып жата қалмайды.

Оқушым, байқап отырсыз ба, Ак сеңгір кезең, тәңір жарылқағыр, осы дәптердегі бағзы бір тұжырымдарыма қосымша енгізуіме, өткен шаққа өз пәтуамды толығырақ беруіме жәрдемдесе бастаған секілді. Мен ондай тұстарыма ұтыры келгенде әрекідік әлі де оралып соғып отыруым ықтимал. Бұл жолғы аңғартпағым, мәселен, төмендегідей:

Ә.Тәжібаев өзін шамадан тысқары қатты сынаған маған қарсы соқкы даярлағанда карымта қайтару үшін ғана сөйтті ме екен?.. Пенде ғой, бәлкім ол да бар шығар. Сонымен қатар ол өзін сол кезде адам мойнына оңай тағылатын «карғыстың» қарғы бауынан қорғану қамында
болғаны да бүгін айдан анықтай. Мұхтар, Сәбит, Ғабит аралықтарында оқтын-оқтын бұзылып отырған (біз секілді жастардың да кейде сорына шығатын) бұлыңғыр ауа райын мен бұған дейін олардың фракцияның тартыс ұясынан шыққандығына сайушы едім, «ауру қалса да әдет
қалмайтынның» кебі деп білуші едім. Творчество адамдарының арасында байқалып қала беретін «таршылықтан» да көруші едім. Кім біледі, бәлкім ол жақтары да болған шығар. Дегенмен, осының ар жағында да әлі «қарғы баудан» сақтану қамы болмаған дей алмаймын. Сәбең марқұмның мені оңаша тауда қорқытпақ болғаны да «Ұрыншақ немеге» тісін батырғаны
ғана емес шығар. Ертеңіне «Сен неге сөйтпедің?!» деп, бір пысықай шыға келсе, Сәбең қайтпек?.. Аузы күйгені бар емес пе?.. Ахмет, Мағжан, тіпті Сәкен арқылы жеген таяқтары аз ба еді?..

«Осы қаулы шынымен-ақ дұрыс па?» – деп, ең сенімді деген досыңнын өзінен сұрауға да қорқатының сірә содан болар. Жданов баяндамасындағы мен қазақшалаған Анна Ахматова өлеңін көріп, көзіне іркілген жасты мен-екеш менен де жасыру үшін бөлмеден шыға жөнелген Мұқан Иманжановты сол сәтте «Қарғы баудың» үрейі қамап алған шығар-ақ. Жалпы сол кездегі адамдар үйіне түнеткен үрейді ертеңгісін сыртқарыдағы жұмысына да ертіп барып жүргендей. Ол әркімнің күн астындағы көленкесіне айналған. Міне, шырағым, біздер осындай да психологиялық күндер кештік.

Жә, енді тағыда нелерді жазып тастадым, олардың жазылуына қандай жағдайлар түрткі болды дегенге қайта соғып отырайық. Бұл ақындық дегеніңіз қызық қой, кейде әлде неден секем алып бір уыс бола қалсаң, соның өзі де творчестволық лабораторияның бір жерінен қыстырылып еніп жатады. Өткен сексен сегіздің күз маусымы аяқтала бере, аз ғана күн бойына, мен өзгеше бір мұңлы күй кештім. Зады, бұған да сол кәрібоз шақтың селбеуі себеп шығар. Өйткені, менің бәйбішем Гүләнуар бұған дейін де екі дүркін едәуір қорқынышты операцияны бастан кешірген-ді. Олардың екеуінде де «е, қайтер дейсің!..» деп, іш күдігімді балаларға сездірмей қойғам. Бұл жолғы бауыр еттен тас кернеген өтті түгел сылып алып тастау операциясы маған ашықтан ашық уайым жегізді. Оны жабырқау күйімде кездескен адамның кімінен де жасыра алмадым. Ұйқыдан бездірген осы жағдай түн сайын өлеңмен күнделік жазуға мәжбүр етті. Қалың кара бұлттай түнере бастаған бұл күнделік аптаға созылды да, соның соңғы жағы жарқын, жадырап аяқталды. Әр күнгі өз қалпымды бұлжытпай өлеңге айналдырып отырған соң солай боп шыққан ғой. Зейнолла мен Сафуанның, үй ішіндегілердің де айтуларына қарағанда, бұл күнделікте әркімнің басында болатын зар-мұңды жинақтау бардай. Және де өзіндік сонылығы да жоқ емес деседі. Ғафу мұны тіпті поэма жанрына да жатқызып қойды. Ат қойып айдар тақпасам да келесі жинаққа енетін түрі бар.

Немесе мына бір штрихқа қараңыз: қайдағы бір әсерлі әсем сөздер ата кісінің аузынан немере сүйген сәттерде айтылып қалатыны бар-ау. Ондайда ақындардың ауыз-екі жырлап жіберетіні де болады. Мен осы жағына сараң едім. Ердан деген ұл немереме «Аташкина боташка», Айжан деген қыз немереме «Аташкина туташка» деген сияқты бірдеңелерді айта салатынмын. Немесе:

Айдарым менің, Айдарым.
Дос алдында – жайдарым,
Қас алдында – айбарым,
Жырдай көркем көрінгей
Жылдарың мен айларың!..

Немесе:
Аяным менің Аяным!
Жоқ қой сенен аярым!
Бір өзіңе жаным ғой

Жаялық қып жаярым, – деген секілді жеке шумақтарды ауыз-екі айтып қалып жүретінмін. Тіпті бір немереме Махамбет есімін қойып алып:

Әулие ақын, батырдың
Атын қойып жатырмын,
Ұлым, кімге татырсың,
Өзім кімге татырмын?..

Кешіре гөр киесі

Батыр тіккен шатырдың!.. – деумен ғана шектелгем. Ол жолғы бар олжам – жұрт мені «импровизацияға шебер екенсің, сенен айтыс ақыны да шығады» деп мақтаған. Мен оларға «Бүгінгі кейбір айтыскер сымақтарша поэзияны қорламай жөніме жүрейін» деп жауап бергем.

Ал, осы жылғы жеді айының ақырғы күні Қанағат баласы дүниеге келді. Сол немереміздің аты Дәулет болсын деп әжесі Әнекең, оған «керей» деген сөз қосылсын деп Мұрат отырып алды. Ақыры екеуінің айтқандарын біріктіріп, ұлымыздың атын Дәулеткерей қойдық. Сол сәтте менің көз алдыма ұлы кұйші Дәулеткерей бейнесі елестеп:

Дәулеткерей!
Тамылжыған тәтті күй!
Баяғыдан балбыраған бапты күй!
Өзің аттас немереме көп емес,

Бар болғаны бармақтайын бақты қи! – деп-ақ салғаным. Ақыры осы экспромт бұрынғыларша ауыз-екі айтылған күйінде де қалып қоймай, қағазға әжептәуір өлең боп еніп, молайып түсті Бұрынғы шашпа, адуын шақтың артта калғанын сезіну осыдан да аңғарылса керек.

Ендігі бір үлкен әңгіме жуырда ғана жазылып біткен «Ауыл советке арыз» атты поэма төңірегінде. Мұны былайша түсіндірмек керек:

Сексен тоғызыншы жылдың да алғашқы үш айы түгесіліп, көктем қызуын ертерек сезініп отырмыз Бұл өзі жұртымыздың осы жылы жанын жылытқан жайдары оқиғаның символы іспетті. Қазақстан Орталық Партия Комитеті арнайы жасақтаған комиссия заң орындарымен бірлесе отырып, егжей-тегжей тексергеннен кейін, жарты ғасыр бойы жазықсыз халық жаулары атанып келген Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытовтар ақталды. Бұлар арқылы қазақ әдебиеті бұрынғысынан бетер тұлғаланып, өрісін ұзартып, беделін биіктетіп қалды. Осы тұста мен бір тосын толқынды ойларға тоғытылып, әкем Ерғали байғұсты тағыда еске түсірдім: «Апырау, дедім де, әрі карай былайша тебірендім – Мынау азаматтар тым болмаса әуелгі әзірде совет өкіметін қабылдамай, кейін амалсыз мойындаған жандар еді. Қатал жазаға бәрібір ұшыраса да, солар енді қайтып үйірін тауып жатыр. Бұлардың рухтары бүгінгі күні «жаптым жаланы» үстерінен сыпырып тастап, еңбектері ел дәулетіне айналып жатыр. Ал менің әкем болса, әуелден-ақ заман ағымына қарсы шығардай қайрат көрсетпесе де орташа дәулетін тонаған басқалардың бас бұзарлығы арқылы жоқ боп кетті. Енді кінәсіз рухын ақтап алардай ол сорлының алысқа тараған атағы да жоқ. Оны тіпті сол жердегі бүгінгі ауыл совет те басқаны басып-жаншыған бай-шонжар деп түсінеді. Өйткені, Ленин советі де емес, Голощекин ауыл советі оны бүгінгілерге солай деп жазып қалдырған, алпыс жыл артығымен солай уағыздалған. Ендеше менің әкемді ғана емес-ау, сол Голощекин тұсындағы ауыл советтің өзін ақтап алу жөн болмас па?.. Оны да әділетсіз әмір қатыгездікке мәжбұр етті ғой. Қатыгездіктің өз дегенін қылғызбаған қай дәрежедегі совет органын білеміз?.. Оған тіпті М. И. Калининнің өзі де ләм деп ауыз аша алмаған…

Біле білсе, бүгінгі ауыл совет менің әкем сияқтыларды ақтау арқылы ең алдымен өз әкесінің – Ленин ауыл советінің беделін ақтап алар ма еді, қайтер еді?! Бұл – бір. Екіншіден, Ауғанстандағыдай, жарияланбаған шабуыл бағын байлаған бейшара сәбилердің қырсығы кесілмей ме?.. Мысалы, мені «Ол сволочь байдың баласы болатын» деушілер әлі күнге дейін аузы қисаймай «жарапазанын» жалғастырып тірі отыр. Сонда қалай?.. Мына мен қырық бес жылдан бергі коммунист, соғыс пен еңбек ардагері, мемлекеттік Абай, республикалық Жамбыл аттарындағы сыйлықтардың лауреаты, Қазақстанның алты орденді, көп медальді халық жазушысы өлгенде де ақталмай, боқталып жатуым керек пе?.. Тіпті тірі күнімде тіл тигіздірмесе, сол жақсылық тірнектеп жинаған Қадір-қасиетіме қайшы келе ме?..

Осы дәптердін бір жерінде «менін әкеме енді ақтау-мақтаудың керегі де жоқ» деген едім. Ол, әрине, қара бастың қамын күйттегендей көрінбеу үшін айтыла салған әншиін бір сөз еді ғой. Ал шынында, оның есімімен сабақтас, соңғы айтқанымыздай, танымал адам тағдыры жатқан жоқ па?.. Біз қаншалық кішіпейіл бағыт ұстансақ та, ол жағын ескеру осы жұрттың ойында да жоқ… Бұл – екі делік.

Баяғы маған қабағын бермей, қастарына жуытпаған, әзәзіл насихатқа азған шәкірт балалардың ұяты қайда?.. Олар да бүгінгі буынның жазықсыз жаңсақ басқан әкелері емес пе?.. Ақыры адалына көшкен соң, қоғам мүшелерінің күллісін күмістей жарқыратып, тот-тозаңнан аршып алған жөн емес пе?.. Түптеп келгенде, бұл өзі бүгінгі барша қарттардың жасы ұлғайғанда ождан тазартысып, бақұлдасқаны болмас па?.. Ол жағын проблема сипатында көтеріп жатқан кіміміз бар?.. Бұны – үш делік.

Неге осы айтылғандар хақындаеңіреп отырып элегиялық поэма жазбасқа деген ой келді.

Жоғарыда аттары аталған, «халық жауы» деген атақтан азат болған ақын-жазушылардың ақталуы мен төте тебіреністерге де, бүкіл халықтық қайғыны қамти қозғалуға да жетеледі. «Замана зауалы», «Аруақтармен сырласу» атты өлендер – содан түскен өнімдер. Байқап отырсам, шынында да біз мықтап уланған ұрпақ екенбіз. Қолдан жасалған қайғы-қасіретті табиғи проблема деп түсінгеніміз соншалық, бұрысты – дұрыс, өтірікті – шындық, қатыгездікті – қамқорлық сипатында құптай беріппіз. Оны айтасыз, «Халықтардың әкесін» қатыннан туды деуге де қимаппыз. Бұл арада мен қорықаннан бас шұлғи бергенімізді есепке алып та отырған жоқпын. Зады, іріп-шіру әріден басталған секілді. Енді ойлап отырсам, Шәкәрімдерді Қарасартовтардың сотсыз дәнеңесіз атып өлтіруі жүгенсіздікке жүлде берудің дер шағында болған істер екен ғой. Бұл туралы да жуырда мақала жарияладым. Айтпақшы, мен Шәкәрім жағдайын жақсы білемін. Сонау алпысыншы жылдары Шәкәрім ісін зерттеп, оны ақтау керек деп қорытынды шығарған, Орталық Партия Комитеті өзі құрған комиссияның төрағасы болғам. Сол кездегі Це Ка-ның идеолог хатшысы Н.Жанділдин Қарасартовқа ағайындығы себепті біздің 300 адамның куәлігімен жинақтаған әділ жұмысымызды бюроға салмай жауып тастаған.

Адам жалпы аяушылықты ұмытқан жағдайда табиғатты да талқандайды екен ғой. «Табиғатты табындыру» дейтін ұрда-жық ұранның ақыры неге әкеліп соқтырғанын енді көріп отырсақ та, содан күні бүгінге дейін бас тартқан жоқпыз. Енді тіпті соны тонағанымыздың үстіне қорлайтынды шығардық. Өзен-көлдердің тоналып, буланып құрығаны өз алдына, уланып ұшқанын қайтерсіз?! Елді мекенді маңайламайтын киіктер үйір-үйірімен ауыл іргесіне келіп өлетінді шығарса-ше?.. Осынша мол жерден орын таппағандай үй салу үшін мәуелеп тұрған бақтарды ойсырата отағанымыз қай білімдарлық?..

Өлшеусіз жәбір көрген табиғат та есесін жіберіп жатқан жоқ. Бұлақтардың жер астындағы түпкі қорына да қорқынышпен ерін тигіземіз (атом күшін сынаудың салдары оған да барып жетті ғой). Жер, су, ауа қоректері арқылы уланған адамдар қараптан қарап отырып өле салуды көбейтті. Әсіресе баланы баудай түсіреді. Баланың қайсы біреулері ана құрсағынан дүниеге тірі келмей, өлі келетін немесе адамға ұқсамай туатын сұмдықты да көз көріп отыр. Қазақстанның бір сыпыра жерлерінде қатындар бала таппау үшін укол қабылдайтын болыпты. Бұның аты жұртты тұқымнан тұқырту болмас па?.. Бұл жағдайды көріп-біліп отырғанда жасы ұлғайғай адамның беті күйеді екен, жүрегі шаншиді екен. Мен сондай күйде отырыи он бес өлеңнің басын құрайтын топтама жырлар жаздым, жылап отырып жаздым.

Көріп отырсыз, менің бұл қарсаңдағы жырларым, жәй көзбен қарағанда, онша көңілді шығып жаткан жоқ. Бірақ, көңілге қонымды шығып жатса болғаны да… Егер шынында да солай шығып жатса, мен бүгінгі ел өміріндегі күрт өзгерістерге дән ризамын. Бұдан бұрынырақта жүрек басына жиналған шерді тап осылайша ақтара төгер болсам, менің тірі жүруім де кәдік еді. Шаруашылықтағы өзгерістердің қайсы бірі дұрыс, қайсы бірі олай емес, қайсы бірін меңгеріп ала жөнелуге халық даярлығы мол, қайсы біріне тапшы, – бұл жақтарын өз басым әзірше жетік біле бермеймін. Әйтеуір, қазіргідей орасан батыл, кең масштабтағы қозғалыстардың бәрі бірдей ойдағыдай шықпайтыны тарихтан мағлұм. Қимылдың қисайған жерлері әлі түзетіле жатар. Ал, тарихты тәртіпке келтіру, оны алдамшы, өтірік тараулардан тазарту, бүгінгі ниеті дұрыс адамдардың өз ойларын іркілмей айтуына жол ашу секілді әділеттің салтанат кұруы тамаша болды. Тек соны аяғына дейін жеткізіп, тағыда бір данышпанды қолдан жасап алмай, аман-есен шығар болсақ, төрешілдікті де төбесінен ұрып түгесер едік. Әй, осы жағы қиын-ау, қиын!.. Бұның баршасының орайына келген күнін көзбен көру, әсіресе біз кұралпы адамдарға әбден қиын. Шіркін-ай, соны біз көрмесекте, тетелес буын көрсе, мен соған «қабірімде бір аударылып жатқандай сезінгейсіз» дер едім.

…Бір кезде «Олжас Сүлейменовтің қазақша лексикалық қоры он сөзден артпайды, ондай адам өз ұлты төңірегінен не білуші еді», – деп, съезд мінбесінен қатты сынағаным бар-ды. Ол кезде оны өзім солай ұғынғандықтан да сөйткем. Және де сол кездегі Олжастың «қазақ ақындары өлеңді құлақпен оқитын етіп жазады» деген өрескел жаңсақ пікірі мені шамадан тыс ашындырған да шығар. Қайткенде де сол бір өз тарапымнан айтылған орынсыз пікірімді түзетуім керек-ау дегелі қашан. Ұтыры келмей жүретін. КСРО Жоғарғы Советінің осы жылғы сайлауы кезінде Жазушылар одағының секретариаты осы жігіттің кандидатурасы туралы пікір жазуымды өтінгені (бұған дейінгі жиналыста осы кандидатураны бірінші болып атаған да
өзім едім), бірден келісім бердім. «Арғымақ атты ар» деген эссе сипатындағы мақаламды аз жазсам да, мәз жазған секілдімін. Менің пікірлерімді құптаған телефон жан-жақтан қардай борады (бұ еңбегім де кезектегі жинаққа енер). Сонда қозғалған пікірлердің ішінен біреуін осы дәптерге айыра-бөле кіргізе кетейін. Өлеңдерін орыс тілінде жазатын нағыз ұлтжанды
қазақ ақыны өз практикасы арқылы жаңа теорияға жол ашты деп, соны дәлелдедім.

Мен «Аз и Я-ны» оқып шыққаннан кейін бұл жігітті жаңарған Шоқан деп те қалғам Сірә соным тап оншалық артық айтқандық та бола қоймас. Келешек бәлкім оны да расқа шығарар. Міне, мен бұл күндерде осылайша да өзгеріп, өзімше түзетіліп отырамын. Бұдан «тәубе төркіні тәжірибе» деген секілді нақыл шығаруға да болатын секілді. Еңбек есебі осымен тағы да аз-кем доғарыла тұрсын.

Сәуір, 89.

Апырай десеңші, әлгі бір әлде қалай сөз соңына енгізе салған «доғарыла тұрсын»-ды болар оқиғаның болжамына саймасақ та, өзіме де белгісіз қатердің тақау тұрған бір тақсыретін жаным сезгендей-ақ болыпты-ау: творчестволык омірімді баяндаудың бұлайша ұзілген жері өткен сексен тоғызыншы жылдың 27 сәуірі десек, осы оқып отырған жолдарыңыз содан кейін араға аттай бір жыл салып барып жазылып жатыр. Өткен жылғы әсеттің аяқ шенінде, кешкілікте, телевизор алдында қаннен қаперсіз отырғанымда тұтқиылдан жүрегіме жармасқан қара пәле «инфаркт миокарда» делінетін әзірейіл екен. Бұдан тірі қалған адам мысық аузында біраз мытылып, жерге шала-жансар қалпында қайта тасталған тышқанды еске түсіреді екен. Одан бергі жерде тоғыз айдың жүзі ауса да күні бүгінге дейін стол басына келіп қалам ұстап жарытқан жоқпын.

«Нет худа без добра» деп орыстар айтқандай, елу тоғыз жыл (он төрт жасымнан) тартқан темекіден ажырағаным ғана анық олжам. Сексен метр жердегі қарсы алдымда фашистер жатқан сергек түндерде шинелімнің жеңіне тығып тартқан, ұйқы ашарым болған темекіммен де ақыры қоштастым. Мен оны өлең жазатын бейбіт түндерде де ойды жедел өндіруші күш есебінде танығам. Қызу айтыстар кезінде сабыр суын себетін салауатты шипа деп те түсінгем. Ал, шынында талайыма тағдыр тағайындаған улар қатарында никотин де аз залал қылмаса керек. Бір жарым қорап сигарет түгел түгесілген түндерде шет, шек дегендеріңіз болған ба сірә?! Қуансам да, қуарсам да, әйтеуір қу жанымды қуырып жеп отырып жазуға себеп шіркін табылып та тұрды ғой…

…Әрине, мен ауырғалы бері түк бітірмей отырып қалған жоқпын. Орталық аурухана алпыс жылдық тойына шақырғанда сол замандағы науқас республиканың алғашқы емшілері, олардың бытыраңқы ел ішін аралағандағы түр-сипаттары менің көз алдыма тізіліп келе қалды да, сонын ақыры дардай бір өлең болып кағазға түсті. Арал ауданында туған Теміржан есімді бір жас композитордың қолқа салуы түрткі болды да, теңіз трагедиясы тағы да үлкен бір жан қыдырысына душар етті. Оның нәтижесі де шерлі жыр қалпында жаңағы жігіттің мұңлы сазымен жұптасты. Әрине, мұндайлар болмай тұрмайды. Алайда қазір кесек-кесек көркем дүниелерді көсілте жазып кеткендей көңілге демеу жоқ. Дәл қазір мен ауырмаған күнде де өйте алмас едім. Мезгілдің мінезінде белгілі бір тұрақты бет қалмай тұр. Күні кеше беделді деген жиындарда қаулы-қарарларда мақталған жәйіттерді бүгін іске алғысыз етіп балағаттай салу оп-оңай. Алғашқы кооператив дегендеріміздің бір сыпырасы әншиін алып-сатар сәудегер болып шықты. Тіпті орталықтың өзі жеделдету деген өз ұранынан аз уақыт ішінде-ақ бас тартты. Жұртқа арақ сатпаймыз деп жүріп моральдық-материалдық ұтылған жақтарымыз да аз емес көрінеді. Орталықтағы бірінші басшымыз қайта құрудың екінші тынысы басталды дей бергенде жағдайымыз кейін сырғанап кетіп те жатты. Қысқасы, баяғыда тың көтереміз деген ұранмен аз уақыт ішінде-ақ ұлан-байтақ қазақ жерін беталбатты жүндей түткеніміз секілді ағаттықтар қазір де көзге ұрғыштап жатыр. Ақыры не боларын алдан күтеміз. Әйтеуір абырой болғанда менің «Жедел толғауымда» әлгі шолақ ұранды қуаламай, соңғы екі ғасырдың қарама қайшылығына негізделген өзгерістер жырыма өзек болған еді. Пікір айтушылар сол жағын атап өтісті.

Жағдай жоғарыдағыдай болған соң жұрт (қаламгерлер) публицистикалық толғаныстарының маңдайын плюрализм дегенге сүйеп қойып, өткен шақтарға өкпе айтқыш болып алды. Тіпті соңғы жетпіс үш жылды сорға біткен кезең сипатында балағаттап, аққұла сызып тастағысы келетіндер де жоқ емес. Оны өз басым шолақ тұжырым деп ұғамын. Ал, өз тілімізді тірілтейік, өз жеріміздің байлығына өзіміз иелік етейік, Ұлы Одақ құрамында ұлттық тұлғамыздың дербестігін бұрынғыша сөз жүзінде емес, іс жүзінде көзімізбен көретін болайық, жұртымызды экологиялық апаттан сақтау амалдарын қарастырайық деген секілді әңгімелер, әрине, ел көкейіне қонымды. Ауырғаныма қарамастан осы бағытта жұрт қатарлы мен де радио, теледидар, маусымды басылымдар арқылы пікір танытып жүрмін. Нұрсұлтан Әбіш ұлына былтыр табыс еткен ағалық аманатым да биыл «Халық кеңесі» деген газеттің алғашқы санында жарияланды. Бірақ, осы соңғы айтқандарымның бәрі де көркем шығарма емес қой. Құйындай ұйтқыған құбылмалы уақыттың арты бәлкім керемет жақсылықпен елді есен-аман қауыштырар. Бірақ, соған өз көзім анық жетпеген соң, ол жағын кесіп-пішіп айта да алмаймын, жыр жәрдемімен бейнелей де алмаймын. Тарихтың тәртіпке келтірілгені, халықаралық қатынастың жөнге бағып жатқаны, – бәрі жақсы-ау, жыл озған сайын сөз көбейіп, товар, тамақ дегендердің құрып бара жатқаны, ақшаның алжи бастауы жақсы емес. Соңғы ұлы соғыста ойсырап жеңілген елдер танығысыз жетіліп жатқанда, келістіре жеңген біздердің кетіліп жатуымыз қалай?.. Бір кезде батыстағының бәрі жаман да, біздегінің бәрі жақсы десек, енді батыстағының бәрі жақсы да, біздегінің бәрі жаман бола қалуы қалай?.. Сөздің қысқасы, қазір көптеген шындық өз бағасына ие емес. Айтылып жүрген әңгіменің көбіне иланбайсың. Илансаң, өтірікшінің сөзіне алданып қалатындай сезінесің. Қазір халық ісі оңғарылмай жатыр. Тіптен, айта берсек, осы халық жанын сала еңбек етуді ұмытып калған секілді. Ал, қаламымды әлім келгенінше осы трактовкаға бағыттайын десем, оған қолым бармайды. Міне, Ақ сеңгірдің, әзірше деп отырған, дәл бүгін таңдағы халі.

Зауза, 90.

***

Шіркін-ай, әлжуаз денсаулық мүмкіндік берсе республиканың алпыс жылдығына арналған «Өлке шежіресінен өрнектерді» он жылдан кейінгі осынау жетпіс жылдық тұсында бір сыдырғы толықтырсам-ау деймін. Егер сол жұмыс барысында ауқаттылар мен алашорда апаты, 1932 жылғы аштық пен 1937, 38 жылдардағы һәм елуінші жылдардың бас шеніндегі репрессияны кіріктірсем, тыңға шабуыл ағытқан келімсектер тасқыны тұсындағы Хрущевтің зымиян мақсаты әшкереленсе, сонғы бес жылды да ескерусіз қалдырмасам, өлкенің өмір тарихы бір сыдырғы бүтінделер еді-ау деймін. Зады, шама-шарқыма қарай осы бағытта бір әрекет жасайтын шығармын.

Әсет (тамыз) 90.

***

Ә, жо-о-қ, ауыр науқастан кейін жұмысты еңсеріп істеп кете алмасам да, соңғы қазан, қараша айларында едәуір қунай бастадым. Және де сәл басқаша ширап калғандаймын. «Шер толғау» атты үлкен топтама жырлар жазылды. Бұл да өзінше тұнып жатқан тұманың қайнар көзі бола қоймаса да, бір тоға соған бейім. «Немереме қарата» деп аталатын тың толғау бітімінде жеке-дара туып қалды да, келесі керуенге жетекшілік қылды: өзіне тетелес жазылған жырлар осының ауанымен жүріп берді.

Жер… Туған жер… Ол қандай да болса бір тосын ойларға тоғытпай, өзін өзі жаманды-жақсылы оқыс окиғалармен үстемей тып-тыныш жата алған ба, сірә?! Бір қызығы, ақын сол соны қозғалыстардың ішінен ең әуелі өзін, өзіне өлшеулі өнімін тауып алғыш келеді ғой. Мен бұл жолы көкірегімде туған жер тұтатқан шер шеңберінен табылдым, жан азығым да сол шерді тарқату болып шықты. Туған топырағым қазақ жері осы оралымда маған мерез ауруына ұшырап, денесінің әр жерінен тесіліп жатқан кіріптар жанның бейнесін елестетті. Осы көңіл күйзелісіне қайдағы-жайдағы қасіреттердің қоры жиналып, тап бір бесті қымыздай қыжылдап қызды. Сабасы тоғая келе сол «қымызды» бабына жеткізе пісу керек болды. Әй, соны мен пәлендей ұзақ пісіп те жарытпаған секілдімін. Не бір ащы сезімдер тұс-тұстан атылып, тыным дегеннің тығындарын шыдатпай, сан саққа ұшырып жібергендеймін. Көп жағдайда өзіме иелік қыла алмадым. Жарты ғасырдан астам жанып-күйген еңбегіме тиесі, кұны басынан асқан инфарктың жай тартқыш қуаты ызаның не бір алтайы қызыл түлкідей түрлерін алдыма әкеліп тастай берді. «Шер толғау» топтамасын мен солардан іріктедім. Бұл топтама әуелде «Немереме қарата», «Шер толғау», «Қар жауғанда біз жақта», «Бұзақының жоғалар ізі ақырын», «Байқамаппыз» деген жеке-жеке аттарымен кейбіреулері жұлдызшамен дербес күйінде жазылып, сұр дәптерге сол бастапқы қалпынан өзгермей енгізілді. Бірақ, оларды «Қазақ әдебиетіне», радиоға берерде бітімдеріне қарай бір толғаудың бірнеше сөзі түрінде орналасты. Өзіміздің өткен шағымыздағы досқа достың сенімсіздігі, опасыздығы, бүгінгі достардың оп-оңай ат кұйрығын кесісіп кете беретін, қазақтығымыздан ажыраған ақуалымыз, шығыс әйелдеріне тән қасиеттерді тәркеткеніміз, шовинизмнің қайтадан ашық өктемсуі, табиғаттың тамтығы қалмай улануы, жалпы кісіліктің кірлеуі – бұлардың, қайсы бірі де адамды ажалына даярлайтын дардай-ақ нәубет болса керек. Бұларға тағы да нелер жалғасарын уақыт көрсетер.

Бірсыпыра сөздер эссе сипатыпда тағы да жарияланды. Сүйінбай Аронұлы, Әбуғали Сәрсенбайұлы, Нұрмұхан Жантөрин туралы жазылғандарды айтып отырмын. «Кітап жаршысы» атты газеттің алты сұрағына қайтарылған жауабымда бүгінігі кітап шығарудың, таратудың мүшкіл халде екенін, әсіресе жазба поэзия тағдырының, тығырыққа тірелгенін бір сыдырғы сөз етуге тура келді. Жаңадан шыққалы жатқан қазақ әдебиеті энциклопедиясының он сегіз сұрағына жауап беремін деп отырып, басқасын қоя тұрғанда, библиографиялық мағлұматтарымды жүйелеп алғаным-ақ үлкен олжам болды.

Желтоқсанның аяқ шенінде Бауыржанды (ақыры) Совет одағының батыры деген атаққа ие қылып, сексен жылдығын тойлады. Опера театрындағы салтанатты жиында мен жаңадан жазған өлеңімді оқыдым. Қайран Бәукеңнің алпыс жылдығына өлең, жетпіс жылдығына эссе арнаған мен осы жолғы сөзімде оның өзім туралы пікірінен әдейі бастадым: ол менің елу жылдық мерейтойымда тіпті «Қазақта өтірік күле де білмейтін, өтірік жылай да білмейтін – осы екеуміз!» деп те жіберген еді ғой. Осы соңғы өлеңімде оның, жалған жайсандыққа тікенектей тиетін қайсы бір қасақана қайсарлығын айырықша мадақтадым, сол арқылы өзімше іргесі сөгілмеген іш тарлықты табаладым. Оған бола сол күншілдік пен төрешілдік төрдегі орнын тастап кетпесін білсем де сөйттім.

Жеді (Желтоқсан) 90.

Тоқсан бірдің алты айы да өтті. Осының алдындағы екі тарауда атқарылған «Жедел толғау» кітабынан кейін жазылған өлең-жырлар көрініс беріп отырды. «Шіркін-ай», «Өлке шежіресінен өрнектер» делінетін үлкен топтаманы толық қанды жылнама етіп шығарсам-ау» деген бір арманым да айтылған еді-ау. Мен сол арманымды да іске асырған секілдімін. Отыздан астам тарихи кезең хроникалық жолмен бөлек-бөлек жырланып жүріп бергенде совет тұсындағы Қазақстан бейнесі діттеген шамада бүтінделді-ау деп ойлаймын. Жасымның жетпіс беске толу қарасаңында тұрғанын тағы бір қыр басында ат белін суытып, азықтану үшін аялдайтын жолаушының күйін еске түсіреді. «Шу, қара нар», «Ұрымтал ұйқас», «Кешірім сұрар күнәм жоқ», «Өз сауалыма жауап», «Махамбетпен мұндасу», «Ер Исатай туған күн», «Біз кімбіз», «Мына шіркін барады қайда қашып?..», «Өз дәрменім», «Ақын Қасым» атты жаңа жырлардан бойыма тағы бір тың тебіреніс дарығанын айтып отырмын. Ауру әрекетімен босқа кеткен бір жылды есептемегенде соңғы төрт жыл жемісі он баспа табаққа жуық жыр кітабын құрастырды. Бұл кітаптың аты «Шер толғау» делінді. Осы соңғы екі кітапты қосып айтсақ, бұл төл поэзиямның төртінші томы толық дүниеге келді деген сөз. Айтпақшы, қазақ еместер үшін осы екеуінен іріктелген үлкен кітап «Демарш» деген атпен орыс тілінде «Жазушы» баспасынан жарық көргелі жатыр.

«Шер толғауды» «Жазушы» баспсына табыс еттім. Бұл кітап хақында аз-кем айтарым: Өткеннің күллісін дәл осы сәттегі ой өлшеміне жығып көргенімде мұн, нала нарқы мұншалық қымбаттай қояр демеген едім. Осы кітапқа эпиграф етіп Асанқайғының «Ой түбінде жатқан сөз шер толқытса шығады» деген данышпан пікірін алмасқа амалым қалмады. Жан жүйеңді тұтас бір тұрлаулы нала, ырықтан тыс ыза билеп алғаннан кейін қопарыла қозғалмасқа шараң қайсы: өкініш, сағыныш, қасарысқан қайсарлық пен мақтаныш, егес, ерегес, намыс дегендеріңіздің әр қайсысы өзінше емін-еркін сөз алғанда өзіңді қайда қоярға білмейді екенсің. Сөздің қысқасы, «Шер толғау» кітабының басынан аяғына дейін жанып-күюдің жаңағыдай жан-жақты қысымынан бір сәт айыға алмадым. Өткен шағы бір шама өңделіп. өтірігі де араласып, бүгінгісі бүлініп жатқандай көрінген мынау түсініксіз аласапыран арасында сана мен сезімнің қайсы бірін де бетінен қақпадым. Өйткені қандай жағдайда да нағыз азат адам үшін күрестің осыдан өзге жолы жоқ деп білдім. Өзін ақтап, өзіне дейінгіні сыпыра боқтайтын саясаттан бұл күндерде біржола зеріктім. Ал, бұған жұрт қалай қараса олай қарасын – онда менің жұмысым жоқ. Турасын айтқанда, енді менің өз жүрегімнен басқа бағынышты болғандай орталық жүйем жоқ. Сол жағдайға қазақ жұрты қашан жетер? Оған көз жеткеріп отырған тағы да мен жоқ.

Әсет (шілде) 91.

Рас, бұны да біз көрдік. О дүниеге Ғабиден, Ғабит, тіпті Жұбан да бұдан хабарсыз аттанды. Бір жолы Әбділдамен телефон арқылы аман-саулық біліскенімде ол мені былай деп күлдірген еді:

– Жүре тұрайық. О дүниедегілер «Не жаңалық бар?» дегенде біз де бірдеңелерді біліп барайық та…

Бәсе, бәсе… Беті осылай қарай ойысқаннан-ақ сезіктенген едім-ау… Дем арада біздегі біткен істің бәрі жаман бола қалған. Соц. лагердің быт-шыты шыққанымен тұрмай, Балтық аймағының советтен ат-тонын ала қашпақ әрекетіне кірісуі, Қап тауындағылар мен өзіміздің Орта Азиялық ағайындардың өзара қастасып, қан төгісуі ойда жоқ бір ойран-асырға ұрындырардай сыңай танытқан. Осының бәрінен бұрынғы Алматы Желтоқсанына қарсы Мәскеу өктемдігі өзгенің өзегіне шоқ тастағандай болған-ды. Дәл сол кезде болжағанымдай, енді ол оқиға да басқаша бағасын ала бастады. Ақыры міне енді, кіндіктегі «тамыз төнкерісі» дегеннің үш күн ішінде омақаса орға жығылуы 74 жас жасаған совет құрылысының тас-талқанын шығарды да тынды.

Не бір әупірім күштер құртамын деп жүріп күшейтіп алған Ұлы Державаның бұлайша оп-оңай жоқ болуы оғаш көрінсе де, Қаскөй Империяның күйреуі басқа жұртқа бағыныштылардың қан тамырындағы қатып-семген қасиеттерді намыспен, армен азықтандыра бастады. Әр елге кірмеленіп құты қашқан орыстың өзі де беталбатты етегі ашылып, күлі шашыла бастағанын енді сезгендей. Қазақ та басқалар қатарлы тәуелсіз елдігін жариялады.

КПСС-тің жағасы жыртылған сағатта-ақ Горбачев: «Ол өзін өзі таратып жіберді» деп, самороспуск жариялады. Он сегіз миллион коммунистің біреуімен де ақылдаспай сөйте салды. Біреулер оны «қоянжүрек қорқак» десе, енді біреулер «ол партияны осыған әдейі әкеліп соқтырды, бұл сатқынның ісі» деп бағалады. Ал советтің ежелгі жаулары оны «ғасырымыздың ұлы реформаторы» деп, бүкіл әлемге жар шашты. Шынында қалай, – ол жағы маған қараңғы. Әйтеуір, партия басшыларының қылмаған қылмысы жоғы рас.

Таратылған аупартком қырық жеті жылдан бергі есеп кітапшамды өзіме қайтарып берген тұста «партиялығыңыз туралы қандай пікірдесіз?» деушілер болды. Оларға: «өз өмірбаянымды бытыратып, ауаға шашып жіберуден аулақпын» деп жауап бердім. Және де сол айтқанымды былайша түсіндірдім: «Мен бүкіл әлемді фашизм апатынан аман сақтап қалу ісіне басшылық еткен компартияға қардай бораған оқ астында қабылдандым. Дәл сол тұстағы компартияның жауыз да, жалмауыз да болмағаны өзіме аян. Ал басынан шіріген балықтың өлі денесінен мені іздеп таба алмайсыз. Мен өмір бойы бір өзіме ғана иелік ете жүріп, қасиеттінің қажетін өтедім, қасиетсізбен жақсы адам үшін жауықтым. Ал, бұлайша таза еңбекпен танылған адам өз өмір тарихынан еш уақытта бас тартпақ емес. Меніңше, осы пікірді қой бағып, сиыр сауған, балық аулап, көмір қазған коммунистер де қайталап айта алады. Өйткені, олар да адам намысын аяққа таптау арқылы бедел жинағандар санатына кірмейді. Айт та айт, кешегі өз зұлымдығын бүгіндері өлген сыбайластарына аудара салу арқылы әлі де тағынан таймай отырғандардан біз де қорқамыз».

Бүгінгі түсінігі осындайлар, яғни біздер өз тағдырын тағылыққа тапсырған совет компартиясының өміріне де, өліміне де жауапты емеспіз. Ал, жалпы саяси партия дегенге бұл күндері кім қалай қарайды, – ол әркімнің өз шаруасы. Өз басым енді ешқандай партияға сенбеймін. Компартия қатарынан бір мәрте қуылған Мұхтар Әуезов қайтадан қабылдай гөр деп өтінбегенде, тегі, осындай бағытты берік ұстанған болу керек. Зады, қандай да болса белгілі бір саяси партияның мақсатымен жазушы жарғысын қабыстырудың өзі ақылға симайтын да секілді: «жырымыз да партияның мүшесі, партиялық поэзия сөйлейді» деген менің идеалыммен сөз жүзінде үйлесім тапқан компартияның іс жүзіндегі әрекеті қай тұстан барып шыққанын енді көріп отырған жоқпын ба?! Тегі біздер енді ғана көріп отырған кереғарлықты М.Горький әу баста-ақ аңғарғандай ма қалай?.. Бұл арада айтылатын бір ғана түйін: Коммунизмнің утопия екенін түсінбегені үшін жалпыға бірдей жақсылықты көксеген адамды айыптауға тіпті де болмайды. Қол жетпес арман аз ба дүниеде?! Аңсарыңа азық болған «Жерұйық» аңызда бар да, өмірде жоқ… Қой үстіне жұмыртқалаған бозторғайды кім көріпті?..

Үш ғасырға жуық бодан болған қазақ халқы шынымен-ақ осынша мол жеріне өзі емін-еркін иелік етердей қуат құрап, іргелі жұрттармен терезе теңестірер болса, соны анық көзімізбен көрсек, дүниеден аттанарда «армансыз әулеттің басы да, бабасы да – біздерміз деп кетер едік. Тіпті өз армиясы, өз ақшасы, өзінің озық техникасы өсіп жетілген, өз тілі өмірдің барлық саласында толық үстемдік құрган мерейлі мемлекетті балаларымыз көрсе де көңіл тоқ. Азап-сорды бақ-дәулет деп, қараңғыны жарық деп, қылмыс қылуды қырағылық деп, ана тілін ұмытуды сауаттылық деп, – бәрін керісінше құптап, әбден есенгіреп қалған халықтың тым болмаса аздап ақыл-есін жинағанын көрсе, біздің ұрпаққа сол да жетіп жатыр.

Біз әлі ұлт болып әрекет қылуды ұмытқан күйдеміз. Басқаша айтсақ, біз әлі ауру халдеміз. «Ел аіасына» деп аталған биылғы бір үлкен өлеңімде мен таразымның бүтіндей осы жағына аударып айттым.

Президентке жапатармағай ода (мақтау өлең) арнаған ақындарға ескертпе де жасаған секілдімін. Назарбаев бұған ризашылығын айтып, маған хат жолдады.

Қазір интеллигенция тұрмыс тапшылығынан, қымбатшылықтан киналған жұрттың психологиялық әл-қуатын демеу, көңілін жұтатпау, ертеңгі күнге сенімін орнықтыру қамында. Соны сокпақпен ілгері жылжу қысталаң кезде қиын да болса қажет. Осы бағытта әр кім өз әлінше әр қилы әрекеттер істейді. Мен соңғы кезде тарихи тұлғалар туралы еңбектер жазып, солардың өнегелі өмірінен хабар беріп жүрмін. Исатай, Махамбет, Сүйінбай Аронов, Қасым Аманжолов хақында жазылған өлеңдерім секілді, Мұқит Мералиев, Қанай Боранбаев, Ораз Исаев, Ғабит Мүсірепов туралы эсселерімді бүгінгі адамдарға тағылым, таным берердей дәрежеде жаздым деп ойлаймын. Меніңше, бүгіндері модаға айналған «Ұлтын сүйгіш» жалаңаш сөзуарлықтан жастар жалыға бастады. Олардың қажетін өтерлік қасиеттерді жақсынын жанығып өткерген өмір жолынан оқыту керек.

***

Былтырғы қыркүйек (мизам) айының орта шенінде Исатай Тайманов тойына шақырылғандар легімен Атырауға бардым. Сапар алдында «Туған топырақ жұртына» деп аталатын жан тебіренісімді қағазға түсіргенім мұндай абырой болар ма: батыр тойынан соңғы төрт күн менің жетпіс бес жасқа толуым салтанатына ұласып кетті. Мұнайшы, малшы, балықшы, шәкірт оқырмандармен, қала интеллигенциясымен кездесулердің ақырында арнайы шақырылған облыстық совет сессиясының қаулысымен маған Атырау қаласының құрметті азаматы атағы берілді. Міне дәл осы тұста әлгі жыр соған орай жазылғандай болды да шықты.

Сондағы облыс, аудан газеттері секілді, кейін, қазан айын орталай бере Алматы маусымдық басылымдары да, телерадио да мақалалар жариялап, менімен сұхбаттасып, жаңа топтама өлеңдерімді жарыққа шығарып жатты. Бәрінің «Бізге сен керексің» дегені жасамыс жан жүйемді, әрине, тағы да бір сыдырғы қозғады. Бірақ осы жолғы жылы лебіздерді, шыны керек, бұрынғы қошаметтерден іштей сәл басқашалау құптадым: «осылар мені аяй ма, қайтеді?.. Өле кетсем өкінбестей ісім аз ба?. Бәлкім солай да шығар… Онда несіне аяушылық қылады?.. Бұлар менін «Шер толғау» атты кітабымды әлі оқыған жоқ. Оқыса, менің Мұрат, Шортанбайларды, кердері Әубәкірді де өмірімде тап осы тұстағыдай түсінбегеніме ден қояр еді… Иа, иа.. Жайма базардың жылтырағына жығыла берсең өкінішпен өштесуге уакыт та қалмайды. Тек шер шеңберлі болсын де… Сонда оның құты да құнарлы келеді…» Шамамен алғанда мен бұл жолы осындай бір үздік үзік оқыс ойларға маталып қала бердім.

Сәуір (көкек) 92.

О, қайран жарық дүние-ай! Ала білген кісіге сенің жомарттығыңда шек жоқтығын жасым жетпістің бесеуінен асқанда бірақ білгендеймін. Және де соған басқа біреудің тәжірибесі емес, өз өмірімнің қам-харекеті көз жеткізсе не дер едіңіз?.. Мына кісі қартайғанда өзін өзі қызықтауға көшкен бе дерсіз бәлкім?.. Тіпті солай-ақ болсыншы… Мен соңғы екі жыл ішінде жазып тастаған эссе, мақала түріндегі толғаныстарым мен басқа өлеңдерімді бұл жолы осы дәптерге енгізгім де келмей отыр. Өмір жетсе кейінгі бір беттерде айтылар. Оған үлгермесем жанашыр адамдардың бірі болмаса бірі 92, 93- жылдардағы өз архивімнен көре жатар. Олардан басқа, кімді көрсем де ризашылығын білгізіп жүрген, өзімді де сәбиден бетер пәк қуантқан бір үлкен табысымды осы арада айыра-бөле айтсам деймін. Соның алдында жалғыз-ақ аңғартып өтейін дегенім – типографияда жатып-жатып «Демарштың» да жарық көргендігі мен «Шер толғаудың» қолға тиіуін әлі күтіп отырғандығым. Мынау апшысы қуырылған қымбатшылық заманда қағаз, бояу, тағы басқаларының тапшылығы көресіні көрсетіп-ақ жатыр. Бұл екі кітаптың қалам ақысы қайыршының сыбағасындай болса бола берсін-ау, оқырман қолына уақытында тимегені өкінішті-ақ. Жә, оны қойып, енді әлгі осы жолы айтпағыма оралайын.

Сонау бір жылдары Мәскеуде өткен жазушлар съезінде эстондық бір шешен Вильям Шекспир сонеттері өз тіліне аударылғанын хабарлағанда залдағылар орындарынан өре түрегеліп ұзақ қол шапалақтаған еді. Сол сәтте ішім удай ашығаны есімнен кетпейді: бұған дейін сол сонеттерді қазақша сөйлетуге сіңірген алты жылдық еңбегім Алматының өзінде де ауызға алынып жарымаған еді ғой… Менің сол еңбегім жеке кітап боп шыққаннан кейін-ақ «Қазақ сонетінің атасы» аталғандар төбе көрсете бастады. Оған ренішім жоқ. Қайта намысыма қамшы боп тиген соларға рахмет. Ал менің, өз намысым араға аттай он төрт жыл салып барып оянады. 1991 жылы жазыла бастаған өз сонеттерімнің қазіргі саны жүз елуге жуықтап қалды. Бәрі де «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан» газеттерінде алма-кезек жарияланып отырды. Алла қосса осы алдағы қыс пен көктемде бұларды жеке кітап етіп баспаға даярлаймын. Зады, бұл менің эпикалық жанрдан кейінгі айқара ашылған тағы бір қырым мен сырым болып шықты-ау деп шамалаймын. Тіпті бәлкім бұл «менің» ғана болмас. Неге дейсіз ғой?.. Айтайын.

Ойлап отырсам, біздің қазақ жұрты сонет жанрының сығынды сөлін өз бойына жинаудай-ақ жинаған ел екен: Замандар бойы өзінің бұқтырғаны да өзгеден жұқтырғаны да жетерлік, көзін тап та, шүйліге біл… Біздің Абайдан басталған талай тамаша ақындарымыз (Шәкәрім, Мағжан, Ілияс, Қасым, Ғали, Әбу, Сырбай, Әбділда, Қуандық, Мұқағали, Жұмекен т.т.) соны қалай аңғармағанына қайранмын. Рас талаптанып көргендер бізде де там-тұм болыпты. Қаршыға түгілі қыранның бәрі бірдей қасқырға түсе бермеген ғой. Бір шеңгелімен көзді ағыза бүріп, екінші шеңгеліне мықты бұталарды қаптырғанда шаты айырылып кеткен балаң бүркіттер болған деседі. Біздің қай шамадан шыққанымызды қайдам, әйтеуір, жас жағынан мен бұған екі есе есейіп ұрындым. Толып жатқан өз қиындығы бар, шарттары шатақ жанр ерекшелігін қазақ өлеңінің табиғатымен табыстыру оңайға түскен жоқ. Оны таратып айтар болсам сөз ұзарып та кетер, қисыншы қызметін арқаланудың осы арада орны да жоқ (біреудің жейтін нанында менің жұмысым канша?!). Әйтеуір, мен үндестік заңымыздың ырқынан тысқары кетсем ұтылатынымды ұқтым. Сөйтіп, мен қартайған шағымда қазына-мүлкімді осылайша молайтқан секілдімін. Бұл сала өмірім аяқталғанша жалғасын тауып отырар деп ойлаймын. Өзі жасы ұлғайған ақынға аса ыңғайлы да жұмыс па деп қалдым. Кезінде біреулер көрсе де көргісі келмеген тәржімемді Ұлы Шекспирдің аруағы көріп-біліп елеген, желеп-жебеген секілді. Түсімде аян бергені де бастапқы сонетімде айтылған. Жаксыдан шарапат деген осы да!

Қыркүйек, 1993.

Р.S. «Шекспирің біткенше шекемізді жарарсың» деп, менің бәйбішем күлдіруші еді. Еш кімнің шекесін жармай-ақ бұл жұмыс та осылайша жалғасын тауып жарылқады.

***

Баспа мен баспаханада жатып-жатып «Шер толғау» да 1993-тің мүлкі есебінде 1994-тің басында жарық көрді-ау әйтеуір. Алғашқы бетінде аз сөзбен берілген баспа мазмұндамасында былай делінген екен: «Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ардақты ақынымыз Хамит Ерғалиев талай оқиғаларды бастан кешірген тарландығына бағып,соңғы екі-үш жыл бағдарында жазылған «Шер толғау» атты бұл кітабында мол мүлікті сыр сандығын айқара ашып салған. Толымды топтама жырларға негізделген кітаптың өне бойы – республика ғұмырнамасы, соның халқының шыныққан, сыныққан, соның әрбір байырғы адамының куанған, шақтары ойлы поэзия тілімен өрнектелген». Кітапты кім оқыса да бұл айтылған шындықты өтірікке шығара қоймас. Бұрындары іште бұғып жатқан осынау сырлар сандығының жұқа сары мұқабамен жұтаң шыққан түрі-түсі тоқсан үштің азып-тозған мезгіліндей ажарсыз-ақ. Ал өзіме өмір бойы шығарған барша кітабымнан бағалы саналатынын осы кітапқа арнайы жазылған бір сонетімнен де аңғаруға болар еді.

Ондағы «қауға үшқын түсті», «өзіңмен бірге өртендім», «өшпек түгіл өршимін», «азаптан алынбаған есем бар», «күйіксіз күнім жоқ» деген секілді ащы ашыныстар бірін бірі бекерден бекер үстеп жатпаған шығар. Бір сөзбен айтқанда, өмірімнің түгелдей өнерге айналған көрінісі осы кітапта деп түсінемін.

Әрине, бұл кітапқа да әрқилы пікірлер айтылар. Олардың қандайына да құлағым-түрік, ықыласым – риясыз. Әсіресе жастар жағынан жаңа лебіздер айтылса қандай ғажап болар еді: олар ойдағысын ірікпейді ғой. Болашақта қалыптасатын тұрлаулы тұжырымдар нышаны соларда. Дүниеден соны сезініп аттанған адам барынан ризашылығымен қатар өзінен басқаға өкпе де арта алмайды (в случае чего дегенім ғой). Қалай дегенде де бір ақиқат айдан анық: «Үміт ең соңынан өледі» дейтін қағиданың Хамит Ерғалиевқа қатысы жоқ… Сенім барда үмітті қайтем?!

1994 жылдың ең бір үлкен жаңалығы – сонеттер кітабы № 152 сөзбен аяқталып, басып шығара алса «Шабытқа» табыс етілді (шығара алмаса… Әзір асқа ие көп…) Бұрын жазылу мерзіміне қарай топ-тобымен маусымдық басылымдарда жарияланып келген болса, енді олар тақырыбына, жалпы мән-мағынасына карай қайта құрастыруды керек етті. Осының өзі де әжептәуір бас қатыратын жұмыс екен. Сол жұмыс атқарылғаннан кейін мүлдем басқаша тізбек бойынша әр сонет өзінің тұрақты орнын тауып, өз нөміріне иелік етті. Ендігі сонет еріктен тыс оқта-текте жазыла қалса, түбі өз қолыммен не құдайға қараған басқа біреулер арқылы үйіріне қосылып, ауанына қарай өз орнын табар. Алла тағала сексен жылдығымды көзіммен көруге жазса, байғазы делінетін қоржынның бір басында осы кітап та жататын шығар деп ойлаймын.

Ақпан, 1994.

* * *

Осы тұстағы оқиғалар (ырықтан тыс деуге де болар) талай арнау өлеңдерде жазғызды. Солардың ішінен іріктелген төрт бірдей төбе сөзді осы сонеттер кітабынын соңына «Ата-баба аруағына бағышталған жырлар» деп тіркедім. Артта калғандарды түгендеу кезеңін еске түсірердей бір тоға толғаныс сипатында тұрсын деп әдейі сөйттім. Бұнда Ордабасыдағы салтанатты жиынға, Құрманғазы мен Ықылас күндеріне байланысты жазылған өлеңдер мен Абайға арнаулы мүшәйраның беташары берілді. Әрине, «Беташар» – өз олжам, онда тарих талғамы айтылған. Ал, мүшәйра сарапшылары мен еңбегі сарапқа салынғандардың қай жағы да әділ, әдепті бола алған жоқ. Жүрек талмасы арқылы реанимацияға қайта-қайта түсіп қала жүріп те осы мүшәйраның қазылар алқасын басқаруға кеп еңбек сіңірді деп менің еңбегімді бағалаған ешкімді көре алмадым. Жалпы мүшәйра хақында, осы мүшәйраның ерекшелігі жөнінде айлар бойы неше дүркін мақала жариялап, газет, телерадиоға иитервью бергенімді ешкім елең қылмады. Оның есесіне озық жүлде ала алмаған жақсы ақындардың өздері «көжеге өкпелегендей» мінез танытып, осы мүшәйра төңірегінде көңілсіз пікірлер ұйымдастырды. Осы мүшәйраға түскен қолжазбаларды талқылау барысында қайсы бір ғалымдардың өлең танымайтындығы, таныса большевикше танитындығы да көрініп қалды.

Мамыр, 94.

Бар күшін халық пайдасына жұмсап түгескен, зейнеткер атанып жүрген қайсы бір қайыршылар секілді, бұл күндерде мәдениет пен әдебиет халі де мүшкіл. Алыпсатар алақоржын саудагерлер (жалдаптар) пайдасына не қилы заңдар шықса да әлгі екеуі туралы заң әзірше атымен жоқ, олар заңсыз туған баладай. Соның салдары болу керек: «Қазақ ұлтының оркестрі» деген ұғымды алғаш рет дүниеге әкелген Құрманғазы атындағы жалық аспаптары ұжымы қаражатсыз азып-тозды, күшті деген күйшілерінің талайы үйсіз-күйсіз тарыдай шашырап, қалғандары студенттер көмегімен төбе көрсеткен болып жүр. Көре алмаушылар күн көрсетпеген соң оркестр атын әлемге танытқан Шамғон Қарағанды жағына ауып барып, күйшілердің басқа бір ұжымын ұйыстырды. «Қазақ әдебиеті» газеті айлар бойы жарық көре
алмай, оның бірнеше саны шоғырланып оқта-текте бір-ақ көрінетін болды. Солайша кешіге берген соң «Жұлдыз» журналы екі нөмірін бір кітапқа тықпалайтынды шығарды. Бұл оның екі айда бір шығатын альманахқа айналғанын көрсетеді.

Мен осыларды – ұлттың ұлттығын танытатын төл дәулетін – қалпына келтірудің бірден-бір жолы осы деп, оларды Президент қанатының астына алуды ұсындым. Германия мен Ресей өздерінің осылардай ұлттық мақтанышына солайша статус беріп, қанаттыға қақтырмай отырғанын еске салдым. Мен бұл пікірімді бір немесе екі жиында айтып қана қойған жоқпын, мақала жариялап, жаңа парламентке арыздандым. Бір тобымызды қабылдағанда осы пікірімді Президенттің өзіне де ауызба-ауыз айттым. Бірақ, жазғанымды оқыған көз, айтқанымды қармаған құлақ байқалмады.

Өмірден осылайша бір түңілген тұста телерепортер менен көптеген сұрағына жауап алып, елу минуттық видеозапись жасады. Ол солардың «алтын қор» дейтініне қосылды. Сондағы айтылған пікірлердің басқасына тоқталмай-ақ, мағнасына қарай мына бір сөзімді осы араға
кіргізейін: «XXI ғасырдың табалдырығын аттарда шын демократия мен шын сауда мәдениетінің өзін қоя тұрып, солардын нышанын көрсек те, сол бізге аз олжа болмас еді». Несі бар, «үмітсіз – шайтан» демей ме, бәлкім колденеңнен аман, тыныш күйде тырбансақ, өлмегендер оны да көрер.

***

«Шабытқа» тапсырылған «Сонеттер» кітабының тағдыры – сол баспаның өз өмірімен сабақтас күйде тұр. Баспа өмір сүруін тоқтатса қолжазба да үйге қайтып келеді. Келе қалса, одан кейін соның қайда барары өзіме де мәлім емес. Өзім болсам, жүректен үшінші рет құлап, ауруханадан «азар алдамен» шықтым. Кісіге бауыр өлсе де ауыр: өзіммен бірге туғандардан қалған екі апай, екі ағадан қалған екі іні, бір келін – бәрі сөз байласып алғандай-ақ, бас-аяғы екі жарым жыл ішінде дүрмегімен дүниеден өтті. Осы жолы қанша мықты болсам да қағаз бен қалам қаңтарыла тұратын шығар. Аржағын алла біледі.

Адамның күйзеліп отырып та күлетін сәттері бола береді екен. Ендігі көмекті зейнетақы мен балалар тарапынан күту де тап біз сияқтыларға қолайлы қоң жинау боп көрінбейтін секілді. Баяғыда даурығып келген большевизм әкемнің мал-мүлкін тартып алып, өзін өлтірген еді. Тәуелсіз мемлекет шық үндемей отырып, өмір бойы жинақтаған кассамды тонап алса да, өзіме тиіскен жоқ, оған да шүкір!..

Маусым, шілде, 94.

Шығармашылық тіршілігіммен тікелей байланысы жоқ, елдің саяси-әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-мәдени өміріне қатысты азаматтық араласым эссе, естеліктерде, таза журналистік жұмыстарымда қажеттігіне қарай хатқа түсіп отырды. Олар туралы бұл кітапта айтылып жарымаса да, солар менің азды-көпті әрекеттерімді танытатын куәларым ғой. Бір мезгіл солардың бет-жүздеріне қарап отырып та өзіме ризашылығыммен көңіл тоғайтамын. Айтуын осылай айтсам да, өз бетіммен бұйрық беріп біреуге бірдеңе істетерлік мүмкіндік менде бір сәтте болмауы себепті бұл салада тындырған ісім тым аз әрі онша ауызға алардай ауқымды да емес секілді. Мәселен, бір жолы мен Алматы қалалық советіне депутат болғанымда Тастақ жақтағы үш-төрт мүсәпір отбасыларға, бір-екі артиске, қала бастығымен қатты-тәтті айтыса жүріп, кезектен тыс пәтер бергізгенім, халыққа қызмет көрсететін қозғалысы қою бір-екі көшеге асфальт төсеткенім, қазақ тілін оқытпай, мұғалімін штаттан қысқартып тастаған мектеп директорына сөгіс бергізіп, оқытушысын орнына қайтартқаным секілді әрекеттерімді қазір кім біліп жатыр. Талдықорғанның Ақсуында совхоз парторгы болған Мұқашев Құдаш ақынның батыл да әділ ісін теріске шығарып, оны қатал жазғырғанда соған ара түсіп, обкомпарт хатшысы Бәйкен Әшімов арқылы ісін оңға бастырғанымды бұл күндерде ұмытпаса баласы ғана білетін шығар. Бірақ, ақын рухы бұған акиқат сипатында мақшарда да мағна берген шығар-ақ. Сондағы аудан газетінің редакторы Тұрсынзада Есімжановтың да тарыққанда солайша қасынан табылған едім.

Өскеменде Бүкілодақтық ғылыми конференция бір апта бойы Үлкен Алтай проблемасын сөз еткенде соның жұмысынан күнделік хабар беріп тұру үшін «Соц. Қазақстан» газетінен мен, «Қаз. Правдадан» ІОрий Герман, ҚазТАГ-тан біз секілді шала білікті тағы біреу барып, алғашқы екі күн бойы түсінігіміз жетіспей дағдарысқа, күйзеліске ұшырағаннан кейін, басқаны қойып, бәріміздің атымыздан тәуекел деп Қаныш аға Сәтпаевтың өзіне барғанымды күні бүгінге дейін көзсіз ерлік деп есептеймін. Одақтың ұлы шаһарларынан, шет мемлекеттерден келген не бір ұлы ғұламаларды өз жерінде құптап, өз аппаратын қуырдақтай қуырып, жарғақ қулағы жастық көрмей жүрген қауырт шақта біздің алдиярымыз қанша қайырымды болса да мені қабылдамауға ерікті еді.

– Аға, мұрнынан су кетіп жүрген ғалымдарыңыздың бізге жәрдемдесер түрі жоқ. Біреуін консультант қылып әз әміріңізбен бекітіп бермесеңіз біз құрыдық. Айтылып жатқан екі сөздің бірі бізге түннен бетер тас түнек – түсініксіз!

Осы сөздерді қызыға тыңдап тұрған сондағы қайран ағаның күлкісі неткен күш еді мен үшін?! Оның есесіне Хаке деген сайын ұялғаннан жерге кіріп те барамын.

– Өзім!.. Басқа консультант қажет емес, өзім күн сайын түскі үзілісте үшеуіңе жиырма минут диктант жазғызамын. Осыған келісейік, Хаке!

Осы арада оқырманға не айтқалы отырғаным түсінікті шығар: бүкіл әлем назарына өзі іліктірген ғаламат оқиғаның жаратушысы ақпарат құралдарына күнделікті хабарды да өз аузынан айтып бергенін бүгіндері мен арқылы енді білсеңіз, сол жаңалық сізге аз олжа ма?.. Бұл – тарих!.. Бұндай ұлылық алдыңыздан шыға бере ме немесе осылайша шыға берген бе?.. Қайдан-ау!..

Сырбай Мәуленов туралы толықтырылған естелігімнің бір жерінде мынадай да бір эпизод бар. Кисловодскіде екеуміз екі жерде жатып та күн сайын дерлік көрісіп, өз бетімізбен тарихи делінетін орындарды көру үшін сапарға шығып кете беретінбіз. Терезелері алаң-ашық күйде аңыратып бара жатқан жеңіл машинаның үстінде жақ жаппай даурығып, жолай көзге түскеннің бәрін әңгімеге айналдырамыз. Бір жолғы сапарымызда «Узбекистон» деген жазуы жер қияннан көрінетін санаторийдің тұсынан өттік. Ала тақиялы диқанның қанша бірі жаңағының төңірегінде жалаңаш күйі күнге тотығып отыр. Соларды көргенде мен:

– Мәскеуде де осылардың ресторан, дүкендері осылайша «Менмұндалап» тұрады. Дәулеті жағынан осы ағайынды он орап алатын бізде бұлардың бірі де жоқ, – деп налып едім, Сырбай отырып:

– Осыны, – деді, – бәріміз-ақ айтамыз да қоямыз. Тап осы жолы бұл мәселені, орысша айтқанда, қабырғасынан қойып кеп жіберсек қайтеді?

– Калайша?

– Оның қалайша дейтін түгі де жоқ, мына қанаттас жатқан Ессентукиде, дөкейлер демалатын резиденцияда Тәшенов жатыр. Баралық та, соны қыздыралық. Құдай біледі, ол да бізді баптап қыздыра алады. Ол сондай жігіт.

Мен кергімек түгілі қуанып кеттім: объектіні көзіне көрсетіп айтқан осы жердегі әңгіме елдегі кабинетіне барып айтқан сөзден әлде қайда әсерлі шығады. Оның үстіне Тәшеновке тәңірінің өзі берген өжеттігін, ұлттық намысты қозғауға келгенде алдына жан салмайтынын мен де жақсы білуші едім. Ертеңіне электричкамен барып, биллиард залында ойынның қызығына түскен жерінен Жұмабекті тауып алдық. Ол үкімет басшысы екенмін деп сызданбақ түгілі, киді стол үстіне ытқытып жіберіп, екеумізді кезек-кезек кұшақтады. Көмекшісіне иек қағып бірдеңені өздерінше ұқтырды да бізді өзі бастап жатқан үйіне ертіп әкелді. Дастарқан басында ұтыры келді-ау деген шамада әңгімені мен бастадым. Одан әрі сол әңгімені екеуміз ұтылап ұлғайттық. Сондағы эмоцияға беріле қыздырған біздің сөздерімізді қарапайым еңбек адамы тындап отырған болса бәлкім жылар еді…

– Немене, біздің шопан, егінші кеншілеріміздің аузы арам ба?.. Олар да келіп осында жатпай ма жалаңаш, дамбалшаң күйде далиып?!.

Әңгіме осы сатыға көтерілген шамда қайран Жұмекең:

– Бітті!.. – деді де, орнынан тұрып, ары-бері адымдап жүріп кетті. Қайта отырғанда кесікті сөзін: «Шұғыл түрде болғызамыз!» деп бір-ақ айтты. Қазақ «Ессентукиі» солай туған.

Бұлар сені өшіп отырған жеріңнен өсіруші еді ғой. Жуырда «Қарапайым қауышу сәттерінен» деген атпен Дінмұхамед Ахметұлы Конаев туралы естелік жаздым. Онда соңғы қырық жыл бойында, дәлірек айтқанда 1954 жылдың көктемінен бергі жерде жолығысқан сәттерді негізге ала отырып әр қилы әңгіме қозғаймын. Соның соңғы жақ бір бөлегінде былай делінген.

Шығармашылық жағдайымызға байланысты былтырғы жылдың бас шенінде біздің үйге композитор Нұрғиса Тілендиев келе қалды. Біраз отырғаннан кейінгі үзіліс кезінде қонағым біреумен телефон арқылы сөйлесті. Мен өз бетімше газет қарап отыр едім. Алдында бір сыдырғы көңілденіп алған қайран Нұркенім күтпеген жерден:

– Аға, Сізбен Хамит Ерғалиев сөйлеседі – деп, телефонды маған ұсынғаны. Мұның кім десем, «Димаш Ахметіш!..» деп сыбырлайды. Қапелімде сасқалақтап, абыржып қалсам да, қашып құтылуға болмайтын трубканы құлағыма апарғанға дейін не айтарымды мен де ойлап тапқан секілдімін. Сәлем беріп, есен-саулық сұрасқаннан кейін:

– Кітабыңызды окып шықтым. Жақсы оқылады екен, құтты болсын дедім.

– Рахмет. Жұрт тарапынан сұраныс көп болатын түрі бар, қайта басыла қалған жағдайда қандай талап-тілек айтар едің?..

– Талабым жоқ, тілегім біреу емес, екеу: біріншіден, кім не айтса да мемуардың осы редакциясына енді қол тигізбеңіз. Жұрт аузында айтылып жүрген бірді-екілі өкпе-қақпаны өзіңіздің де құлағыңыз шалғанға ұқсайды. Өйткені, соларға жауап беріліпті. Екінші тілегім: сіз өз тұсыңыздағы тарихты айтумен шектелмеңіз. Соңғы жылдардағы ұйтқып соққан ала құйын, кешегісіне бүгінгісі, бүгінгісіне келесі күнгісі шәлкем-шатыс келіп жатқан оқиғаларды сіздің көзіңізбен көру халыққа керек-ақ. Әсіресе штурвалда Горбачев тұрғандағы кеменің тентек қойдай шыр айналған қалпын тәжірибе талқысынан өткізе тәптіштеп берсеңіз тамаша болар еді.

Кейінгі өз сөзіне, басқалардың жазуларына қарағанда осы соңғы тілекті менен басқа да талай адам айтса керек. Ал, қайтыс боларынан аз ғана уақыт бұрын, менімен есіктес көрші тұратын жездесі Кәдіржанов үйінде кездескенімізде Димекең әлгі тілекті менен басқа ешкім айтпағандай-ақ әдейі даралап:

– Хамит-ау, анадағы сенің тапсырмаң «Сталиннен Горбачевқа дейін» деген атпен дардай кітап боп орындалды, – дегені. Мен, әрине, көптің бірі екенімді айтып, көпе-көрнеу артық ықыластан сытылып шыға алдым-ау, әңгіме онда емес. Түймедей қосқан үлесіңе түйедей баға беріп, үй толы қаумалаған әлеумет алдында мерейіңді осылайша өсіретін нағыз азамат біздің қазақта баршылық па?.. Қайдан-ау!..

Осы жадырап отырған бетімнен жабырқау жағдайларға ауыспай тұрғанда айрықша бөліп айтатын бір мақтанышым бар. Өмірімде ел арлай жүріп барған жерімде аракідік ақыл-кеңес айтқан, жақсы атқарып жатқан жұмыстарының кем-кетігін толтыруға аз да болса септігім тиген жерлер есте қала бермейді. Мәселен, Қасым Аманжоловтың 80 жылдығына байланысты Қарқаралыға барғанымда ақын әкесі Рақымжан қыстауының көне қордасын көріп тұрып аудан әкіміне: «Қарағым, бұл жерде де бір белгі болғаны жөн. Мына жол бойындағы биік жотаның басында Қасымнын: «Алтын бесік өзім туған босағам!» деген бір жол өлеңі тасқа жазулы тұрса тамаша болар еді!» дегенім ізінше солай істелмесе, әлгі жігіт Алматыға келгенде менің тілегімді орындағанын айтпаса, өзге түгіл өзімнің де каперімде қалмас еді. Ал, менің бөліп айтқалы отырған еңбегімді өзгелер ұмытса да өзім ұмытпаймын. Ол былай.

Ақан Сері зиратына барар алдында Ақмола жеріндегі Баршын жайлауына баратын жолда Қылышбай күмбезін көрген едім. Табиғи тастардан қаланған зәулім биік мазардың қабырғаларының ішіндегі баспалдақпен өрмелеп отырып төбесіне де шығуға болатын бұл ғимарат стилін іштей Арқа елінің артықшылығы деп түйген едім. Көкшетау жеріне осы ұғыммен өттім.

Көкшенің өзін, Оқжетпес төңірегін бұрын да көрген менің ендігі ойым Ақан зиратына тәу етіп, сол жағын аралап қайту болды. Мені облпарткомның жаңада ғана келген бірінші хатшысы генерал Клещев қабылдады. Оған Көкше аймағының қадір-қасиетін, тарихи тұлғаларын облгазет редакторы Өміржан Оспанов екеуіміз екі жақтап түсіндірдік. Алды кең, ақжарқын осы тамаша азамат маған машина бөліп, жолды, елді білетін адамын қосып берді, қайтарда сапардан алған әсерлерімді білгізе кетуді өтінді.

Жолай совхоздарды аралап, ара қонып дегендей, Ақан зиратына да жуықтап қалдық. Мен бұл елдегі Ақан Серіні өз қолдарынан жерлеген Мұрат ағай мен тағы бір ақсақалды өз машинама отырғызып алғам. Бізге өз машиналарымен біраз адам ілесті.

Қорым деңгейіне келдік деген жерден көліктерді қалдырып, жаяу шұбырдық. Өңкей ағаштан жасалған мұндағы мазарлардың 1938 жылы орманмен бірге өртеніп кеткенін мен білмеуші едім. Бір мезетте Мұрекең, аяғымның астына таман жердегі үстіне алабота өсіп кеткен бір кедір-бұдыр орынды көрсетіп «Карағым, міне жатқан – Ақан ағаң!» – дегені. Қылышбай моласындай күмбез күтіп келген мен сорлы сылқ етіп отыра кеткенімді ғана білемін. Орамалға түйген ақшамды кұран оқыған Мұрат ағайға ұстата беріп, өз орныма қайтадан жүгініп отырдым. Жұрт мені де аят оқиды екен деп ойлады. Ал, мен «Сырымбет» сазы мен былайша сарнадым:

Өнері мол бір шебер кеткен құйып,

Қылышбайдың моласы неткен биік!..

Алабота жамылып Ақам жатыр,

Тағы жеді-ау жанымды өткен күйік!..

Ақан аға, амал қанша?!. – деп болып қарттарымның бетіне қарасам, екеуінің де көз жасы сақалдарын жуып кеткен. Еңсесі түсіп кеткен басқаларда да үн жоқ. Осы жолы Мұрат ағайдың айтқаны:

– Көктем сайын Күршіптің (Хрущевтің — Е.Х.) тракторы күпінің битіндей қаптап осы тұсқа жақындағанда біз екеуміз: «Әй, здесь мәгиля!.. Мәгилә!..» деп тұрып аламыз. Еркек лақтың өміріндей біздің күн біткен соң Ақанның орнын да таппайсыңдар! Осыны Алматыңа айтып бар!

Мен бұл жағдайды Алматыда Ғабиттан басқаға айтпасам да, Көкшетауда Клещевқа жеткізудей-ақ жеткіздім. Ол кісі дереу, менің көзімше облатком төрағасы Рахманюкке 18 мың сом ақша бөлгізіп, аз уақыт ішінде Ақан үстіне аласа да болса үй көтертті. Сол белгі оның орнын күні кешеге дейін сақтап келді. Осыны ақыры өзім айтпасам, өзгенің тіліне түйнеме шығатын түрі бар…

Есімі ұлттық мақтанышымыздың бірі болған суретші-мүсінші марқұм Молдахмет Кенбаев Құрманғазы ескерткішіне жарияланған бәйгеде бірінші жүлдені баяғы бір жылдары алудай-ақ алып еді-ау!.. Автор он ойланып, тоқсан толғанып, Алматының тау беткейіндегі қай жеріне орнықтырарын табудай-ақ, тауып еді-ау!.. Ахмет Жүбанов пен автор үшеуміз ол ескерткішті
қиялымызда қызықтап, оған құшақ-құшақ гүл шоқтарын да қойғанбыз. Өз басым осы болашақ іс әлі-ақ шындыққа айналар деген сеніммен Молдахметті жетелеп талай жерге кіргенімді енді айтуға да ұяламын (Бұл әрекет әсіресе мүсіншінің алпыс жылдық мерейтойы қарсаңында маған тыным таптырмаған). Рас, бас шұлғып құптағандар болғаны рас еді. Бас шұлғудан әрі аспағаннан кейін оның несі рас болсын, өтірік, әрине…

Осы арада бұрын айтылған бір әңгімені басқа бір түйін жасау үшін қайталау қажет болып қалды. Бір кезде ғылым мүддесі үшін қабірлерінен қазып алынған, Алматыға әкелінген Махамбет пен Құрманғазы мәйіттерін ит арқасы қияндарға қайта апарып тыға салмай, ел, елдің ендігі ұрпағы әр мезгіл бастарына барып тәу етуге, қасиеттілер алдындағы парызын сезініп, соған көз, көңіл қанықтыруға қолайлы жерден пантеон тұрғызайық деген идея даяр. Бұның мен даярлаған жобасын қызу қуаттап, атақты ғалымдар қолдарын қойды. Пантеон Гурьев (Атырау) қаласының көз тартар көңілді бір жерінде тұратын болады. Рас, бұл хабарды естігенде облыс лидерлері шынымен-ақ қуанды. Жеме-жемге келгенде ел атынан ерлік көрсетіп, игілікті істі қолдауға жарамаған соң оның қай жері «шынымен-ақ» болмақ, өтірік, әрине!..

Баяғы Қоянды, Көкжар, Жаркент жәрмеңкелерін не өз орнында, не жаңа жағдайға байланысты басқа мекендерде тірілтсек сауда мәдениетіне икемі шамалы қазақ жұрты нарық дегенді бір шама ұғынар еді деп бүгіндері тоқырау аталып жүрген тоқ кезімізде жазған едім. Ол сол кездің өзінде оңбай жатқан кітап саудасына байланысты айтылған. Ақ шатырлардан апта бойы аспан астын жаңғырықтырып ақындар өлең оқыса, алармандар жүздеп-мыңдап қолтаңбалы кітап алушылар кезегінде тұрса дегенді армандаған едім.

Атырау облысынын бір бастығы маған ұялмай-қызармай: «Қонаев бір келгенде Гурьевтің қаласынан моласы көріктірек екен деп кетті», – деді-ау. Мен оған: «Сола-ай ма екен?! Сауап болған!.. Сендерге сол керек!.. – деп табаладым. Өйткені, мен бейшара ту сонау Ондасыновқа дейінгі Ғалиев тұсынан бергі біріншінің бәріне Қазақстанда Гурьевтен азғын қала жоқ екенін айтып құдайдың зарын қылғам. Мен Оралға бір барғанымда Мұстақым Ықсановқа үш томдығымды сыйға тарта отырып, соның бірінші кітабына: «Қарағым Мұстақым, замандар бойы ұйықтап жатқан Орал шаһарын оятқаның үшін!» деп жазған едім ғой. Өйткені, ол қаланы төрт-бес-ақ жыл ішінде танығысыз өзгертіп еді. Атыраулықтарға соны айтып та арқаларын қоздыра алмадым.

Қазір ол өңірден теңіздей мол байлықты игеру ісіне американдық, одан басқа да магнаттар араласып жатыр. Олардың ісін бұрынғыдай-ақ, қызыл Ресейдің Петрограды, Мәскеуі емес, тәуелсіз республиканың Алматысы бакылап, басқарысып отыр. Аталмыш қала мен оның аймағын мезгіл енді қалай жарылқар, – көреміз… Баяғы Ленин қуып жіберген ағылшын концессионерлері ол жерде қазақ жұмысшыларын ұйыстырып, еңселі, кең корпустары бар қалашықтар жасап беріп кеткен еді. Солар құрлым бәлкім бір жақсылық бұл күндерден де бұйырар… Ендігілер ол жердің дәулетін тонап алып, халқын қайыршы халде қалдыра бермес. Атырау да ел қатарлы еңсе көтерер.

…Құдайдың тағайындаған уақыты таусылып қалмаса бұл кітап осымен аяқтала қоймас. «Сонеттерді» жоғарыда айтқанымыздай жағдайға байланысты қайтарып алып, министр арқылы «Жалын» баспасына тапсырдым. Уағда бойынша бұл кітап 95-тің көктемінде ел қолына тимекші. Оған тетелес өмірге келгелі тұрған тағы нелер бар, оны Алла біледі.

«Өткенге – өрел, қалғанға – салауат» дейді қазақ. Болар іс болып, бола алмағаны көкейде өксіген күй өшіп тынды. Орайына келтіре алмаған істерімнің бірсыпыра себептері айтылды. Білместігім де соның ішінде. Аға-іні, апа-қарындастарыма ризашылығым да, өлі-тірінің қайсы бірінен де кешірім өтінуге тиісті жерлерім болса, олар да қалтарыста жасырын қалған жоқ. Қалай дегенде де соның бәрі менің өнер жолымдағы өмірім, жел айдаған қаңбақтай қаңғалақтап емес, әлім келгенінше ырқыма көндіремін деп арпаласып атқарған өмірім. Бір-ақ нәрсені қайталап айтамын: мен туралы айтылу, жазылуды өнер достарының «Сен керексің!» деуіне қарағанда халық кәдесіне асқандай азды-көпті істерім болған секілді. Сол себепті де мен өзімді бақытты адамдар қатарына қосамын.